اشاره: یازده دیماه67، رهبر کبیر انقلاب، برخلاف عرف معمول بین‌الملل، پیامی پیامبرانه خطاب به رهبر شوروی نوشت و در آن، پایان زودهنگام کمونیسم را پیشگویی کرد. رهبر انقلاب 5 ماه بعد، در خرداد68 دار فانی را وداع گفت و تنها سه سال بعد از صدور این پیام، در پنجم دیماه 1370 (26دسمامبر1991) جهان شاهد بزرگترین فروپاشی سیاسی شد. در سالگرد صدور این پیام تاریخی، سراغ دکتر الهه کولایی، استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر مطالعات روسیه، رفته‌ایم تا به چندوچون این پیام، رفتار جهان لیبرال و سوسیال با آن، تاثیرش بر مناسبات ایران با بلوک شرق قبل و بعد از فروپاشی شوروی و تحولات روسیه بعد از 1991 بپردازیم. کولایی در این گفتگو، پیام امام را هشداری برای ناکارآمدی نظام ضدخدایی و غیرمردمی شوروری دانست و با تشریح اوضاع شورویِ رو به سقوط، به تبیین دلایل شکست اصلاحات گورباچف پرداخت و اظهار داشت: اصلاحات در شوروی زمانی آغاز شد که بسیار دیر شده بود. وی همچنین، از نهادینه بودن استبداد شرقی در فرهنگ سیاسی روسیه اشاره کرد و گفت؛ فرهنگ سیاسی روسیه، استبداد را بازتولید می کند. بعد از فروپاشی، بسیاری رهبران پیشین حزب کمونیست در مناطق مختلف قدرت را در اختیار گرفتند.
بطورکلی، پیام امام به گورباچف، در چه پارادایمی نوشته شد؟ امام از "چه" جایگاهی، "چه" را به "چه" کسانی گفت؟
اعزام نماینده از سوی امام(ره) برای گورباچف و پیام معروفی که ایشان در واپسین ماه‌های حیات خود برای رهبران حزب کمونیست فرستادند، برآمده از مبانی نگرش ایشان نسبت به حوزه سیاست و نیز نسبت به جهان بینی حزب کمونیست و مبانی اندیشه‌ای فعالیت هایی بود که این حزب و طرفداران آن در سال های پس از شکل‌گیری اتحاد شوروی و پیش از آن در چارچوب طرح ایدئولوژی های نه تنها غیرخدایی، بلکه ضد خدایی مطرح می کردند. ایشان به عنوان یک رهبر مذهبی و یک مرجع دینی از یک سو به تکلیف الهی خود عمل کردند و از سوی دیگر به عنوان یک رهبر سیاسی دیدگاه خود را درباره یک نظام سیاسی که خواسته ها و مطالبات مردم را به‌طور سیستماتیک و نهادینه شده و بر اساس ایدئولوژی‌یی که تلاش می کرد، واقعیت‌ها را بر اساس مطلوبیت‌های خود، تبیین و تحلیل کند، ارائه کرده بودند.
در شرایط حاکم بر فضای جنگ سرد، این نامه چگونه تبیین می شود؟
امام خمینی حرکتی را رهبری کرده بودند که در چارچوب نظام دوقطبی و شرایط جنگ سرد، تصور می شد با برچیده شدن پایگاه های امریکا در ایران، فضای عمل و فعالیت را برای اتحاد شوروی باز خواهد کرد. چنین نگرشی برآمده از نگرش های دوران جنگ سرد و کاملا طبیعی بود. با این پیام، امام به درستی نشان دادند که ضدیت با امریکا، در درون معادلات جنگ سرد به معنای همراهی با اتحاد شوروی نیست و این ایدئولوژی و سیاست های برآمده از آن، نه تنها پاسخگوی نیازهای مردم در شوروی نیست، بلکه در اصل نمی تواند به الگویی برای رهایی بشر تبدیل شود.
