پایگاه خبری جماران: «ما در مشکلات باید متوسّل بشویم به ملت»1؛ این کلام، آغاز راهی روشن بود تا به ظرفیت دانش و تخصص و پتانسیل عظیم اخلاص و تعهد جوان ایرانی اعتماد شود و مردم‌باوری و مردم یاوری در سایه شعار «همه با هم» به منصه ظهور برسد و مردم مداری با اندیشه و عمل جهادگران تفسیر و تعبیر شود.
جوانانِ جهاد سازندگی با تکیه‌بر خودباوری و نوآوری، هر غیرممکنی را ممکن کردند و «کارهای بزرگ را در این کشور شروع کردند که حتی آن کسانی که جلوی چشمشان این کارهای بزرگ انجام می‌گرفت، باور نمی‌کردند که جوان ایرانی قادر به این کارهاست.»2
و این‌گونه بود که «شجرۀ طیبه‌ای که حاصل تدبیر برجسته و ماندگار امام خمینی (ره)»3، افتخارات بزرگ و ماندگاری، از تقویت امنیت غذایی کشور – به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های شاخص در امنیت ملی – به‌وسیله خوداتکایی در تولید محصولات اساسی گرفته تا بنیان‌گذاری خودکفایی در عرصه صنایع دفاعی (خصوصاً صنعت موشکی و همچنین خودروهای زرهی و نفربر، کشتی و زیردریایی و...) در مراکز تحقیقات مهندسی جنگ جهاد را با تکیه‌بر ایمان و اراده جهادگران آفرید.
اما افزایش راندمان تولید در واحد سطح، خودکفایی کشور در تولید محصولات اساسی، اقدامات زیربنایی در مناطق کمتر توسعه‌یافته روستایی و تقویت اقتصاد خانوارهای بخش کشاورزی یا ابتکارات و اقدامات جهادگران در عرصه پشتیبانی و مهندسی جنگ، مُعرف جامع و کاملی برای توصیف جهاد سازندگی نیست؛ چه آنکه در حال حاضر برخی کشورهای منطقه و یا حتی بعضی از کشورهای جهان سوم، پیشرفت‌های فوق‌العاده‌ای در زمینه کشاورزی داشته‌اند که شاید بعد از گذشت چند دهه، از پیشرفت‌های کشورمان بیشتر باشد؛ اما کادرسازی به‌منظور پرورش نیروی انسانی کاردان و کارآمد، فتح الفتوح جهاد سازندگی در عرصه اجرایی کشور (خصوصاً حوزه مدیریت منابع انسانی) بود که استمرار آن می‌توانست برای جامعه ما تحول‌آفرین باشد و روزگار بهتری را رقم بزند.
بررسی گزارش‌ها و مستندات و پایش آمار مربوط به اقدامات جهادگران، بیانگر این واقعیت است که این میزان فعالیت در سه مقیاس: کیفی، کمّی و تنوع، خارج از توان سازمانهای سنتی و بوروکراتیک بوده است. بر همین اساس، بانک جهانی (1994) با اشاره به توانمندی و توفیق جهاد در حوزه توسعه روستایی، در گزارش خود بیان می‌کند: «دستاوردهای فیزیکی قابل‌ملاحظه است. مشارکت عامه در سازندگی و نگهداری، گویای ارتباطی مفید بین واقعیت اقتصادی و مسئولیت‌پذیری است. ارتباط برنامه عمران با فعالیت‌های ترویجی و مشارکت عامه و همچنین با ساختار شوراهای اسلامی روستاها ارتباطی مفید است.»4
بر این مبنا، حضرت امام (ره) هم آمال و امیدشان را در چنین نهادی جستجو می‌کردند5 و ضمن معرفی جهادگران به‌عنوان الگوی جوان ایرانی،6 از جوانان می‌خواستند تا با تأسی به مشی آن‌ها، الگوی تراز نوینی از جوان انقلابی را در وجود خویش محقق کنند. بررسی نگاه دیگر تئوریسین‌ها و نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی نیز تداعی‌گر همین دیدگاه امام است. به‌عنوان نمونه، بررسی مواضع شهید رجایی و شهید بهشتی در خصوص جهاد سازندگی نشان‌دهندۀ تأکید ویژه بر کادرسازی و اهمیت پرورش نیرو برای آینده انقلاب است. دکتر مظفر نامداری (از پیشکسوتان جهاد سازندگی) در این خصوص می‌گوید: «روزی نزد شهید بهشتی رفتیم تا از ایشان بودجه‌ای برای کارهای عمرانی و روستایی جهاد بگیریم، ایشان حدود 7-6 میلیون تومان بودجه داد اما تأکید کرد که نصف این پول را خرج عمران روستایی کنید اما نصف دیگر را صرف کادرسازی کنید.»7
