جمعی از شاگردان مرحوم حجت الاسلام و المسلمین داود فیرحی به مناسبت چهلمین روز درگذشت استاد خود، به همت سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی دور هم جمع شدند تا به «بررسی و نقد آثار مرحوم فیرحی» بپردازند.
همایش «بررسی و نقد آثار مرحوم فیرحی» با حضور جمعی از صاحبنظران و شاگردان این استاد فقید دانشگاه تهران، به صورت آنلاین از سوی سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جماران، حجت‌الاسلام والمسلمین محمود شفیعی در این همایش گفت: بنده عنوان بحثم را «استاد فیرحی بزرگ؛ مرد سیاسی کنشگر» گذاشته ام. اگر بخواهم در مورد فضایل بسیار زیاد ایشان در این جلسه صحبت کنم، قطعاً امکان پذیر نیست، چرا که رودهای خروشان فراوانی در اندیشه ایشان سرازیر بود، لذا عمق اندیشه این استاد را نمی توان در این فرصت بیان کرد، اما بنده درباره اینکه وی یک اندیشمند عادی نبود که صرفاً دانش سیاسی را به خوبی یاد گرفته و در این زمینه تحقیق و پژوهش می کند، صحبت نمی کنم، چرا که معتقدم وی یک اندیشمند سیاسی کنشگر بود و بنده سعی می‌کنم او را از این منظر معرفی کنم.
عضو هیأت علمی دانشگاه مفید تصریح کرد: اندیشمند سیاسی کنشگر، همانند هر اندیشمند دیگری سعی می‌کند در تحولات جامعه و تغییرات اجتماعی مؤثر واقع شود و بتواند تأثیرگذار باشد، اما تأثیرگذاری یک اندیشمند، نه از طریق ابزارهای فیزیکی، بلکه از طریق اندیشه است که فیرحی از این قبیل افراد است. وی به عنوان یک اندیشمند کنشگر، تلاش می‌کرد به یک بحران و مسأله اساسی و آسیب و بیماری که آن را در جامعه ایران تشخیص داده بود، پاسخ مناسبی را ارائه دهند.
وی افزود: وی موضوع اقتدارگرایی مزمن در تاریخ و جوامع اسلامی و البته تاریخ ایران را بسیار مورد بررسی قرار می داد و اقتدارگرایی را به عنوان معضلی تلقی می کرد که مناسبات اقتدارگرایانه را بازتولید کرده و گرایش درونی مسلمانان نیز به سمت اقتدارگرایی سوق پیدا کرده بود. لذا وی معتقد بود این موضوع در تاریخ و جامعه ایران لانه کرده است، بنابراین مهمترین موضوعی که دکتر فیرحی برای جامعه و تاریخ ایران تشخیص داد، مسأله اقتدارگرایی بود و کتاب بسیار مهم و ارزشمند «قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام» را در همین راستا نگاشتند.
شفیعی تأکید کرد: سؤال این است که اگر وی چنین دردی را تشخیص داده بود، عوامل چنین دردی را چگونه تشخیص داده و پاسخ آن را چه می‌دانست. وی معتقد بود این اقتداگرایی ربطی به نصوص دینی نداشته، بلکه به دانش‌های اقتدارگرایانه اسلامی ربط دارد که البته جزو ذاتیات این دانش ها هم نبود، بلکه به یقینیات جوامع قدیم مربوط بود و صرفاً به جهان اسلام اختصاص نداشت، بلکه چنین ذهنیتی بر شرق و غرب عالم تسلط داشته است.
وی اظهار داشت: مرحوم فیرحی معتقد است فلسفه یونان و الهیات قرون وسطی، اقتدارگرایی را ترویج می کرد، بنابراین گذشته بشر اساساً اقتدارگرایانه بوده است، اما مسأله مهم این است که اگر دانش ها مهمترین ابزار برای تداوم اقتدارگرایی هستند، چگونه بر این اقتدارگرایی همه جانبه و فراگیر غلبه کنیم؟ اینجا بود که ایشان بر اندیشه های سیاسی دموکراتیک برای جایگزینی اقتدارگرایی تأکید داشتند.
