مصطفی بروجردی: دکتر فیرحی مجسمه فضیلت و فضیلت مجسم بود

سفیر سابق ایران در تونس با بیان اینکه مرحوم فیرحی به سیاست به عنوان یک امر کاملاً حرفه‎ای نگاه می‎کرد، گفت: من حیث المجموع رفتار ایشان سراسر اخلاقی و آمیخته با متانت و ادب و وقار بود. واقعاً دکتر فیرحی مجسمه فضیلت و فضیلت مجسم بود. ایشان بسیار انسان فضیلت‎مداری بود و هیچ رفتار سخیفی و سستی از ایشان مشاهده نشد. 

مشروح گفت و گوی حریم امام با حجت الاسلام و المسلمین مصطفی بروجردی را در ادامه می خوانید:

موضوع گفت‎وگوی ما درباره شخصیت و اندیشه‎های مرحوم استاد دکتر فیرحی است. رحلت ایشان را به شما که دوست و همکار بودید، تسلیت عرض می‎کنیم. در ابتدا به معرفی و توصیف این شخصیت جلیل‎القدر و متفکر فرهیخته بپردازید.

بنده هم درگذشت این متفکر اندیشمند و انسان والامقام و اخلاق‎مدار را خدمت همه علاقه‎‎مندان، دانشجویان، اساتید و همکاران ایشان تسلیت عرض می‎کنم.

رحلت استاد فیرحی، حادثه غمباری است. امیدوارم خداوند متعال روح پرفتوح ایشان را با اولیای طاهرین محشور کند. مرحوم دکتر فیرحی انسان خودساخته‎ای بود که به لحاظ فکری، مسیر خوبی را در حال طی کردن بود. انصافاً شخصیت متفکر عمیق و دقیقی بود. کارهایی که در حوزه‎های اندیشه سیاسی اسلام عرضه کرد و بحث حکمرانی اسلامی و شرح و بسط بعضی از آثار و تنبیه الامه و تنزیه المله مرحوم میرزای نائینی و سایر کارهایی که عرضه کرده، نشان دهنده عمق اندیشه‎های اوست. انسانی بود که روز به روز در حال درخشش بیشتر بود. بسیار فکر می‎کرد و پخته و سنجیده سخن می‎گفت و بسیار پیراسته می‎نوشت و واقعاً در چنین دورانی وجود شخصیتی مثل او کیمیا است. همه ما امیدوار بودیم که در سال‎های آینده شاهد آثار بیشتر و بهتر و عمیق‎تر باشیم. به هر حال ثلمه‎ای بود که به حوزه‎های علمیه و دانشگاه‎ها وارد آمد و بعید است که به این زودی جای خالی این ثلمه و فقدان پر بشود. آشنایی من با آن مرحوم تقریباً از دو دهه پیش بود که به همراه دو تن از عزیزان برای شرکت در کنفرانسی سفری به ایتالیا داشتیم. فرصت خوبی بود در آنجا که با همدیگر گفت‎وگوهای طولانی را داشته باشیم و بعد از آن هم گاهی همدیگر را می‎دیدیم و صحبت‎هایی با هم داشتیم. تا اینکه حدود یک سال و نیم پیش من از مأموریت تونس به میهن اسلامی مراجعه کردم. در آن موقع هر دو به همراه وزیر محترم امور خارجه و تعدادی از اساتید دانشگاه و مسئولین وزارت خارجه، عضو جلسه‎ای بودیم. در ارتباط با مسائل راهبردی سیاست خارجه تقریباً هر ماه دو بار جلسه‎ای تشکیل می‎شد و حضور ایشان در آنجا بسیار مفید و مؤثر بود. کم سخن می‎گفت؛ اما سخن به‎جا می‎گفت. تحلیل‎هایی که از تحولات جهان اسلام و مسائلی که در سیاست خارجه با آن مواجه هستیم، ارائه می‎داد. پیشنهادهایی برای سیاست خارجه ارائه می‎کرد کاملاً از روی فکر بود. احساسی سخن نمی‎گفت و تحت تأثیر جو قرار نمی‎گرفت. این مشاهدات بنده از شخصیت ایشان در طول این یک سال و نیم پیش بود. مدتی با وی مأنوس بودم و تقریباً در ماه چند باری همدیگر را می‎دیدیم و چند ساعتی با همدیگر گفت‎وگو می‎کردیم.

