ریشه شکل گیری فیک نیوزها کجاست؟

پایگاه خبری جماران: سرشبکه آمدنیوز هفته گذشته دستگیر شد. این کانال که در حوادث دی ماه 96 نقش بسیار مخربی را به جا گذاشته بود و حتی با آموزش ساخت کوکتل مولوتف معترضان را به خشونت دعوت می کرد، با اخبار عجیب خود که مدعی بود از پشت پرده ها آنها را کسب می کند، سعی در هدایت افکارعمومی داشت.

این کانال سرانجام هفته گذشته با دستگیری زم از کار افتاد. آنطور که زم در اعترافات خود گفته، برای کسب اخبار از منابعی داخلی نیز استفاده کرده است.

این دستگیری واکنش های مختلفی را در جامعه در پی داشت. در فضای فرهنگی و اجتماعی، به عنوان نمونه محمدرضا جوادی یگانه، عضو هیات علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران در مطلبی با عنوان « بازگرداندن مرجعیت خبری به رسانه‌های داخلی» نوشت: آمدنیوز از کانون‌های سازمان‌یافته ایجاد تفرقه و کینه و دوقطبی‌سازی در کشور بود و هیچ چیز نمی‌دید الا سیاهی. ایران را ویران می‌خواست. دستمریزاد سپاه که این کانون بحران را خشکاند. البته راه اصلی، بازگرداندن مرجعیت خبری به رسانه‌های داخلی است».

با همه این ها آمدنیوز تنها یکی از مجراهای تولید فیک نیوز یا اخبار جعلی بوده است و هنوز که هنوز است فیک نیوزهای دیگری در فضای مجازی و ... منتشر می شود. اما آمدنیوزها زاده چه شرایط و چه تفکری است؟

عباس عبدی، رئیس انجمن صنفی روزنامه نگاران استان تهران در این مورد به ایرناپلاس گفته: به طور کلی هر چیزی که عرضه می‌شود، یک تقاضایی برایش وجود دارد. در واقع آن عرضه محصول آن تقاضاست. فکر نکنیم اگر جلوی عرضه را گرفتیم مشکل حل می‌شود. افراد دیگری پیدا می‌شوند و آن را به شکل دیگری عرضه خواهند کرد. بنابراین استقبال از چنین کانال‌های فیکی نشانه تقاضایی است که در جامعه وجود دارد. تا وقتی این تقاضا وجود دارد، این عرضه به یک شکلی خودش را نشان خواهد داد. یک زمانی در قالب آمدنیوز، زمانی دیگر در قالب‌هایی دیگر.

به اعتقاد عبدی، برخوردی که با این فرد شده است، تا آنجا که اطلاعات کلی داریم قابل دفاع است اما این برخوردها مسئله را حل نمی‌کند. او گفته: همچنان که وقتی شما یک قاچاقچی عمده را دستگیر می‌کنید، همه از مجازات قاچاقچی دفاع می‌کنند، حتی ممکن است اعدامش هم کنید، اما مشکل قاچاق حل نمی‌شود و افراد دیگری وارد میدان می‌شوند و این قاچاق را انجام می‌دهند. مبارزه اصلی باید با تقاضا برای مواد مخدر باشد و مبارزه با عرضه، نقش مکمل را ایفا کند.

رئیس انجمن صنفی روزنامه نگاران استان تهران توضیح داده: در اینجا هم مسئله دقیقا به همین شکل است. یعنی در فقدان رسانه‌های معتبر داخلی، مخاطب به سمت فیک‌نیوزها کوچ می‌کند و بستن کانالی مثل آمدنیوز هیچ مشکلی را حل نمی‌کند، چرا که افراد دیگری در جای دیگری به همین شکل می‌توانند همین عرضه را برای مخاطبان آن تأمین کنند.

عبدی گفته: وقتی رسانه‌های رسمی معتبر نباشند، آزادی کامل و استقلال کافی نداشته باشند، نیاز به اطلاع‌رسانی از بین نمی‌رود و مردم جذب فیک نیوز و اخبار غیررسمی‌ می‌شوند. در کل خارج شدن اطلاع‌رسانی از ساختار رسمی کشور که همراه با رسیدگی قضایی و مجازات نیست به نظرم یک امر خطرناکی است. ما باید به رسانه‌های رسمی‌مان حداکثر آزادی و حداکثر نظارت قانونی ممکن را بدهیم. آن موقع آنها سعی می‌کنند هم حقایق را بنویسند و هم از نوشتن دروغ پرهیز کنند.