عضو هیأت علمی دانشگاه مفید ادامه داد: وی معتقد بود مهمترین دانشی که در جهان اسلام می توان دموکراسی را از آن استخراج کرد، دانش فقه است، لذا باید به فقه برگردیم، چرا که ارزش های اسلامی و دانش های اسلامی مهمترین امکانات تاریخی ما هستند و نمی توانیم مشکلات کنونی جامعه را بدون بازگشت به تاریخ، پاسخ مناسب دهیم. اگر بنا باشد دموکراسی را در این جامعه تحقق ببخشیم، باید بر اساس اقتضائات این زیست جهان و ظرفیت ها و محدودیت هایی که یک جامعه مذهبی پیش پای اندیشمند قرار می دهد، نسخه بپیچد.
وی افزود: مرحوم فیرحی باور داشت که فقه توانایی دارد که با بازسازی خود، یک نظام دموکراتیک را برای ما تئوریزه کند و مهمترین نیازی که جامعه امروز ایران دارد را با تکیه بر همین دانش پاسخ دهد. معتقدم ایشان در سه ناحیه دستگاه فقهی موفق به نوآوری شده بود؛ وقتی او در درون دانش فقه، یک دستگاه در نظر می گرفت، در ورودی، بدنه و خروجی آن تحولاتی را به وجود آورد. تحول در ورودی این بود که تلاش کرد نشان دهد در بخش ورودی فقط نصوص دینی را نداریم که وارد این دانش می شود، بلکه باید پرسش های تاریخی را نیز در نظر گرفت.
شفیعی گفت: تغییر دومی که ایشان به وجود آورد، این بود که تلاش کرد نشان دهد در بدنه دستگاه اجتهاد کارآمد، علاوه بر تکیه بر متون دینی باید به صورت زمینه گرایانه به متون بنگرد و حیطه گرایی در حوزه سیاست را مبنای اجتهاد اسلامی و فقهی قرار دهد. در این زمینه هم اقدامات بزرگی انجام دادند، اما مهمترین تحول به لحاظ خروجی این بود که بر اساس انتظاراتی که در جامعه وجود دارد، باید کاری کنیم که فقه صرفاً به مسائل تکلیفی نپردازد، بلکه به مسائل حقوقی و اجتماعی نیز توجه کند.
وی تأکید کرد: نکته دیگر این است که استاد معتقد بود باید فقه به مرحله دیگری پیوند بخورد و زمینه برگشت ما به قراردادها، قانون و نهادهای مدنی فراهم کند که بعد از دانش، وظیفه آنهاست که جامعه را به سمت دموکراسی پیش ببرند و نظریات دموکراتیک نیز قوانین دموکراتیک را در درون نهادهای قانونی پشتیبانی کنند.
عضو هیأت علمی دانشگاه مفید در پایان گفت: لازم است تأکید کنم که مجموعه علم و دانش ایشان، با حلم، حکمت و اخلاق و هم فضایل انسانی جمع شده بود و ان شاء الله راه ایشان ادامه داشته باشد.
اهمیت فعالیت های دکتر فیرحی
به گزارش جماران، حبیب عشایری، پژوهشگر مهمان در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و از شاگردان مرحوم فیرحی نیز در این همایش گفت: درباره اهمیت فعالیت های دکتر فیرحی باید گفت در این زمینه می توان به چند دلالت مهم در جهان اسلام اشاره کرد که یکی از سخنان محمد عبدوه است که می‌گوید باید در حوزه اندیشه اسلام در زمینه معرفت شناختی و هستی شناختی به طبقه‌بندی بپردازیم. از سوی دیگر، هنوز بین رویکرد سنتی و نوگرای اجتهاد در جهان اسلام درگیری وجود دارد که باید برای آن چاره‌اندیشی کرد. همچنین در حوزه اندیشه سیاسی، ساحت های مختلفی وجود دارد که ایشان به این مقوله ها اهمیت بسیاری می داد. از سوی دیگر، یکی از تلاش های مرحوم دکتر فیرحی این بوده که فعالیت های حزبی صحیح را ترویج کند، چرا که معتقد بود اگر در این زمینه غفلتی رخ دهد، ممکن است منجر به تالی های فاسد بسیاری شود.
پژوهشگر مهمان در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه افزود: اگر بخواهیم به چند متغیر از برآیند دستاورد ایشان اشاره کنم، یکی از مهمترین موارد، پیوند فقه و متغیرهای دولت مدرن بوده است. اصلی ترین بحث وی این بوده که باید از منظر بازخوانی منابع سنتی خودمان به این موضوع بپردازیم. دکتر فیرحی اعتقاد عمیقی داشت که باید تلاش بایسته ای انجام دهد که دستگاه فقه را به عنوان یک ساختار نظام‌مند معرفی کند که تضادی هم با مدرنیته نداشته باشد.