نظرتان درباره آثار قلمی استاد فیرحی چیست و آثارشان چه ویژگی‎های ممتازی دارد؟

آثاری که از ایشان به جای مانده در حوزه‎های مختلف اندیشه اسلامی، انصافاً آثار بسیار مفیدی است. بدون تردید رفرنس بسیار مناسبی است که دانشجویان در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی و در مباحث فقه سیاسی می‎توانند از آن بهره ببرند. انصافاً آثار بسیار قابل استفاده‎ای است. من چون با دانشجویانی که در این حوزه‎ها هستند سروکار دارم، می‎بینم که در آثار خودشان به کتاب‎های ایشان بسیار ارجاع می‎دهند و این نشان‎دهنده این است که در حیات خودش هم جای پای خودش را در میان پژوهش‎گران به خوبی باز کرده بود.

 آنچه در آثار ایشان هویداست، این است که پراکندگی ندارد. در حوزه اندیشه سیاسی که تخصص اصلی ایشان بود و در اندیشه سیاسی به تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام و در ایران معاصر می‎پرداخت و مسائل را ریشه‎ای ملاحظه می‎کرد. این خیلی مهم است. آثاری که ایشان دارند، مثل آن کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر که در ارتباط با تحولات حکومت‎داری و فقه حکومت اسلامی است یا فقه و حکمرانی حزبی یا کتاب دیگر ایشان با عنوان در آستانه تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله مرحوم میرزای نائینی و... کاملاً نشان می‎دهد که ایشان پراکنده کار نبود و فقط در حیطه‎ای که به حوزه مطالعات تخصصی خودش مرتبط بود قلم می‎زد و سعی می‎کرد عمیق بنویسد. این نشان‎دهنده این است که مسیر خودش را پیدا کرده بود. در واقع مثل کسانی نبود که در زمینه‎های مختلف می‎نویسند، اما ردپایی از خودشان به جای نمی‎گذارند. آن کارهایی که ایشان انجام داد کاملاً صبغه تخصصی در حوزه فقه سیاسی داشت و مخصوصاً فقه سیاسی معاصر داشت و از این جهت به نظرم یک خط خوبی را دنبال می‎کرد.

وجه تمایز استاد فیرحی نسبت به سایر متفکران معاصر در حوزه اندیشه سیاسی را در چه می‎بینید؟

به‌طور قطع مرحوم استاد دکتر فیرحی انسان اندیشمندی بود و به مسائل کاملاً می‎اندیشید و در انتخاب خط سیاسی گرایش‎های وی به کسانی بود که مسائل را عمیق می‎بینند و احساسی به امور نگاه نمی‎کنند. به سیاست به عنوان یک امر کاملاً حرفه‎ای نگاه می‎کنند. ویژگی مهم ایشان این بود که به سیاست به عنوان یک دانش نگاه می‎کرد. کسی که می‎خواهد وارد این حوزه بشود، باید زمینه‎های لازم را کسب کرده باشد و باید مطالعات عمیق داشته باشد. باید فهم خوبی از تاریخ و تاریخ سیاسی و تاریخ معاصر کشور خودش داشته باشد و جهان و منطقه را بشناسد. این از این جهت کاملاً مشخص بود که در این آشفته‎بازار سیاستی که امروزه کشور ما با آن مواجه هست، در جایی از نقطه می‎تواند قرار بگیرد و گرایش داشته باشد. لذا هر چند ایشان وارد بازهای حزبی نمی‎شد، اما خط فکری و سیاسی‎اش کاملاً مشخص بود.

