تالاب هورالعظیم و تالاب شادگان دو تالاب بزرگ کشور هستند که به دلیل عوامل مختلفی از جمله سدسازی، اکتشاف نفت، انتقال آب، عدم تخصیص حق‌آبه کافی و شکل گیری جنگ هشت ساله با وضعیت نامطلوبی مواجه هستند و بخش‌های بزرگی از آن‌ها در طول سال‌ها و دهه‌های اخیر خشک شده و از مساحت این تالاب‌ها کاسته شد. در کنار عوامل اشاره شده، اما خطری جدید، حیات هور را تهدید می‌کند و آن ورود زهاب‌های شور مزارع نیشکر است.
پایگاه خبری جماران، سید احمد مقدم موسوی: خوزستان دارای تالاب‌های بزرگ و بی‌نظیری است، اما در سال‌های اخیر این تالاب‌ها با مشکلات فراوانی مواجه شدند.
تالاب هورالعظیم و تالاب شادگان دو تالاب بزرگ کشور هستند که به دلیل عوامل مختلفی از جمله سدسازی، اکتشاف نفت، انتقال آب، عدم تخصیص حق‌آبه کافی و شکل گیری جنگ هشت ساله با وضعیت نامطلوبی مواجه هستند و بخش‌های بزرگی از آن‌ها در طول سال‌ها و دهه‌های اخیر خشک شده و از مساحت این تالاب‌ها کاسته شد.
در کنار عوامل اشاره شده، اما خطری جدید، حیات هور را تهدید می‌کند و آن ورود زهاب‌های شور مزارع نیشکر است. با شکل‌گیری مزارع گسترده نیشکر از دهه شصت شمسی در خوزستان و در فاصله نه چندان دور از تالاب‌های شادگان و هور العظیم، مسأله هدایت زهاب‌های این مزارع یکی از اصلی‌ترین مسائل مدیران این صنعت بزرگ نیشکر بوده است، چرا که دفع این حجم از زهاب‌ها که میزان شوری بسیار بالا دارد و همچنین سموم و مواد شیمایی را با خود حمل می‌کند، کار آسانی نبود.
بخشی از این زهاب‌ها در ابتدا به رودخانه کارون هدایت و ریخته میشد، که البته مشکل‌ساز هم شد!
دفع زهاب‌های نیشکر در آب کارون موجب شد که آب این رودخانه در مقطع آبادان و خرمشهر بسیار شور شود؛ جدا از آن‌که رودخانه آب شیرین کارون در این مقطع تفاوتی با دریا از لحاظ شوری نداشت، مردم ساکن آبادان و خرمشهر با مشکل اساسی در آب شرب مواجه شدند.
به دنبال این شوری آب، در اواخر دهه هفتاد شمسی در آبادان اعتراضات گسترده‌ای در خصوص شوری آب شرب شکل گرفت و تا چند شبانه‌روز این شهر شاهد اتفاقات بسیاری بود که نمایندگان مجلس وقت نیز به آن اشاره داشتند.
حل مشکل با مشکلی بزرگ‌تر!
پس از آن بود که مدیران طرح عظیم نیشکر جهت دفع زهاب‌های مزارع به دنبال راهکاری جایگزین بودند و به دنبال آن طرح ایجاد دریاچه نمک در نزدیکی جاده خرمشهر به اهواز شکل گرفت و به سادگی آب شور در آن زمین‌ها رها شد.
تالاب آب شور یا دریاچه نمک در سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۷۹ در مساحتی به ۲۹ هزار هکتار در اطراف خرمشهر ایجاد شد که به «تالاب ناصری» معروف شد و تاکنون به این اسم معروف است. دلیل این نامگذاری به‌دلیل نقش عبدعلی ناصری، که مسئولیت طرح احداث این تالاب را در دوران مسئولیتش در شرکت نیشکر بر عهده داشت، باز می‌گردد.
احداث این طرح انتقادات و نگرانی‌های بسیاری به دنبال داشت، چرا که به طور کلی زهاب‌های نیشکر به دلیل شوری بسیار بالا و همچنین سموم و مواد شیمایی تأثیر مخربی بر اکوسیستم دارند و اساسا وجود یک دریاچه نمک یک خطر بزرگ برای زمین‌های اطراف است و کشاورزی منطقه را مورد تهدید قرار می‌دهد.