وی ادامه داد: بحثی دیگر که ایشان تأکید داشت، این بود که اگر بخواهیم درباره جنبه های اقتصادی عدالت تأکید زیادی داشته و مسائل اقتصادی بر سیاسی ارجحیت پیدا کند، منجر به رواج پوپولیسم خواهد شد و این تبعات زیادی برای کشور دارد. دکتر فیرحی معتقد بود اگر نتوانیم الگوی بدیلی را برای جایگزینی پوپولیسم پیدا کنیم، قطعاً فرد مسلمان به سمت پوچ‌گرایی سوق پیدا می‌کند.
عشایری اظهار داشت: شاید مجموعه تلاش های ایشان منجر به پاسخگویی به پرسش‌هایی شد که برای مدت‌ها در جهان اسلام حل نشده بود، مثلاً آیا فقه سیاسی توان پاسخگویی به سؤالات روز را دارد؟ وی معتقد بود اگر هم این امکان نیست، باید چنین دانشی را طراحی کنیم. مرحوم فیرحی تأکید زیادی داشت که نسبتی منطقی و عالمانه بین قانون، حقوق و فقه ایجاد کند و تأکید عمیقی داشت که فقه به عنوان یک دانش شناخته شود.
وی گفت: مرحوم فیرحی اعتقاد داشت که باید برای موضوع نظم سلطانی که در مقطع زیادی از تاریخ ایران وجود داشته نیز بستر و راهکار بررسی لازم شود. وی همچنین معتقد است قدرت سیاسی در اسلام مبتنی بر شریعت و قانون است و از سوی دیگر، حکومت در ایران به معنای ولایت و امانت است. لذا طرف مشورت گرفتن مردم از دغدغه‌های مرحوم بود. طبیعتاً لازمه اینکه بتوانیم ورود عالمانه و هوشمندانه ای به حوزه حکمرانی کشور داشته باشیم، این است که پارامترهای اساسی کشور را در دو دستگاه فکری متفاوت با عنوان فقه سیاسی خُرد و فقه سیاسی کلان در نظر بگیریم و از این طریق برای متغیرهای کشور به دنبال پیدا کردن پاسخ باشیم.
این شاگرد مرحوم فیرحی بیان کرد: فقدان این استاد بزرگ را ضایعه ای می دانم که بر جامعه دانشگاهی و فقه سیاسی در ایران وجود دارد و امیدواریم بتوانیم با اتکا بر فضای فکری و اندیشه ای خود برای فایق آمدن بر مشکلات، راه های درستی پیدا کنیم.
پاشنه آشیل اندیشه دکتر فیرحی
مصطفی خالق‌پور، شاگر دیگر دکتر فیرحی نیز در این همایش گفت: مرحوم فیرحی اندیشه سیاسی در اسلام و ایران را تحت عنوان راه سوم و گذر از سنت به مدرنیته مطرح می کرد؛ این پروژه ای تلفیقی برای پل زدن بین سنت و مدرنیته بود که به عنوان نقطه ثقل اندیشه سیاسی در ایران شناخته می شود. می‌خواهم در اینجا به پاشنه آشیل این پروژه فکری مرحوم دکتر فیرحی بپردازم. وی می‌گوید فقه یک دستگاه معرفتی است که از یک سو به امر ایمانی و از سوی دیگر به امر سیاسی ارتباط دارد. معتقدم آشتی برقرار کردن بین امر ایمانی و سیاسی، نوعی پارادوکس است که خود را در اندیشه های ایشان نشان می دهد و معتقدم این پیش‌فرض ها محکم نیستند، لذا با یک پاشنه آشیل در این اندیشه ها مواجه می‌شویم.
