اشاره : اصولاحقوق شهروندی را می توان مجموعه قواعدی که بر روابط اشخاص در جامعه شهری حکومت می‌کند، تعریف کرد. از این رو حقوق شهروندی که موضوع آن چگونگی روابط مردم شهر ، حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر و همچنین در برابر جامعه و اصول وروش انجام آن است را می توان به عنوان مواردی تلقی نمود که منشعب از حقوق اساسی کشور است. اصلی ترین بحث در حوزه حقوق شهری آشنایی شهروندان با قوانین و مقررات مورد عمل و جاری است. قانون اساسی مهمترین مرجعی است که اصول اساسی حقوق یک دولت در آن تبیین شده است و روایط بین قوای مختلف و قدرت های عمومی و ... را بیان می کند و همچنین متضمن قواعد کلی در خصوص جنبه های حمایتی و پیگیرانه از حقوق شهر وندی است. در آستانه سالگرد صدور فرمان هشت ماده ای حضرت امام به ارگانهای اجرایی کشور، برای بررسی هرچه بهتر موضوع صریح این پیام یعنی رعایت حقوق افراد و حفظ کرامت انسانی آحاد جامعه، و برای بیان وشرح بیشتر دیدگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران گفتگویی با سردار طلایی انجام شده که از نظر می گذرد:
ضمن تشکر از قبول انجام گفتگو، جنابعالی حقوق شهروندی از منظر دین اسلام و امامان معصوم را چگونه بررسی می کنید؟
یکی از مهمترین مسائل و موضوعاتی که در اسلام وسیره نبوی و رفتار امامان معصوم به آن توجه و تأکید فراوانی شده است موضوع حقوق شهروندی می باشد با زبان و ادبیات متناسب با زمانه خودش و بنا به شرایط و اقتضائات. در واقع آنچه که امروز در دنیای مدرن تحت عنوان حقوق شهروندی نامیده می شود سطح متعالی تر و بارزتر آن در اسلام و کلام و رفتار امامان معصوم بوده است. اساس اندیشه اسلام در خصوص حقوق شهروندی باور داشتن به شانیت و کرامت انسان است. خداوند انسان را در آیه 17 سوره اسراء مشرف بر دریا و خشکی بواسطه کرامتی که به او اعطا کرده است، ارزشمند می داند. بر این اساس قطعا بنیانهای متقن‌تری نیز برای حقوق انسان در دین اسلام وجود دارد که اساسی ترین آنها را در توجه آیات قرآن به برقرارى و تأمین امنیت(بقره آیه126و فتح آیه 4)، حق آزادی(بقره آیه256 و آل عمران آیه 20 ) استقرار عدالت و برابری در برخورداری از حقوق همگانی(شورا آیه 22) برخورداری از حق زندگی( مائده آیه 22)، تساوی حقوق اجتماعی(قصص آیه83)، عدم تمایز جنسیتی یا نژادی(نساء آیه22)، حق تصمیم گیری(آل عمران آیه 159) و ... است. در سیره عملی و نظری پیامبر هم حتماً همه شنیده ایم که پیامبراکرم(ص) در آخرین روزهای عمر بابرکت خود در ملأعام و با زبان گویای خود خواستار این شدند که اگر در طول مدت اقامت و فعالیت شان حقی از کسی تضییع شده او آماده ادای آن است و داستان پیرمردی که شکوه‌ای از رفتارپیامبر داشت ... و پیامبر بزرگوار اعلام آمادگی برای قصاص پس دادن نمودند. بنابراین اتفاقاً حق الناس در معنای عام آن که هم وجه سیاسی دارد هم اقتصادی و هم اجتماعی جزو بدیهی ترین حقوق در اسلام تلقی شده و به آن اهمیت زیادی داده شده است. حضرت علی(ع) نیز در نهج البلاغه به صراحت مردم را صاحب حق می داند و تأمین این حق را وظیفه و مسئولیت حاکمان می داند. در رفتار حضرت علی در طول تاریخ گواهی های زیادی وجود دارد که آن حضرت حقوق شهروندانش را مهمتر از خواسته های سیاسی خود میدانسته است که نمونه آن در برخورد حضرت علی با کسانی بود که با او بیعت نکرده بودند. ایشان نه تنها به تعقیب و مجازات آنها نپرداخت بلکه سهم آنهار ا نیز از بیت المال کاملا پرداخت نمود. در کلام دیگر امامان شیعه نیز حقوق شهروندی از جایگاه بالا و قابل توجهی برخوردار است که در این خصوص می بایست به سیره آنها رجوع کرد.