تالاب ناصری که از آن به عنوان مخزن زهاب‌ها استفاده می‌شود، اکنون در خود حجم بسیار زیادی از نمک را دارد و اگر روزی به هر دلیلی کانال‌های زهاب بسته شد و آبی به این تالاب انسان‌ساز نرسد، نمک موجود در آن تمام اراضی اطراف را شوره‌زار و لم یزرع می‌کند و به سادگی این تالاب یا دریاچه نمک یا هر آنچه که اسم آن را بگذاریم، تهدیدی بزرگ برای کشاورزی و محیط‌زیست است و امنیت غذایی وابسته کشاورزی در گرو تالاب ناصری است.
تالاب‌ها، قربانی بعدی
دهه هشتاد راهکاری دیگر برای دفع گسترده زهاب‌های مزارع نیشکر پیدا شد: تالاب!
تالاب‌ها مقصد بعدی این زهاب‌ها بودند، در آن دوره به دلیل سدسازی و انتقال آب و از سوی دیگر توسعه فعالیت‌های نفتی در هور، آب تالاب کاهش چشمگیری داشته است، به همین جهت ایده تأمین آب تالاب از زهاب‌های مزارع نیشکر مطرح شد. اما نکته مهم که نادیده گرفته شد، این بود که هم هورالعظیم و هم تالاب شادگان، تالاب‌های آب شیرین هستند.
کانال‌های عظیم برای انتقال زهاب‌ها شکل گرفت و از آن زمان تاکنون زهاب‌های مزارع نیشکر به تالاب‌ها هدایت می‌شود.
ورود زهاب‌های شور مزارع نیشکر به تالاب‌ها، می‌تواند اثرات مخرب گسترده‌ای بر اکوسیستم این تالاب‌ها و تنوع زیستی آن‌ها داشته باشد. افزایش شوری آب یکی از نخستین تاثیرات ورود این زهاب‌ها است. زهاب‌های مزارع نیشکر معمولاً حاوی مقادیر زیادی نمک و مواد شیمیایی هستند که می‌توانند باعث افزایش شوری آب تالاب‌ها شوند. این افزایش شوری می‌تواند شرایط زیستی موجودات آبزی مانند ماهی‌ها و سایر جانداران آب‌های شیرین را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و موجب مرگ و نابودی گونه‌های حساس به شوری بالا شود.
آلودگی منابع آب از دیگر تبعات است. زهاب‌های نیشکر ممکن است شامل مواد شیمیایی و آفت‌کش‌ها باشند که می‌توانند به آب‌های تالاب وارد شده و آن‌ها را آلوده کنند. این مواد شیمیایی می‌توانند بر کیفیت آب تأثیر گذاشته و باعث کاهش کیفیت زیست‌محیطی تالاب و کاهش قابلیت استفاده از آب برای کشاورزی و مصرف انسانی شوند.
افزایش غلظت مواد شیمیایی و آلی در آب تالاب‌ها، به ویژه در اثر ورود زهاب‌های غنی از مواد آلی، می‌تواند باعث کاهش میزان اکسیژن محلول در آب شود. این امر به کاهش حیات آبزیان و نابودی برخی گونه‌های حیاتی برای توازن اکوسیستم تالاب منجر می‌شود.
ورود زهاب‌های شور مزارع نیشکر به تالاب‌ها نه تنها بر کیفیت آب و حیات موجودات آبزی تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه تهدیدی جدی برای پایداری اکوسیستم‌های تالابی و نقش‌های اکولوژیک آن‌ها به حساب می‌آید.
احمدرضا لاهیجان‌زاده معاون محیط‌زیست دریایی و تالابی سازمان حفاظت از محیط‌زیست اذعان دارد که ورود زهاب‌ها به تالاب‌ها تاثیر منفی دارد.
لاهیجان‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار جماران، در این خصوص اظهار می‌کند: باید در مرحله نخست نیاز آبی طبیعی تالاب‌ها که از رودخانه‌ها است، تامین شود. به طور مثال در هورالعظیم، رودخانه کرخه از هزاران سال پیش تامین کننده آب آن بوده است. یا رودخانه مارون، آب تالاب شادگان را تأمین می‌کند.
وی افزود: اما در حال حاضر در بالادست این رودخانه‌ها هم سد احداث شد و هم کشاورزی توسعه پیدا کرد و آب به تدریج از این تالاب‌ها کم شد.
معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت از محیط زیست گفت: در نتیجه این اتفاقات، شرایطی به وجود آمد که بخشی از تالاب از دست رفته است و بخشی دیگر از آن با ورود زهاب‌ها تحت تاثیر قرار گرفته است.