یعنی نامه امام، در واقع، پیامی برای بیان ناکارآمدی نظام شوروی بود؟
نظام کمونیستی اتحاد شوروی با این شعار برپا شده بود که به ظلم و ستم تاریخی علیه انسان پایان دهد و راه را برای برپایی نظام سیاسی و اقتصادی که انسان را به آرزوهای دست نیافتنی اش برساند و آرمان‌شهر کمونیستی را ایجاد کند، که به چنین آروزیی دست نیافت. با توجه به عملکرد حزب کمونیست ایشان، هم به عنوان یک رهبر مذهبی و هم به عنوان یک رهبر سیاسی، که بارها در بیان دیدگاه های خود بر نقش مردم، اراده، مطالبات و جایگاه آنان در نظام سیاسی تاکید داشتند، جملات و عبارات بسیاری در این زمینه از ایشان در دسترس هست که نگرش ایشان را نسبت به مردم و جایگاه مردم در نظام سیاسی مشخص می کند، از این دیدگاه حزب کمونیست اتحاد شوروری و نظام سیاسی برآمده از آن، نتوانسته بود این استاندارد را عملی سازد. ایشان اعتقاد داشتند، نظامی که پایه های قدرتش را بر اساس اراده مردم استوار نکند و تحولات و تغییرات محیط داخلی و بین المللی را بی اهمیت بداند، دچار جزمیت، تنگ اندیشی و تعصب شود؛ قادر به بازسازی و تداوم حیات خود نمی تواند باشد !S1!.
یعنی امام، بی توجهی نظام شوروی به مردم را رمز سقوط آن می دانست؟
بله و فراتر از آن، این پیام تاریخی سرنوشت اتحاد شوروری را به عنوان یک سرنوشت محتوم بر اساس سنت های الهی پیش بینی کرد. در واقع ایشان بر پایه سنت های الهی، هر آنچه را که رو به خداوند ندارند، را رو به فنا می‌دانست. از این دیدگاه، نظامی که بنیانش بر باطل، انکار واقعیت ها و ندیدن نیازهای فطری انسان‌ها است، انگیزه سودجویی را در تلاش ها و تحرک‌های انسانی نادیده می گیرد و در کل سودگرایی را محکوم می کند، برآمده از یک نگرش غلط و محکوم به شکست می دانست. ایشان به عنوان یک رهبر سیاسی در یک بزنگاه تاریخی با وسعت دیدی که داشتند این سرنوشت را مطرح کردند. تحولات بعدی هم نشان داد که تلاش های گورباچف برای حفظ این نظام، تلاش های موفقی نبود. برای اینکه، در اساس زمان اصلاحات گذشته بود. در واقع گورباچف زمانی اصلاحات را شروع کرده بود که بسیار دیر شده بود.
اصلاحات را پیش از گورباچف نیر گویا شروع کرده بودند؟ و این اصلاحات، بطور کلی، با شکست مواجه شد چرا؟
پیش از او، خروشچف این تلاش ها را آغاز کرده بود. اتحاد شوروی به عنوان یک نظام سیاسی بسته و متمرکز با یک اقتصاد دولتی، بی‌توجه به نیازهای فطری بشر و بدون در نظر گرفتن سرشت انسان و تکالیف حکومت در برآورده کردن نیازهای او، سیاست های خود را تنظیم کرده بود. سرکوب، خفقان، حذف مخالفان، انتقادناپذیری و مبارزه با واقعیت ها را نهادینه کرده بود. بسیاری از روشنفکران جهان، برخلاف دیدگاه مثبت اولیه، این چشم انداز را ترسیم کردند که نظامی که به‌جای سرمایه داری خصوصی، سرمایه داری دولتی را شکل داده، قادر به ادامه حیات نخواهد بود. ولی رویکرد امام خمینی فراتر از یک رویکرد تخصصی و بر اساس نگرش مذهبی و بینشی که ایشان داشتند، این انتقادها را در یک پیام گرد آورده و به یک سند تاریخی تبدیل کرد.
