پایگاه خبری جماران: پس از وقوع زلزله ها، دربارۀ بررسی و آسیب شناسی اثرات تخریبی آنها بر روی ساختمان ها و مستحدثات، لازم است در حین بازبینی - بازارزیابی و در حوزه برنامه ریزی - بودجه بندی و تصمیمات حاکمیتی به نکات مهم ذیل توجه گردد:
بررسی کفایت آمار فارغ التحصیلان مورد نیاز در رشته های مختلف مهندسی و سطوح عالی تحصیلاتی مرتبط، ظرفیت های لازم و کافی در خصوص آزمودگی و تجارب اشخاص حقیقی و حقوقی، قابلیت شرکتهای مهندسان مشاور و پیمانکار، لزوم و کفایت دانشگاه – پژوهشگاه – دپارتمان تخصصی، معلم - مربی - استاد، میزان برخورداری از دانش مهندسی روز، تکنولوژی های روزآمد و در اختیار داشتن ابزار، دستگاهها و ماشین آلات مورد نیاز، فرصت های مطالعاتی و پژوهش های مرتبط، به کار گیری دستاوردهای بشری و بین المللی، پایش سلامت کیفیت و تراز استانداردهای مربوطه در تمامی ابعاد آن، ازجمله ضرورت تولید و توزیع مناسب مواد و مصالح استاندارد ...؛ توجه به اسناد بالادستی مربوط به حدود و محدودیت ها؛ در حوزه قانون گذاری، وضع قوانین، مقررات و آئین نامه های اجرایی، تدوین دستورالعمل ها و ضوابط، تربیت مدیر در نظامات شهرسازی و مهندسی و ایجاد ساز و کار و مکانیزم پیاده سازی ضوابط و مقررات، ساختار و سامانه نظام مند مسئولیت- نظارت و پاسخگویی و مواردی از این قبیل حائز اهمیت هستند.
تعادل و تعامل بین اشخاص و نهادها در ایجاد ظرفیت ها مهم است. گاهی ممکن است با ملاحظاتی پی برد برخی ظرفیت های فوق در حد مورد توان فراهم شده اند، ولیکن بدلایل ناساختاری، ضعف حاکمیتی و در نتیجه فقدان نظامات درست منطبق با ظرفیت ها، امکان تحقق نتایج مطلوب فراهم نشده است! یا از قابلیت لازم و کافی برای بهره برداری و اعمال و ارتقاء قوانین و مقررات و نظام مسئولیت-نظارت و پاسخگویی برخوردار نشده است. لذا این نواقص منتهی به نابسامانی و اغتشاش در ساخت و ساز بناها و توسعه بی رویه شهرها می شود. یک مورد آشکار، عدم توجه به تهدیدات پهنه های گسلی در محل وقوع شهرهای لرزه خیز می باشد. در مقال پیشین عرض شد که زلزله ترکیه از نظر مهندسی، ساختمان سازی و توسعه شهرسازی حرف و حدیث های تلخ و جدی در خود نهفته دارد. نواقص و آثار تخریبی متعدد، یکپارچه و در یک دامنه مشترک، می توانسته نشأت گرفته از ساخت و ساز بی رویه در حریم گسل ها و رعایت نکردن پهنه بندی گسلی به وقوع پیوسته باشند. دقت نظرهای مربوط به نکات و علل فنی خرابی ها، همواره در جای خود مورد اهمیت بوده است. مثلاً وجود طبقه نرم و نقطه ضعف در طبقه همکف، ناشی از فرهنگ تجاری سازی های اختصاصی طبقات همکف برخی ساختمان ها در ترکیه و عدم رعایت اصول فنی و مهندسی از این جهت در زلزله ترکیه مورد توجه واقع گردیده است. لیکن به باور نگارنده این سطور، نگرش های معطوف به نکات و نقطه نظرات فنی و اصول مهندسی ساختمان همواره مورد نظرها بوده است، در مقام سیاست گذاری و حکمرانی اما، عامل های سیاسی نیز تاثیر اساسی مثبت یا منفی خود را داشته و دارند.