جریان حرفه ای گردش اطلاعات در ضعیف ترین دوران خود در 30-40 سال گذشته هستند

در همین زمینه، کامبیز نوروزی، کارشناس حقوق و رسانه  در گفت و گو با خبرنگار جماران ، با تأکید بر اینکه در شکل گیری فیک نیوز بستر اجتماعی و سیاسی صد در صد نقش دارد، اظهار کرد: فیک نیوز بیش از هر چیزی تابعی از متغیر کیفیت گردش اطلاعات در کشور است. متاسفانه جریان گردش اطلاعات در ایران بسیار مختل شده است. جریانات حرفه ای گردش اطلاعات که عمدتا شامل رادیو، مطبوعات و خبرگزاری ها هستند در ضعیف ترین دوران 30-40 سال گذشته به سر می برند و مرجعیت خود را از دست داده اند. در مقابل، با توجه به تکنولوژی های جدید شامل اپلیکیشن ها و شبکه های اجتماعی، امکان انتقال اطلاعات برای آدم های متعدد فراهم شده است.

این حقوقدان افزود: ضعف رسانه های رسمی میدان گسترده ای ایجاد کرده است که جریان های مختلف به هرشکل با برنامه، بی برنامه، با حسن نیت و یا با سوءنیت به بارگذاری اخبار مبادرت کنند. خیلی از این ها هم خبرهای نادرست، فیک و بی اساس است که مسلما شرایط اجتماعی و سیاسی در باز شدن این میدان خیلی موثر بوده اند.

این کارشناس رسانه درباره علت مختل شدن جریان گردش اطلاعات در کشور ادامه داد: در این رابطه عوامل مختلفی وجود دارد؛ یکی فشارهای سیاسی و امنیتی روی مطبوعات است. مطبوعات ما سالهاست که تحت فشارهای سیاسی و امنیتی زیادی هستند و امکان فعالیت دلخواه از آن ها گرفته شده است. از طرفی فشارهای اقتصادی در سال های اخیر اضافه شده است. صدا و سیما هم از نظر حرفه ای بسیار تنزل پیدا کرده است. در میدان رقابت، طبیعی است که با این وضعیت آن ها قدرت رقابت خود را از دست می دهند، میزان اعتماد عمومی به آنها کاهش پیدا می کند و مردم به منابع دیگری که در دسترس دارند مراجعه می کنند، غافل از اینکه خیلی از این منابع فیک و نادرست است.

در کشور اساسا درک صحیحی از مفهوم رسانه وجود ندارد

نوروزی پاسخ به این سوال که آیا پایین آمدن سرمایه اجتماعی و اعتماد افراد جامعه به دولتمردان باعث گرایش پیدا کردن آن ها به مجاری تولیدکننده فیک نیوز می شود یا نه؟ گفت: الزاما نه. اما می شود این گونه دید که وقتی شرایط آشفته ای تولید می شود در یک رابطه متقابل بین اخبار فیک و درست و همچنین کنش و واکنش دولتمردان زمینه برای باورپذیری اخبار فیک فراهم می شود. این الزاما به آن معنا نیست که کار دولتمردان خراب است؛ بلکه اساسا چه در قوه اجرایی، چه در قوه قضاییه و چه در قوه مقننه درک صحیحی از مفهوم رسانه وجود ندارد، به همین خاطر کسی به آن توجه نمی کند که ما الان به خاطر از بین رفتن مرجعیت رسانه ای رسانه های رسمی کشور در معرض چه وضعیت پرمخاطره ای هستیم.

این کارشناس رسانه به این سوال که «آیا می توان به مجراهای تولیدکننده فیک نیوز رسانه گفت؟» این گونه پاسخ داد: امکاناتی از قبیل شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن ها به هیچ عنوان رسانه نیستند. این اشتباه بسیار بزرگی است که عده ای مرتکب می شوند؛ این ها رسانه نیستند. کسانی هم که در فضای مجازی فعالیت می کنند، چه آنهایی که فعالیت آنها قانونی، اخلاقی و درست است و چه دیگران هیچ کدام روزنامه نگار نیستند. رسانه و روزنامه نگار تعریف مشخصی دارد. این نیست که به هرکسی که در فضای مجازی خبری منتشر می کند روزنامه نگار و به صفحه او رسانه بگوییم.

مثل تهیه دارو از ناصرخسرو اگر نیاز جامعه در گردش اطلاعات تامین نشود جامعه کالایش را از جای دیگری تهیه می کند

وی ادامه داد: رسانه یک معنی عمومی دارد یعنی هر وسیله ای که از طریق آن پیام منتقل می شود. در این معنا تابلوی راهنمایی و رانندگی، کتاب و فیلم هم رسانه هستند. این معنای عام رسانه است. اما رسانه به معنای حرفه ای و همگانی به سازمان مشخصی گفته می شود که از طرق رسمی و در چارچوب معیارهای خالص روزنامه نگاری برای گردش اطلاعات فعالیت حرفه ای و سازمان یافته انجام می دهد. اینکه هرکسی خبری را منتشر کند به این معنا نیست که او روزنامه نگار است و  آنچه منتشر می کند رسانه است.