در اواخر دهه1970 یکی از شوروی شناسان مشهور(ولفگانگ لئونارد) با بررسی تغییرات اجتماعی و طبقاتی در جامعه شوروی، به طور جدی این سوال را مطرح کرده بود که آیا چنین نظامی با این تغییرات قادر به تداوم حیات است با خیر؟ او این را به عنوان یک بحث جدی مطرح کرده بود و پیام امام خمینی، بر اساس نکاتی که اشاره کردم، بسیار روشن بینانه بر اساس یک دید بسیار عمیق، نتایج محتوم این سیاست ها و برنامه ریزی ها را مطرح کردو در آن شرایط اجرای برنامه اصلاحات در شوروی با مشکلات بسیار جدی مواجه بود. نه تنها در شوروی در بسیاری از کشورهای مشابه اتحاد شوروی، نظام های سیاسی آن‌قدر به اصلاحات تن نمی دهند تا بسیار دیر شود. در ایران هم وقتی شاه در سال 1357 بعد از حوادث جمعه خونین در میدان ژاله، به مردم اعلام کرد پیام انقلاب شما را شنیدم، دیگر خیلی دیر شده بود، یعنی سیل به راه افتاده بود. امام که این پیام را برای گورباچف فرستادند این نکته را مطرح کردند که حکومت هایی که نخواهند مطالبات و تحولات جامعه را به حساب بیاورند، قادر نخواهند بود که به حیات خود ادامه بدهند و از این دیدگاه، پیام به رهبران اتحاد شوروی، پیامی است برای همه دولت های بسته و نظام های جزم‌گرا و غیرمنعطف، آنها که مخالف اصلاح و تغییرات مثبت برای تامین مطالبات مردم باشد. این یک نوع هشدار است که نظام هایی که نخواهند با تاریخ و واقعیت های جامعه، اقتصاد، محیط داخلی و بین المللی سازگاری مناسب ایجاد کنند، دیر یا زود دچار مشکلات غیرقابل کنترل خواهند شد.
برخی ها می گویند امام کار خاصی نکرده است، دیگران هم چنین پیش بینی هایی کرده بودند. می خواهم بدانم که آیا این پیش بینی ها درباره فروپاشی عمومی بود و همه می دانستند یا نه؟ نکته بعدی اینکه، دنیا با این پیام چگونه برخورد کرد؟ آیا ذهنیت این بود که حالا شخصی با یک زبان پیامبرانه آمده حرفی زده است؟ یا این پیام جدی گرفته شد؟
ایران در سطح غرب آسیا اهمیت قابل توجهی داشته است. نوع موضع و رفتار ایران در برابر اتحاد شوروی، برای کشورهای مختلف جهان به‌ویژه برای اروپا و امریکا همیشه بسیار اهمیت داشته است. تردیدی نیست اینکه ایشان در آن شرایط چنین پیامی را ارسال کردند، اهمیت بسیاری داشت. گذشته از محتوا، شکل ارسال این پیام هم مهم بود.
چطور؟
اینکه یک زن و یک مرد را برای ارسال این پیام انتخاب می شوند، بسیار مهم و نمادین است. این برای یک رهبر مذهبی خیلی معنی دار بود. با توجه به مسائل مختلف در کشورهای اسلامی، حضور یک زن و نیز حضور یک روحانی در تیمی که این پیام را می برد، در جای خود بسیار قابل تامل بود. و در آن شرایط خاص که این پیام ارسال شده، اتحاد شوروی با مشکلات جدی در مسیر اصلاحات مواجه بود طبعا در عالم سیاست پیشگویی خیلی نمی تواند جایگاهی داشته باشد ولی روند تحولات در اتحاد شوروی برای بسیار از صاحبنطران،تناقضات و سوالات جدی مطرح کرده بود که آیا گورباچف خواهد توانست روند تخریب شرایط و تشدید بحران را کنترل بکند یا نه؟ این یک واقعیت است که سقوط چنین ابرقدرتی با این عظمت که 70 سال مزاحم خیلی جدی برای قدرتمندان جهان به حساب می آمد، بسیار عجیب بود. شوروی بدون اینکه حتی گلوله ای شلیک بشود از بین رفت. این، جادثه عظمی بود. پیش بینی این حادثه عطیم از سوی یک رهبر سیاسی و مذهبی حائز اهمیت است. درباره اتحاد شوروی طبیعی است که در بین همه نظریه پردازانی که در آن ایام مطلب می نوشتند، دیدگاه های متفاوت وجود داشت و طبیعی است که بحث امام هم یک بحث تخصصی کارشناسی نمی توانست باشد ایشان فقط به عنوان یک رهبر مذهبی و یک رهبر سیاسی، با توجه به تاکیدی که بر نقش مردم داشتند و طبیعتا بر آموزه های دینی، رویکرد ضدالهی چنین نظامی را رد می کردند، شوروی را محتوم به شکست تلقی می کردند و از این زاویه بصورت منطقی می شد به فروپاشی آن رسید.
اما این فروپاشی بسیار سریع روی داد؟ سریع تر از یک پیش بینی. این به پیشگویی می ماند.