وی تأکید کرد: مرحوم فیرحی می گوید وظیفه حکومت، تحقق مقاصد دین است، اما استدلالی برای آن ارائه نمی شود، چرا که حکومت می تواند وظایف دیگری داشته باشد. استدلال دیگر وی این است که زبان حکومت به زبان دین و زبان دین به زبان حکومت تبدیل می شود، اما در طول تاریخ شاهد مواردی از نقض این دیدگاه هستیم. موضوع دیگر جایگاه فقه در دستگاه معرفتی در جهان اسلام است. وی می‌گوید فقه احکام و قواعد عملی در زندگی فرد و جامعه را بیان می کند. معتقدم در دوران ماقبل مدرن می توانیم بگوییم فقه جایگزین حکمت عملی است، اما سؤال این است که آیا امروزه می توانیم چنین جایگاهی برای فقه قائل باشیم؟ مهمترین پیش‌فرض در پروژه فکر سیاسی وی، بحث امکان یا عدم امکان فقه سیاسی است. وی می گوید فقها به صورت تاریخی درگیر حکومت و سیاست بوده‌اند، اما این واقعیت پر از خطا و اشکال است و آیا به لحاظ عملی فایده دارد که چنین فقهی را در قرن بیست و یکم پیاده و تجربیات قبلی را تکرار کنیم؟
منش مرحوم فیرحی
جواد هاشمی، شاگرد دیگر مرحوم فیرحی، در سخنان خود گفت: به عنوان دانشجوی مرحوم فیرحی باید حق شاگردی را ادا کنم. دلیل این موضوع آن چیزی است که بنده از منش و روش فکری ایشان فهمیدم؛ چه از منظر احترامی که به اساتید خود می گذاشتند و چه حفظ احترام و منش دانشجویی خود نسبت به اساتید گذشته بود.
وی ادامه داد: یکی از اصلی ترین موضوعاتی که بنده در مواجه با اندیشه دکتر فیرحی می بینم، ارتباط پروژه فکری دکتر فیرحی با پروژه بزرگتری است که جواد طباطبایی در دهه های گذشته پایه گذاری کرد. سیدجواد طباطبایی سه مبنا شامل تفکر ایران باستان، مدرنیته و سنت جامعه ایرانی دارد که با مذهب و تشیع نیز گره خورده است. معتقدم دکتر فیرحی یکی از این ابعاد اندیشه سیدجواد طباطبایی یعنی ایرانشهری را گرفت و این سؤال را مطرح کرد که رابطه مذهب و دولت در ایران به چه شکل خواهد شد.
هاشمی با بیان اینکه باید بعد پژوهشی دکتر فیرحی را به صورت مجزا بررسی کرد، افزود: بررسی پژوهشی آثار وی نشان می دهد که به شکل همزمان و عجیبی نسبت به حوزه ای که نظریه پردازی می کرد، دارای تسلط بود و نمونه آن پایان نامه خود بنده است و برای خود من عجیب بود که ایشان علاوه بر حوزه مذهبی و فقه و حقوق، به شکل کامل بر اندیشه غربی همانند میشل فوکو تسلط داشت.
وی اظهار داشت: در حوزه نظریه‌پردازی، آنچه مرحوم فیرحی را از بخش قابل توجهی از اساتید متمایز می کند، این است که با وجود اینکه کتاب های مختلفی را نوشته و سخنرانی های زیادی داشته است، اما هرگز قاطعیت و نگاه دُگم در زمینه نظریه پردازی از ایشان ندیده ایم. در کلاس درس از دانشجویان چپ افراط گرا تا دانشجویان مسلمان افراطی حضور داشتند که با متانت سؤالات همه آنها را پاسخ می داد.
این شاگرد مرحوم فیرحی تأکید کرد: کتاب هایی که او نوشت، بسیار تعیین کننده و باقیات صالحاتی است که از ایشان به جای مانده است و می توانیم برای کاوش های بعدی از آنها استفاده کنیم. وی پروژه فکری داشت و به دنبال پاسخ دادن به آن بود، اما در کنار آن، در زمینه نگارش کتاب ها هم دغدغه های تاریخی ایشان، تشریح فضای فکری ایران معاصر، موضوع قانون و حزب به خوبی نمایان است.
وی اظهار داشت: ایشان ابعاد مختلفی از سؤالات ذهنی خود را در این کتاب ها به رشته تحریر در آورد و سؤال مهم او به دوره مشروطه بر می گردد که مبنای فکری خود و سؤالاتی که مطرح می کرد را به آن مرتبط می دانست. وی معتقد بود اگر در ارتباط دین و سیاست سؤالاتی وجود دارد که نمی توانیم به آنها پاسخ دهیم، به این علت است که از صد سال قبل نتوانسته ایم به این سؤالات پاسخ دهیم و امروز وقت آن رسیده است که به سؤالات صد سال قبل جواب دهیم.
هاشمی در پایان گفت: معتقدم بهترین کار برای تحقیق و پژوهش توسط دانشجویان این است که روش مرحوم فیرحی را ادامه دهند تا ان شاء الله این پروژه فکری به سرانجام برسد و امیدوارم دانشگاه های ایران از منظر علمی، قدر کارهای وی را بدانند.