ملاحظات سیاسی بر ملاحظات فنی سایه خود را می افکنند. مزید بر عللِ خرابی ها در زلزله یا موارد مشابه طبیعی یا عامل انسانی و نهادی، رسیدگی قضایی و حاکمیتی نسبت به تخلفات، ایرادات و مفاسد گزارش شده نیز مطمح نظر باید قرار گیرد. چه، اینکه از مطلعین اوضاع سیاسی ترکیه نیز گزارش می شود در این موارد ذهن مسئولان آنها درگیر شده است. از این باب، گفته می شود آقای الماس اغلو شهردار شهر ارزین ترکیه، بعنوان قهرمان وطنی روزهای اخیر در این کشور شناخته شده، چون اجازه ساخت و ساز غیر مجاز را نداده است. به این دلیل که بنابر اخبار واصله، شهر مذکور در جنوب ترکیه و در مرکز استان «هاتای» در نتیجه لرزه های ویرانگر 6 فوریه قرار داشته و ساختمان ها عموماً در تمام شهرهای «هاتای» به جز ارزین ویران شده اند و تلفات انسانی نیز از این شهر گزارش نشده است. این رویداد به این معناست که گرایش به آراء انتخاباتی و جهت گیری لابی های سیاسی و جاذبه های رانتی و سودجویی منجر به دور زدن اسناد فنی و امحاء راهبردهای شهرسازی و نظامات مهندسی می گردد!
لذا یکی از نکات مهم و عبرت آموز، توجه به سهم هریک از نظامات مهندسی و نظامات شهرسازی و مدیریت شهری و وزن هریک، در اثرات ویرانی پس از وقوع زلزله است. وزن این سهم ها باید به درستی دیده و شفاف شوند! در فرآیند شکل گیری سازمان پروژه های شهرسازی و ساختمان سازی در محیط های شهری، ظرفیت های مهندسی به لحاظ طرح، اجرا و نظارت می تواند مستغنی باشد ولیکن ممکن است در چرخه معیوبی از معضلات پیش گفته گرفتار آید و نتیجه مطلوب حاصل نگردد. خطر بی محلی به اسناد بالادستی مربوط به محدودیت های ساخت و ساز در پهنه های گسلی و فساد و ارتشاء در زمینه پروانه های اعطا شده، در عمده شهرهای لرزه خیز ایران نیز جدی است.
در همین راستا انتشار چاپ اول سند «دستورالعمل ساخت و ساز در پهنه های گسلی» در پاییز 1400 زیر نظر کمیته تدوین ضوابط گسلی با هدایت راهبردی «مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی» و «سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران» پس از سالها تلاش جهت تهیه و تدوین آن و نهایتاً تصویب در سال 1399 توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران را؛ هرچند دیرهنگام، اما گام نخست پیشگیری از بحران ویرانی های پس از زلزله باید محسوب نمود. مخاطب این دستورالعمل استانداران و روسای شورای برنامه ریزی و توسعه کلیه استانها بوده تا نسبت به رعایت ملاحظات، الزامات و محدودیت ها در حیطه طرح های توسعه و عمران اقدام نموده و کاربری مجاز و ضوابط احداث بنای قطعات واقع در پهنه گسلی را برای «مراجع صدور پروانه» در کلیه سطوح ملاک عمل و الزام آور نمایند. سازمان نظام مهندسی ساختمان نیز موظف است به نحو موثر آنرا توسط مهندسین چه به لحاظ طراحی و چه نظارت مورد پایش قرار دهد. در دستورالعمل مزبور تأکید شده است که هدفِ شناسایی و تعریفِ اقدامات پیشگیرانه در جهت کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله جهت رعایت عدم ساخت و ساز در پهنه های اطراف گسل و با فاصله مناسب از حرائم گسل های فعال الزامی بوده و می تواند آسیب های وارده به ساختمان ها و تلفات جانی را کاهش دهد.
واضح و مبرهن است دستورالعمل ها پس از سپری شدن یک دوره طولانی تهیه و تدوین، برای اقدام و بهره مندی از ثمرات تئوری های مهندسی و تجارب ارزنده نهفته در محتوای آنها صادر می گردند. لذا نقش مهندسان در ذیل نقش حاکمیتی این دستورالعمل ها واقع می شوند. البته این دلیلی و توجیهی بر انفعال، بی تفاوتی، بی مسئولیتی و قصور مهندسان نمی شود.