در عصر حاضر حضرت امام بیش از سایرین با سیره و عملکرد معصومان و بزرگان دین آشنا بوده و همواره تلاش می‌کرده تا بتواند منش و رفتار آنان را در ابعاد حقوق شهروندی در جامعه پیاده نمایید؛ با توجه به فرمان هشت ماده ای امام، این موضوع از منظر امام راحل چگونه قابل بررسی و ارزیابی است؟
امام راحل ورهبرکبیرانقلاب اسلامی نیز در کلام، گفتار و رفتار خود دائماً همه را به رعایت حقوق یکدیگر، ایثار، برابری و برادری دعوت می فرمودند و مکرر به مسئولین و دست اندرکاران امور در باب رعایت حقوق و منافع مردم و جمع و دقت مسئولین در عدم تضییع حقوق مردم تذکر و انذار می دادند. بیان و تأکیداتی از جمله ایجاد و گسترش عدالت، نفی سلطه طلبی و سلطه پذیری، ضرورت نصیحت پذیری مسئولین و دست اندرکاران، رعایت تقوی و ترس الهی یا خاطراتی که از رفتارها و گفتارهای امام راحل گاهاً نقل شده است در موضوعات مختلف حقوق عامه و مردم خود بیانگر توجه ویژه آن بزرگوار به رعایت حقوق شهروندی است.
شاید شنیده باشیم که مرحوم امام تأکید داشتند بر محدودبودن صدای بلندگوهای مساجد، حسینیه ها و تکایا در مواقع عزاداری به داخل که مبادا صدای آن همسایه ای مریض یا کم توان را ناراحت کند. تأکید برحسن همجواری و همسایگی تأکید بر اخلاقی شدن فضاهای جامعه، توجه به حقوق اقلیت ها و ... و بسیاری از زوایای مباحث مورد نظر امام، توجه برموضوع حقوق شهروندی است. مثلا بدین مضمون میفرمایند:.. .از این چیز بهتر چه می خواستید از یک انقلاب؟ همان که ملت می خواست، آزادی را می خواست، حاصل است. همه الآن آزاد نشسته اید و در همه جا آزاد مجتمع هستید و در پنج سال پیش هیچ نمی توانستید یک همچو اجتماعی را ایجاد کنید. آزادید، این چیزی بود که ملت می خواست و شد. و یا در مورد حقوق اقلیت ها می فرمایند: تمام اقلیت های مذهبی در حکومت اسلامی می توانند به کلیه فرائض مذهبی خود آزادانه عمل نمایند. و یا : اقلیتهای مذهبی نه تنها آزادند، بلکه دولت اسلامی موظف است ازحقوق آنها دفاع کند.در جای دیگر قریب به این مطلب می فرمایند:... اسلام همیشه حافظ حقوق مشروع اقلیتهای مذهبی بوده و هست. آنان در جمهوری اسلامی آزادند و آزادنه به مسائل خود می پردازند و در پناه حکومت اسلامی چون بقیه افراد، در اظهار عقیده آزادند. در مورد حقوق شهروندی آنان هم در فراز دیگری چنین می فرمایند: ...اسلام بیش از هر دینی و بیش از هر مسلکی به اقلیتهای مذهبی، آزادی داده است. آنان نیز باید از حقوق طبیعی خودشان که خداوند برای همه انسانها قرار داده است، بهره مند شوند. ما به بهترین وجه از آنان نگهداری می کنیم.
موضوع بسیار مهم و مورد تاکید حضرت امام بحث عدالت اجتماعی (برخورد با تبعیض ) بود. فکر می کنید چرا امام اینقدر نسبت به این موضوع حساس بود؟
حضرت امام رضوان الله تعالی علیه درصحیفه امام جلد 9صفحه 351 در خصوص منع تبعیض چینن می فرمایند: من مکرر اعلام کرده ام که در اسلام، نژاد، زبان، قومیت وگروه و ناحیه مطرح نیست.... . از جمله جنایت هایی که بدخواهان به اسلام مرتکب شده اند ایجاد اختلاف بین برادران سنی و شیعه است." شاید یکی از مهمترین تأکیدات امام( قدس سره شریف) تأکید بر عدالت و جلوگیری و کاهش تبعیض و اختلاف طبقاتی در جامعه بوده است. عدالت از منظر امام راحل در همه عرصه ها و حوزه ها با حوزه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مطرح بوده عبارت قشنگی از امام راحل که می فرمودند " یک موی سر این کوخ نشینان و شهید دادگان به کاخ وکاخ نشینان جهان شرف و برتری دارد." خود به اندازه کافی مبین دیدگاه آن بزرگوار است. جالب است که بدانید حضرت امام در جمله ای بسیار اثر گذار می فرمایند که : ... حفظ حقوق اسلام و ملت و برقراری عدالت اجتماعی... مقصد بزرگ اسلام است. و یا در جلد 7 صحیفه امام صفحه 78 قاطعانه می فرمایند که در اسلام تبعیض نیست. بنا بر این اینهمه مستندات مهم چه در کلام معصومین و چه در سیره و دیدگاه امام خود دلیلی گویا است که چرا معظم له بر موضوع تاکید داشتند.