آن‌گونه که از سخنان پیشکسوتان جهاد سازندگی و فرماندهان پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد هم برمی‌آید، هویت اصلی این مجموعه و موتور محرکه آن، با ایجاد فضایی مبتنی بر روابط افقی با نیروی انسانی و تحت تأثیر شعار محوری «همه با هم» شکل گرفته است، درحالی‌که فضای غالب در سایر سازمانهای رسمی و نیمه‌رسمی، همچنان روابطی صرفاً اداری و عمودی (نگاه بالا به پایین) را تجربه می‌کند. ارائه چنین الگوی جدیدی در آرایش نیروی انسانی، بزرگ‌ترین تحولی بود که جهاد سازندگی برای سیستم مدیریتی کشور به ارمغان آورد و زمینه‌های توسعه متوازن و همه‌جانبه را در کشور ایجاد و فرایند نوینی را در عرصه خدمت‌رسانی به مردم بنیان‌گذاری کرد.
به تعبیری دیگر، سیاست‌گذاری کلی و فرایند خط مشی گذاری در ساختار سازمانی جهاد سازندگی، بر مبنای برنامه‌ریزی برای ظهور و بروز «رفتار شهروندی سازمان»8 در میان کارکنان شکل گرفته بود و این‌گونه توانست با بهره‌گیری از توان «همه» اقشار جامعه، شاخص و الگویی برای مدیران تراز انقلاب اسلامی ترسیم کند. الگویی که به فرهنگ و مدیریت جهادی معروف شد و شهید حاج قاسم سلیمانی نیز در سخنانش، آن را نیاز ضروری کشور می‌داند و می‌گوید: «ما نیاز داریم به یک مدیریت جهادی، مدیریتی که احساس نگرانی کند و خود را به آب‌وآتش بزند.»
مدیریتی ایثارگرانه و مجاهدانه یا نوعی کنش گری توأم با وجدان کاری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی که ترویج آن در بدنه اجرایی و اداری کشورمان بارها مورد تأکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است.9 و 10
مصوبه شورای عالی اداری مبنی بر تشکیل شورای عالی جهاد سازندگی11 ، حاکی از پی بردن مسئولین به ضرورت احیای چنین مجموعۀ اثرگذاری در گام دوم انقلاب اسلامی است.
نهادی که اهمیت، ماندگاری و اثربخشی آن نه صرفاً به ظرف (تشکیلات اداری و ساختار سازمانی) که به مظروف آن (نیروی انسانی متخصص و دارای روحیه جهادی) هم وابسته بوده است. بدون‌شک شتاب روزافزون خدمت‌رسانی در جهاد سازندگی، مرهون حضور داوطلبانه و مخلصانه نیروهای جهادگر بوده و هنر جهاد سازندگی نیز شناسایی این ظرفیت‌های بزرگ نیروی انسانی، سازمان‌دهی و زمینه‌سازی برای به فعلیت رساندنِ آن پتانسیل عظیم در بستر تشکیلاتی این نهاد انقلابی و نخبه پرور بود.
پس از گذشت دو دهه از پایان فعالیت‌های این مجموعه، نابسامانی‌ها و ناهماهنگی‌ها در مناطق محروم و یکمتر توسعه‌یافته روستایی خودنمایی می‌کند. با عنایت به گذشت 42 سال از تأسیس نهاد جهاد سازندگی (سابق) و فراز و نشیب‌های متعدد در ساختار تشکیلاتی‌اش طی سال‌های 1358 تا 1379، 12 مصوبه اخیر شورای عالی اداری را می توان گام مهمی در راستای مردمی سازی امور و بسط و گسترش مدیریت جهادی در کشور از طریق انتظام بخشی، هم افزایی و هماهنگی بین بخش ها و نهادهای حاکمیتی و بهره گیری از توانمندی سازمانهای غیر دولتی و مردم نهاد دانست.