نکته‎ای در بیانات خود فرمودید که برای ما و خوانندگان نشریه حریم امام جالب به نظر می‌آید و آن حضور استاد فیرحی در جلسات مسئولان وزارت امور خارجه است. مایلیم که در این باره بیشتر از شما بشنویم و نقش ایشان در آن جلسات را توضیح  دهید.

دکتر ظریف از زمانی که مسئولیت وزارت امور خارجه را به عهده گرفت، به خاطر نگرش علمی که به حوزه روابط بین‎الملل و امور خارجه داشت، ابتکاری به خرج داد. در واقع ایشان مبتکر برگزاری جلساتی بود که این جلسات ترکیبی از مسئولان سابق و فعلی وزارت امور خارجه است. علاوه بر این تعداد، شخصیت‎های دانشگاهی و صاحبان فکر و اندیشه هم فارغ از گرایش‎های سیاسی‎شان به این جلسات دعوت می‎شدند. عده‎ای از اساتیدی که به عنوان اندیشمند در دانشگاه مطرح هستند و به مسائل سیاست خارجی عمیق نگاه می‎کنند، فارغ از اینکه چه گرایش حزبی و سیاسی دارند، در جلسات حضور پیدا می‎کردند. این جلسات حدود 45 الی 50 نفر عضو دارد. تعدادی از این‎ها از اساتید برجسته دانشگاه‎های تهران هستند. به اعتبار اینکه صاحب فکر و اندیشه هستند، و می‎توانند با پیشنهادهای خودشان کمکی در حل معضلات سیاست خارجه داشته باشند، این جلسات تشکیل می‎شد و این ابتکار جناب آقای دکتر ظریف است. حتی در همین دوران کرونا هم کمابیش استمرار و ادامه داشت و افراد در جلسات حضور می‎یافتند و دیدگاه‎های خودشان را مطرح می‎کردند. جلسه کاملاً با تضارب آرا بود و جلسه بسیار محترمانه بود؛ اما افراد با شجاعت کامل دیدگاه‎های خودشان را مطرح می‎کردند. جناب آقای دکتر فیرحی هم به اعتبار اینکه استاد دانشگاه تهران بود در رشته علوم سیاسی و دارای آثار ارزشمندی بود، به این جلسات دعوت می‎شد. مباحث مطرح در جلسات بسیار متنوع بود؛ اما آن مباحثی که ایشان گمان می‎کرد تخصص دارد و می‎تواند تحلیلی ارائه کند و راهکاری پیشنهاد بدهد و نکته‎ای مطرح سازد با شجاعت و با ادب کامل دیدگاه‎های علمی و تحلیلی خودش را مطرح می‎کرد و جناب دکتر ظریف هم واقعاً از این جلسات استفاده می‎برد و خودشان هم بر این نکته اذعان می‎کردند. افراد از گرایش‎های مختلف سیاسی و کسانی که اهل فکر و اندیشه بودند در این جلسه حضور داشتند و دیدگاه‎های خودشان را مطرح می‎کردند.

یکی از خصوصیات بارز مرحوم استاد فیرحی جرأت نقد اندیشه‎ها بود. در یک جا اشاره کرده که اندیشه‎های حضرت امام هم باید نقد و مورد بررسی قرار بگیرد. در عین حال ایشان خود را متعهد به انقلاب و نظام می‎دانست و هیچ‎گاه خود را خارج از این چارچوب نمی‎دید و معتقد بود که می‎توان در حین تعهد به نظام، ناقد هم بود. ارزیابی شما در خصوص این ویژگی چیست؟