بله، سرعت آن قابل پیش بینی نبود. روند تحولاتی که در شوروی پیش آمد برای بسیاری از چهانیان حیرت انگیز بود. باز تاکید می کنم تسریع این روند از داخل شوروی بود تمام تلاش گورباچف اصلاح نظام بود با اینکه خیلی دیر شده بود ولی این تلاش های اصلاحی خیلی زود در درون با مخالفت هایی روبرو شد که اصلاحات را محتوم به شکست کرد. برخی روند اصلاحات را بسیار تند و برخی بسیار کند می پنداشتند یعنی اجماع درباره برنامه اصلاحات وجود نداشت این شکاف ها و چنددستگی ها در داخل اتحاد شوروی، شرایط را برای تشدید فشارهای بیرونی مهیاتر کرد. در نهایت کودتای اوت 1991 یا سال 1970 تیر خلاص را به اتحاد شوروی زد. خیلیها معتقدند فروپاشی از زمانی آغاز شد که مخالفان اصلاحات شروع به مخالفت جدی کردند. در هر حال، تلاش گورباچف برای توجیه کارآمدی حزب کمونیست و بازسازی مشروعیت حزب کمونیست، شکست خورد.
اما این هنوز چیزی را به این قطعیت، روشن نمی کند که پیش بینی فروپاشی در آینده نزدیک رخ بدهد.
بله هنوز برای این قضاوت زود بود که نتایج اصلاحات پیش بینی شود. سال 1367 هنوز بن بست های اصلاحات گورباچف خیلی روشن نشده بود. وقتی امام در این سال، پیام دادند خیلی زود تصویر کردند که این تلاش محکوم به شکست است و تلاش گورباچف به جایی نخواهد رسید. تمام تلاش گورباچف این بود که شوروی را نجات بدهد و حیات حزب کمونیست را حفظ کند و آن را بازسازی کند و بعد با اصلاحات، اتحاد شوروی بماند، اما نشد. این بحثی است که خود گورباچف مطرح می کند او می گفت اگر اصلاحات انجام نشود، در قرن بیست و یکم اتحاد شوروی وجود نخواهد داشت یعنی اینقدر برایش قطعیت داشت که اصلاحات به نتیجه برسد. ولی مخالفت های خیلی جدی با اصلاحات صورت گرفت، و در نهایت در تابستان سال 1370 با کودتا مسیر فروپاشی با سرعت خیلی بیشتری طی شد. می خواهم بگویم تیر خلاص را مخالفان اصلاحات از داخل به شوروی زدند و با کودتای خود، نشان دادند که حزب کمونیست اصلاح ناپذیر است و هیچ راهی جز ساقط کردن حزب و حکومت حزب وجود ندارد و دیگر گورباچف کاری نمی توانست انجام بدهد.
این روزها هم گاهی چنین پیشگویی ها و نصایح پیامبرگونه با زبان پیامبرانه از سوی برخی سایستمداران شرقی صورت می گیرد. به نظر می رسد اینها تاثیر خوبی بر روابط کشورها نمی گذارد. آن زمان چطور بود؟ این پیام بر روابط ایران و شووری چقدر موثر بود؟
طبیعتا از این پیام تلقی مثبتی نمی توانست وجود داشته باشد. شوروی در ابتدا تصور می کرد، وقتی حکومت شاه ساقط بشود، به نفع شوروی خواهد بود چون یک حکومت امریکایی در منطقه از بین رفته بود. ولی ایران خیلی زود در سال 60 با مسائل حزب توده و ادامه شعار " نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی" نشان داد که مسیر متفاوت و مستقل خود را ادامه می دهد نه نسبت به شرق و نه نسبت به غرب هیچ وابستگی را نمی پذیرد یعنی هم به سیاست های شوروی اعتراض دارد و هم به سیاست های آمریکا. بنابراین در این فضا، بازتاب مثبتی را نمی توانیم برای چنین پیامی قائل بشویم. این نوع پیش بینی برای برنامه اصلاحات در شوروی که گورباچف تلاش می کرد، نظام را حفظ کند و آن را از استالینیسم مبرا بکند و آن رابا روش های لبیرال اصلاح کند، طبیعتا تاثیر مثبتی نمی توانست، داشته باشد چون رهبران شوروی به لحاظ فکری و نگرشی، کاملا در جهت متفاوت حرکت می کردند. به نظر می آید بیش از اینکه ما تاثیرات را نسبت به رهبران اتحاد شوروی، جستجو کنیم باید بیشتر در زمینه های دیگر دنبال این آثار باشیم. باید بدانیم که این نگرش چرا در آن زمان در شکل نامه بازتاب پیدا کرد؟ در واقع این پیام ضرورت تاکید بر نقش و جایگاه مردم، اراده و خواسته مردم را یادآور می شد که در همه نظام های سیاسی باید مبنا قرار می گرفت و در اتحاد شوروی به هر دلیلی، که الان فرصت پرداختن به آن نیست، نادیده گرفته می شد. به نظر می آید ایشان می خواستند این نکته را تاکید کنند که سیاستی که با ضدیت با اندیشه های دینی پایه ریزی شده و به تحولات داخلی و خارجی توجه ندارد، نمی تواند نیازهای هیچ کشوری از جمله اتحاد شوروی را برآورده کند.