اصولا وقتی صحبت از حقوق سیاسی و اجتماعی شهروندان می شود مهمترین موضوع آن یعنی کرامت انسانی در ذهن تجلی پیدا می کند فکر می کنید امام چه دیدگاهی در این زمینه داشتند ؟
از نظر امام برخورداری از حقوق اجتماعی در جامعه براساس تابعیت کشور است و تمام شهروندان ایرانی از حقوق اجتماعی عام خود برخوردارند حتی اقلیت های دینی و مذهبی. ایشان با صراحت اعلام می کنند که هیچ تفاوتی میان شهروندان از منظر حکومت اسلامی وجود ندارد. در این خصوص ایشان نیز رسالتی سنگین بر دوش مسولان کارگزاران نظام بار می کنند"همه مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ها بیشتر حشرو نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکنین و مرفهین، و در کنار مستمندان و پا برهنه ها بودن و خود را در عرض آنان دانستن و قرار دادن، افتخار بزرگی است که نصیب اولیا شده و عملا به شبهات و القائات خاتمه می دهد که بحمدالله در جمهوری اسلامی ایران، اساس این تفکر و بینش در حال پیاده شدن است"(صحیفه امام،ج20،ص311)
اساس اندیشه حقوق سیاسی و اجتماعی شهروندان در گفتار حضرت امام(ره) بر این مبنا است که ایشان اصول و چهارچوب هایی برای اداره کشور مدنظر داشته و سعی فرمودند درقالب قوانین و ساختارها یی آن را پیاده سازند که مبتنی بر رعایت حقوق و منافع عمومی شهروندان، عدالت خواهی، جلوگیری از ظلم و استبداد، اخلاقی اداره شدن جامعه و رعایت حرمت و کرامت انسانها باشد. ما بخشی از تجلی این مهم را می توانیم در قانون اساسی ببینیم یا در تسریعی که حضرت امام در شکل گیری ساختارهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی واقتصادی جامعه داشتند یا در احکام قضایی مترقی یا تذکراتی که ایشان در خصوص رعایت مدارا و تحمل مخالف و منتقد داشتند.
یکی از خصوصیات بارز حضرت امام رعایت موازین و حقوق شهروندی در برخورد با مخالفان بوده در این مورد بیشتر توضیح بفرمایید؟
در پاسخ قبل به نوعی به آن اشاره کردم. خاطر همه عزیزان هست که امام بلافاصله پس از پیروزی انقلاب که شرایط سختی هم بود، یک انقلاب فرهنگی هم اتفاق افتاده بود و احساسات مردمی نیز شعله ور شده بود سعی فرمودند با درایت و تدبیر دوره انتقالی طی شود، ساختارهای لازم ایجاد شود به هیچ وجه رویکرد حضرت امام حذف منتقد و مخالف نبود البته بحث برخورد با مفسدین و جنایتکاران و خیانتکاران وسران آنها مشخص بود و هیچ گونه سستی در این خصوص را نمی پذیرفتند حتی در بحثهای سیاسی و جناحی می بینیم که بعد از مدتی که یک جریان اصیل روحانی حاضر در صحنه انقلاب تمایلاتی برای فعالیت جداگانه داشتند( تشکیل جامعه روحانیت و جمع روحانیون مبارز) امام مخالفتی نکردند، سلایق و دیدگاههای مختلف نظام درچارچوب رعایت ارزشها و موازین نظام مورد پذیرش و حتی مورد توصیه امام بود.فرمایشی در این زمینه حضرت امام دارند که " کلیه شهروندان حق دارند در گروه بندی های مختلف سیاسی، اجتماعی و سیاسی، صنعتی و اقتصادی شرکت کنند. جلوگیری از این حق مباینت آشکار با آزادی دارد مگر آنکه تجمع و گروه بندی خطراتی برای نظم عمومی مستقر داشته باشد
نگاه شهروندی امام به اقلیتهای قومی و مذهبی چگونه بود ؟
از نظر امام راحل اقلیت های مذهبی در حکومت اسلامی آزادی انجام فرائض مذهبی را دارا هستند، اقلیتهای مذهبی می توانند به طور آزادانه به اعمال مذهبی خود بپردازند. امام در آستانه پیروزی انقلاب و تشکیل حکومت اسلامی در پاسخ به سوالی در این باره می فرمایند:
" تمام اقلیت های مذهبی در حکومت اسلامی می توانند به کلیه فرائض مذهبی خود آزادانه عمل نمایند." ایشان می فرمایند اقلیتهای مذهبی نه تنها آزادند بلکه دولت اسلامی موظف است از حقوق آنها به بهترین وجه حفاظت کند ." از نظر امام، برخورداری از حقوق اجتماعی در جامعه براساس تابعیت کشور است و حقوق اجتماعی براساس مذهب، در جامعه توزیع نمی شود:«هر ایرانی حق دارد که مانند همه افراد از حقوق اجتماعی برخوردار باشد. مسلمان یا مسیحی و یا یهودی و یا مذاهب دیگر فرق ندارد.» همچنین حضرت امام(ره) در بیان دیگری ایجاد امنیت و مصونیت برای آنان را وظیفه ذاتی دولت اسلامی مدانند،بدین مضمون :به این ]اقلیت های دینی ای[ که در ایران هستند کسی حق ندارد تعرض بکند ، این ها در پناه اسلام و مسلمین هستند ...به این هایی که مذهب رسمی دارند، حق ندارند تعرضی بکنند (صحیفه امام، ج 5، ص 251) "
حضرت امام به دولتمردان در مورد چگونگی حفظ حقوق شهروندی آحاد جامعه چه توصیه ای داشتند ؟
امام خود انسانی شهروند مدار بود. امام مکرر تذکر می دادند، نصیحت می کردند، توصیه می فرمودند بر اینکه قدر این ملت دانسته شود، در خدمتگزاری به آنها دریغ نشود، حقوق و منافع آنها پایمال نشود، مستضعفین، محرومان و به تعبیر ایشان پابرهنگان از نظر امام ولی نعمت مسئولین هستند. بقای مسئولین و شأن حضور آنها را در خدمت به مردم می دانستند. آزادی مولفه مهم مورد تأکید امام بود،در دادگاهها و مراکز قضایی دائماً مسئولین امر را به رعایت عدالت در قضاوت و رعایت حقوق متهمین و مردم تذکر می داند. با ظلم و زور و اجحاف و تبعیض از هرنوع آن به شدت مخالف بودند. مثلا در فرمان هشت ماده ای که به نظرم یکی از کامل ترین دستورات در زمینه حقوق شهروندی است می فرمایند: آقایان قضات واجد شرایط اسلامى، چه در دادگسترى و چه در دادگاههاى انقلاب باید با استقلال و قدرت بدون ملاحظه از مقامى احکام اسلام را صادر کنند، و در سراسر کشور بدون مسامحه و تعویق به کار پر اهمیت خود ادامه دهند. و مأمورین ابلاغ و اجرا و دیگر مربوطین به این امر باید از احکام آنان تبعیت نمایند تا ملت از صحت قضا و ابلاغ و اجرا و احضار، احساس آرامش قضایى نمایند، و احساس کنند که در سایه احکام عدل اسلامى جان و مال و حیثیت آنان در امان است. و عمل به عدل اسلامى مخصوص به قوه قضاییه و متعلقات آن نیست، که در سایر ارگانهاى نظام جمهورى اسلامى از مجلس و دولت و متعلقات آن و قواى نظامى و انتظامى و سپاه پاسداران و کمیتهها و بسیج و دیگر متصدیان امور نیز به طور جدى مطرح است و احدى حق ندارد با مردم رفتار غیر اسلامى داشته باشد.
(صحیفه امام،ج17،ص140)
بعنوان آخرین سوال بفرمایید که موضوع شهروندی در حوزه مدیریت شهری چگونه معنا پیدا می کند ؟
شهروندی یا به عبارتی حقوق و تکالیف شهروندی از مسائل مهم امروز جامعه ماست که باید از قرآن، سنت و سیره پیامبر و امامان معصوم در این زمینه درس بگیریم. در حوزه های مختلف از جمله حوزه مدیریت شهری در باب حقوق و تکالیف شهروندی باید کار های مهمی صورت گیرد که هم این تکلیف متوجه مردم است هم متوجه مسئولین. اساسا یکی از مهمترین حوزه هایی که با مفهوم حقوق شهروندی ارتباط مستقیم و برجسته ای دارد همین حوزه ی مدیریت شهری است که نیازمند سیاستگذاری متناسب با نیاز های جامعه است. در این خصوص ما نباید فراموش کنیم که جامعه ما نسبت به 30 سال پیش پیشرفت بسیار زیادی کرده است و بر این اساس نیاز های افراد نیز دچار تغییراتی اساسی شده است. لذا قوانین متناسب با مولفه های نیازی شهروندان می بایست تدوین گردد و تکالیف حوزه های مختلف نیز بر این اساس تنظیم گردد. امری که ظاهرا با اهمال روبرو است. بر این اساس می بایست در دانشگاهها و دیگر نهاد های تولید کننده علم یک واکاوی مناسبی صورت بگیرد که نهاد های سیاستگذاری نیز از آن استفاده کنند تا شرایط رفاه و رشد زندگی شهروندی و حقوق و بایسته آن متناسب با تحقق سند چشم انداز ایران 1404 صورت عملی یابد.