انسان دانشمند علی‎القاعده سعی می‎کند در مسائل حوزه تخصصی خودش مقلد نباشد. کسی که عالم به هر حوزه‎ای هست، علی‎القاعده در آن حوزه خودش را صاحب‎نظر می‎داند و اگر احیاناً دیدگاه‎هایی با دیدگاه او معارض باشد، تلاش می‎کند به شکل علمی و با رعایت تمام جوانب ادب علمی آن دیدگاه‎ها را نقد کند. این اختصاص به دیدگاه‎های امام رحمهالله علیه نداشت. استاد فیرحی به‎طور طبیعی با هر اندیشه‎ای که مواجه می‎شد، آن روحیه علمی را حفظ می‎کرد و روحیه علمی ایجاب می‎کند همان‌طور که امام قدس سره در ارتباط با مسائل فقهی و اصولی و فلسفی و عرفانی ضمن احاطه‎ای که به دیدگاه‎های فقها و اصولیون و علمای دیگر داشت، همواره دارای این روحیه علمی بود و آن را حفظ می‎کرد. خود آثار امام هم مشحون از نقد علمی، نسبت به اساتید خود و بزرگان فقه و اصول هست؛ به‎طور طبیعی حوزه‎های علمیه این سبک و سیاق را دارند و ایشان هم که تربیت شده حوزه علمیه بود با همین منش و روش با افراد و دیدگاه‎های علمی مواجه می‎شد و اگر نقد تحلیلی به نظریه و دیدگاهی داشت آن را با رعایت اصول علمی و ادب نقد مطرح می‎کرد. این منش و روش در آثار ایشان کاملاً مشهود است. احیاناً جهات ضعف یا قوت آن اندیشه را مطرح می‎کرد. گمان می‎کنم که این سنت علمی، در حوزه‎های علمیه، سنت ریشه‎داری است و تا حدودی در دانشگاه‎ها چنین است. کسانی که اهل علم هستند در مسائل مورد اجتهاد خودشان تقلید نمی‎کنند و سعی می‎کنند که مجتهدانه با مسائل مواجه بشوند. استاد فیرحی هم همین سنت را در پیش گرفته بود.

با توجه به اینکه حضرت‎عالی سال‎ها سفیر بودید و تجربیات فراوانی در حوزه سیاست خارجی دارید، برای ما بفرمایید که وجود شخصیت‎هایی مانند مرحوم دکتر فیرحی چقدر می‎توانند برای کشور و نظام مفید و مؤثر باشند؟

به هر حال این‎ها سرمایه‎های علمی کشور هستند و ما از این سرمایه‎ها کم و بیش داریم. عقل سیاسی و عقل مدیریتی و تدبیر حکمرانی اقتضا می‎کند از همه ظرفیت‎هایی که در کشور هست، در هر حوزه‎ای که هست به خوبی استفاده کنیم؛ چون معلوم نیست که اجل تا چه وقت فرصت می‎دهد، این سرمایه‎ها مورد بهره‎برداری قرار بگیرند. انصافاً ایشان هم در این سال‎هایی که عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران بود، خوش درخشید و اندیشه‎هایش به خوبی مورد استفاده و بهره‎برداری قرار گرفت. امیدواریم که نظام و کشور از بقیه سرمایه‎هایی که در جای جای نهادها و دستگاه‎های اجرایی و علمی هستند، بتواند استفاده کند و این سرمایه‎ها مورد بهره‎برداری حداکثری و در خدمت اهداف والای کشور و اسلام قرار بگیرند.

در پایان اگر نکته خاصی درباره شخصیت و اندیشه‎های مرحوم استاد دکتر فیرحی باقی مانده آن را به عنوان حسن ختام گفت‎وگو بیان بفرمایید.

من حیث المجموع رفتار ایشان سراسر اخلاقی و آمیخته با متانت و ادب و وقار بود. واقعاً دکتر فیرحی مجسمه فضیلت و فضیلت مجسم بود. در پیام تسلیت خود از همین تعبیر استفاده کردم. ایشان بسیار انسان فضیلت‎مداری بود و هیچ رفتار سخیفی و سستی از ایشان مشاهده نشد. در جلسات فراوانی با ایشان همراه بودم. در بیان دیدگاه‎ها و تحلیل‎های خود نهایت ادب و احترام را رعایت می‎کرد و بسیار انسان فرزانه و فرهیخته بود. واقعاً درگذشت ایشان بسیار من را رنج داد. امیدوارم به حق محمد و آل محمد، خداوند روح پاک و مطهر ایشان با اولیای طاهرینش محشور کند و به خانواده و بستگان و دانشجویان و همکارانش صبر و اجر عنایت فرماید.