در ادامه این مسیر، برنامه‌ریزی دقیق و تهیه و تدوین نقشه راهی برای ایجاد ساختار سازمانی متناسب با شرایط روز جامعه، ضرورتی گریزناپذیر است. نهادی بالادستی که بدون توسعه تشکیلاتی، «فرهنگ جهادی» در آن جاری و ساری باشد و ضمن کارآمدی و تخصص محوری، با اختیاراتی جدید، بن‌بست‌ها را گشوده و وضع موجود را سامان ببخشد. مؤلفه‌هایی که در جنبش مردمی «جهاد برای سازندگی در روستاها»13 مدنظر قرار گرفت و همچنان رمز عبور از وضع موجود به وضع مطلوب است.
پی‌نوشت:
- صحیفه امام (ره)، ج 8، ص 179: پیام امام خمینی (ره) مبنی بر تشکیل جهاد سازندگی
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کشاورزان 14/10/1384
- اشاره به بیانات مقام معظم رهبرى در دیدار جمعى از جهادگران جهاد سازندگى 15/7/1377
- World Bank (1994) Islamic Republic of Iran Services for Agriculture and Rural Development, vols. 1-2, Report no. 1196 IRN
- صحیفه امام (ره)، ج 21، ص 205: چشم امید من به شما سازندگان پر شور و نشاط اسلامی است.
- صحیفه امام (ره)، ج 16، ص 203 و 204: باید اعتراف کرد اینان (جهادگران) بزرگ‌ترین آبرو را به انقلاب اسلامی خود داده‌اند و با تکیه به اسلام و خدای تعالی در این راه بهترین نمونه و الگو برای همه جوانان مسلمان و متعهد اسلامی گردیدند.
- راهبرد فرهنگ، شماره سی و نهم (پاییز 1396)، ص 135
- رفتار شهروندی سازمانی (Organizational Citizenship Behavior) عبارت است از: «رفتارهای خودجوش و فراتر از شرح وظایف رسمی و تعریف‌شده‌ی افراد در سازمان‌ها.»
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با کشاورزان مورخ 14/10/1382: آنچه انقلاب اسلامی به مردم ما داد، فرهنگ جهادی بود. فرهنگ جهادی در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها به کار می‌آید؛ و در زمینه کارهای زیربنایىِ کشاورزی و دامداری و امثال این‌ها هم از اوّل انقلاب، روح و فرهنگ جهادی وارد میدان شد... این همان روحیه سنگرسازان بی سنگر جهاد سازندگی است که غسل شهادت می‌کردند، روی بولدوزر می‌نشستند تا خاک‌ریز بزنند
- بخشی از بیانات مقام معظم رهبری مورخ 10/2/1396: ما جز با کار جهادی و کار انقلابی نخواهیم توانست این کشور را به سامان برسانیم. در همه‌ی بخش‌ها، کمربسته بودنِ مثل یک جهادگر لازم است؛ این اگر بود، کارها راه می‌افتد و بن‌بست‌ها باز می‌شود، شکافته می‌شود؛ [یعنی] کار فراوان، پُرحجم و باکیفیت و مجاهدانه و انقلابی.
- مصوبه یکصد و هشتاد و هفتمین جلسه شورای عالی اداری مورخ 17/11/1400
- جهاد سازندگی طی دو دهه حیات خود، در مقاطع زمانی مختلف شاهد کاهش حوزه اختیارات و ایجاد محدودیت‌هایی در ساختار اداری‌اش بوده است: تبدیل از نهاد به وزارت (1362)، انحلال کمیته‌های فرهنگی (1364)، کاهش اختیارات (1366 الی 1368) و ادغام با وزارت کشاورزی (سابق) و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی (1379)
- طرح اولیه تشکیل جهاد سازندگی با نام «جهاد برای سازندگی در روستاها» که با مشارکت دانشجویان انقلابی دانشگاه‌های سراسر کشور تهیه شده بود، در تاریخ 28 اردیبهشت 1358 از طریق شهید آیت‌الله دکتر بهشتی به حضرت امام تقدیم شد و بر اساس مفاد آن، پس از یک ماه پیام امام خمینی مبنی بر تشکیل نهاد جهاد سازندگی صادر شد.
*دکترای مدیریت رسانه/ معاون ایثارگران وزارت جهاد کشاورزی