لاهیجان‌زاده در خصوص اقدامات انجام شده جهت مدیریت ورود زهاب‌ها به تالاب‌ها تصریح کرد: کاری که الان ما دنبال می کنیم، اینکه در قدم اول بتونیم حداقل نیاز آبی وردخانه را از طریق وزارت نیرو تثبیت کنیم؛ در این خصوص وارد مباحث بسیار زیادی شدیم تا بتوانیم این امر را اجرایی کنیم.
وی ادامه داد: قدم دوم اینکه زهاب‌ها به بخش انتهای تالاب هدایت و منتقل شود.
لاهیجان‌زاده که در دهه 1390 مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست خوزستان بود، گفت: زهکش زهاب نیشکر در ابتدا در بخش بالایی تالاب هورالعظیم وارد میشد؛ این را هم ذکر کنم در آغاز پروژه انتقال زهاب نیشکر به تالاب هورالعظیم میزان شوری EC آن حدود 40 هزار بود و اکنون در حدود 8 هزار است. اکنون در تلاش هستیم با احداث کانال این زهاب به بخش انتهای تالاب هدایت شود.
وی با اشاره به تبعات ورود زهاب‌های نیشکر گفت: زهاب دارای سموم کشاورزی است و بر تالاب تأثیر منفی می‌گذارد.
مدیریت درست و بهره‌گیری از تکنولوژی؛ راهکارهای جایگزین برای دفع زهاب‌های نیشکر
ورود زهاب‌های شور مزارع نیشکر به تالاب‌های خوزستان، با پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای همراه بوده است. شوری خاک، آلودگی منابع آبی، کاهش تنوع زیستی و تهدید معیشت جوامع محلی، از جمله تبعات این روند است که طی سال‌های اخیر موجب نگرانی کارشناسان و فعالان محیط‌زیست شده است.
مدیریت درست زهاب‌ها یکی از مولفه‌های مهم در دنیا است و با بهره‌گیری از علم و تکنولوژی امکان کاهش تبعات زهاب‌ها وجود دارد. به نظر می‌رسد اتخاذ راهکارهایی همچون تصفیه و بازیافت زهاب‌ها، با استفاده از فناوری‌هایی مانند اسمز معکوس (Reverse Osmosis) برای نمک‌زدایی و بازیافت آب جهت آبیاری یا مصارف صنعتی، می‌تواند راهی جهت کاهش اثرات مخرب زهاب‌های نیشکر باشد.
از سوی دیگر، زهاب‌ها در صنایعی مانند تولید نمک، کلر و مواد شیمیایی یا دیگر صنایع نیز می‌تواند استفاده شود. این رویکرد به مدیریت پایدار و استفاده بهینه از منابع کمک می‌کند. همچنین بهینه‌سازی مصرف آب و کاهش تولید زهاب، امری است که باید در مزارع نیشکر مورد توجه جدی قرار گیرد و با گستردگی این مزارع قطعا عمل به این روش می‌تواند تأثیرگذار باشد.
بدون شک امروزه پیشرفت علم و وجود تکنولوژی به روز، سبب شده است که دیگر به مشکلات با دید سنتی و قدیمی نگاه نشود و راهکارهای مناسبی ارائه می‌شود؛ اما سوال اصلی این است که چرا به این راهکارها توجه نمی‌شود؟ و حتی اگر ساده‌ترین راهکار علمی برای مدیریت زهاب همچون روش ایجاد تالاب‌های مصنوعی کنترل شده انتخاب شود، کامل و درست اجرا نمی‌شود.
می‌توان باور داشت که با وجود تخریب‌های بی‌رحمانه‌ای که ورود زهاب‌های مزارع نیشکر به تالاب‌ها به همراه داشته، هنوز راه‌حل‌های علمی و مدیریتی مؤثری برای مقابله با این بحران‌ها وجود دارد.
قطعا اگر اراده جدی وجود داشته باشد می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق، نه‌تنها از ادامه این روند مخرب جلوگیری کرد، بلکه آینده‌ای پایدار برای محیط‌زیست و جوامع محلی ساخت.
حفاظت از تالاب‌ها و منابع آبی، نه تنها مسئولیتی زیست‌محیطی، بلکه تعهدی انسانی است که باید به نسل‌های آینده سپرده شود تا این گنجینه‌های طبیعی همچنان به حیات خود ادامه دهند.