خانم دکتر، بعد از فروپاشی چطور؟ این نامه در تاریخ روابط ایران و روسیه جایگاه ویژه دارد. بعد از فروپاشی و روی آمدن نظامی تاحدی لیبرال، این نامه چه تاثیری بر روابط دارد؟
ببینید بعد از فروپاشی، ما شاهد احیای نقش و جایگاه کلیسا در روسیه هستیم و حتی درباره مسلمانان هم ما شاهد توجه ویژه به نقش مسلمانان و جایگاه آنان هستیم و اصلا در روسیه مساله اسلام و شرایط مسلمانان و روندهایی که در آینده این ارتباط را می تواند شکل بدهد، از مسائل بسیار حائز اهیمت است. به نظر می رسد اگر بخواهیم به بعد از فروپاشی نگاه کنیم ما شاهد بازگشت دین به حوزه حیات اجتماعی در روسیه هستیم. حتی در حوزه سیاست نیز، دولت سعی کرده به نوعی از نقش و نفوذ کلیسا استفاده کند همان چیزی که همیشه در تاریخ روسیه وجود داشت همیشه نظام تزاری ارتباط خیلی نزدیکی با کلیسا داشت و اینها همدیگر را همیشه تقویت می کردند. به نظر می آید ما بعد از فروپاشی با یک نوع ارتقا در جایگاه دین در جامعه روسیه مواجه هستیم. البته نظام سیاسی روسیه مثل همه جوامع امروزی، یک وجه سکولار برای دین قائل است و به آن به عنوان یک امر خصوصی در حوزه سیاسی نگاه می کند. و البته در حوزه حیات اجتماعی هم محدویت های خاص خود را دارد ولی می تواند در بسیاری جهات، آثار مثبتی داشته باشد. در واقع چنین تحولی در روسیه اتفاق افتاده است وقتی که نگاه حاکم بر حزب کمومنیست برای دین زدایی از جامعه کنار گذاشه می شود طبیعتا فضا برای ورود این نمادها و نهادها در حیات اجتماعی روسیه فراهم تر می شود. این بازگشت کلی دین به جامعه روسیه، می تواند بر مناسبات فیمابین موثر باشد!S4!.
از اهمیت جایگاه مسلمانان سخن گفتید جامعه مسلمان روسی، چقدر می تواند در روابط دو کشور موثر باشد؟
همین طور که اشاره کردم مساله مسلمانان در روسیه یک مساله بسیار حائز اهمیت است که توجه زیادی روی این موضوع هم در داخل روسیه و هم از بیرون وجود دارد. در غرب نسبت به این مساله بصورت جدی توجه دارند طبیعی است که این عنصر می تواند در تنظیم روابط ایران و روسیه بسیار اثرگذار باشد. البته این نکته را تاکید بکنم از آنجایی که روابط ایران و روسیه همیشه و بویژه در سال های اخیر بسیار سیاسی بوده، بنیادهای اجتماعی و فرهنگی کمتر بر این روابط تاثیرگذار بودند با همه مسائلی که در روابط این دو کشور وجود دارد، زمینه های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی، از حوزه هایی است که می تواند گسترش روابط را تسریع کند. اما این روابط بیشتر تحت تاثیر ملاحظات سیاسی قرار دارد.
شما به وضعیت دین بعد از فروپاشی روسیه اشاره کردند می خواهم به سیاست و قدرت هم اشاره بکنید. به نظر می رسد برخلاف دین، که در فضای اجتماعی روسیه رشد کرده اما در فضای سیاسی ما شاهد سقوط روسیه در شیب تند استبداد هستیم یه نظر می رسد با توجه به تحولات اخیر، این شتاب تندتر هم می شود. آیا اینگونه است یا نظام روسیه دارد یک جور پوست اندازی می کند؟
وقعیت این است تبلیغات غربی خیلی سعی کرده حادثه فروپاشی را برابر با دموکراتیک شدن روسیه و تحول بنیادین در آن تلقی کند. در حالی که چنین ظرفیتی در روسیه وجود نداشت مثل بسیاری از کشورهای مشابه، ایجاد نهادهای دموکراتیک و ساختارهایی که به تقویت دموکراسی کمک می کنند، در مورد فرهنگ سیاسی روسیه به این زودی امکان پذیر نیست. اتحاد شوروی فروپاشید اما بسیاری از سیاست ها و رفتارهای دوران اتحاد شوروی تکرار شد و می شود. همانطور که بعد از فروپاشی نظام تزاری هم بسیاری از سنت های دوران تزاری، این بار با نام ایدئولوژی در اتحاد شوروی تکرار شد. بنابراین من فکر می کنم یک نوع ساده سازی و تبلیغات این روند را تحت تاثیر قرار داد و انتظارات غیرواقع‌بینانه‌ای ایجاد کرد. سرنوشت روسیه، سرنوشت همه کشورهای مشابه است که صرفا با تغییر در افراد، زیربناها تغییر نمی کنند و نهادهای متحول نمی شود. تغییر نهادها، تغییر باورها، اعتقادات، آموزشها، تربیت ها و...، مسائل زمان بر هستند ولی در روسیه بخاطر برجسته شدن موضوع امنیت، دولت این فرصت را پیدا کرد تا بار دیگر، قدرت خود را به نام تامین امنیت تقویت کند و عرصه آزادی های فردی را مورد هجوم قرار بدهد. آنچه ما امروز در روسیه می بینیم، نتیجه تاثیر روندهایی است که در دو دهه گذشته طی شده است و فروپاشی اتحاد شوروی هرچند یک گام به جلو است و نظام بسته سرکوب گر را از بین برده، اما برای دموکرات شدن روسیه بی تردید راه بسیار دشواری پیش پای روس ها است.
یعنی بیماری استبداد شرقی در روسیه هم جریان دارد؟ آیا می توانیم از اصطلاحی بنام استبداد روسی نام ببریم؟
دقیقا. فرهنگ سیاسی روسیه، استبداد را بازتولید می کند. بعد از فروپاشی، بسیاری رهبران پیشین حزب کمونیست در مناطق مختلف قدرت را در اختیار گرفتند. بجز مسکو و سن پترزبورگ و شهرهای اروپایی که موج اصلاح طلبی در آن قوی بوده و هنوز هم هست، بسیاری از مناطق دیگر روسیه و استان های داخلی، همچنان توسط رهبران حزب کمونیست اداره می شوند. یعنی همان افراد دوران پیش از فروپاشی، همچنان در خلیی از مناطق صاحب قدرت هستند. با عنایت به این مساله، چه دلیلی وجود دارد که ما انتظار داشته باشیم، الگوها تغییر پیدا کنند؟ اینها تمرکز را دوباره بازسازی کرده اند روسیه با آن تحولی که تصور می شد بعد از فروپاشی شوروی به دست می آورد، خیلی فاصله دارد.
عطف به همین فضای استبدادزده داخلی، سیاسیت خارجی روسیه هم خیلی قابل ستایش نیست چون در همه حوزه ها فاجعه به بار آورده است از ایران تا قره باغ.
تردید نکنید به دلیل اینکه روسیه مثل هر کشور دیگری، منافع خالص خود را در این حوزه ها دنبال می کند بنابراین نتیجه آن همین چیزی می شود که الآن شاهد هستیم. این اشتباه بزرگی است که ما فکر کنیم که تغییر نظام در روسیه از شوروی به فدراسیون روسیه، ماهیت و سرشت سیاست های روسیه را بطور بنیادین تغییر داده باشد. به هر حال، ژئوپلتیک روسیه ثابت و منافع روسیه مشخص است و رهبران آن هم، اول دنبال تامین منافع خالص این کشور هستند و بعد سراغ مسائل دیگر می روند.