این حقوقدان افزود: به دلیل آنکه نظام رسمی و حرفه ای گردش اطلاعات در ایران از کار افتاده است فیک نیوزها مخاطب پیدا می کنند. صدا و سیما از کار افتاده است، مطبوعات در ایران بسیار بسیار ضعیف شده و کارکردشان را از دست داده اند. جامعه نیازمند خبر و اطلاعات است. اگر شما نیاز جامعه را توسط نهادهای حرفه ای رسانه ای نتوانید تامین کنید جامعه مثل هرکالای دیگری برای تامین نیاز خود به سمت بازارهای غیرحرفه ای می رود. مثل آنکه در داروخانه دارویی وجود ندارد و مردم برای تهیه آن به بازار غیررسمی دارو در ناصرخسرو مراجعه کنند.

خبر جعلی همیشه قدرت زیادی داشته است

علی شاکر روزنامه نگار و کارشناس ارتباطات که پژوهش هایی در ارتباط با فیک نیوز داشته نیز در ارتباط با شکل گیری فیک نیوزها به جماران گفت: بگذارید کمی ریشه‌ای‌تر به ماجرا نگاه کنیم؛ ما دنیای اطراف را به واسطه حسّ و ادراک شخصی خویش فهم می‌کنیم. در واقع ما حتی در شناخت بی‌واسطه از دنیای اطراف هم با اشتباه‌های زیادی مواجه‌ایم. از این رو، اخبار جعلی امری نیست که در ادبیات سیاسی یا پروپاگاندامحور امروز جهان ریشه داشته باشد، بلکه ریشه در شناخت ناقص بشر نسبت به دنیای اطراف دارد. ممکن است ما زندگی خویش را بر اساس شناختی جعلی جلو ببریم. از این دست شناخت‌های اشتباه در طول تاریخ بسیار زیاد است. اما خبر جعلی مطلبی است که ما آن را «به عمد» دستکاری می‌کنیم تا خواننده گمراه شود.

این روزنامه نگار با بیان اینکه خبر جعلی ترکیبی عمدی از دروغ و واقعیت است افزود: خبر جعلی شکلی از پروپاگانداست که هدف آن آسیب‌ رساندن به یک شخص، آژانس یا سازمان و... است. ما به واسطه خبر جعلی جلب توجه می‌کنیم و مشتری - مخاطب جلب می‌کنیم. مخاطب هم در دنیای امروز ارزش زیادی دارد؛ چون می‌توان توجه مخاطب را به آگهی‌دهنده فروخت.

این کارشناس ارتباطات با اشاره بیه اینکه به لحاظ تاریخی اخبار جعلی همیشه حضور داشته‌اند، یادآور شد: چندی پیش پاپ‌فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان گفت، اولین نمونه اخبار نادرست در کتاب مقدس، داستان ماری است که حوّا را به خوردن میوه ممنوعه وسوسه می‌کرد. در سال 1274 پیش از میلاد، جنگی میان رامسس دوم فرمانروای مصر و پادشاه هیتی اتفاق افتاد که به «نبرد کادش» معروف شد. نکته جالب اینکه هر دو طرف این نزاع در دیوارنوشته‌های سرزمین خویش از پیروزی خود نوشتند. اما نکته مهم اینجاست که خبر جعلی همیشه قدرت زیادی داشته است. آگوستوس، به کمک سیسرون، توانست با پخش اخبار جعلی علیه مارکوس آنتونیوس در اصطلاح او را بی‌آبرو کند و سر آخر باعث شکست و خودکشی او شود.

خبر جعلی شایعه نیست

وی با بیان اینکه معمولا خبر جعلی با «شایعه» اشتباه گرفته می شود ادامه داد: برای اینکه بدانیم چه تفاوتی میان این دو هست بگذارید مثالی بزنم. کنار یک برکه ایستاده‌اید، سنگی داخل آب می‌افتد و موج‌هایی شکل می‌گیرد. این خاصیت عملکرد موج‌های خطرناک شایعه است. یعنی «چیزکی» هست که مردم دربا‌ره‌اش می‌گویند ،«چیزها». اما خالق خبر جعلی از لبه برکه موجی پدید می‌آورد که بقیه «فکر می‌کنند» که سنگی به چشمه افتاده (اتفاقی افتاده واقعا). یعنی خبر جعلی یک اشتباه هدایت‌شده به سمتی است که دیگری آن را بپذیرد؛ یک پروپاگاندای کلاسیک. پیچیدن دروغ در لایه‌های راستی و پاکی و درستی. حال، دشمن این پروپاگاندا چیست؟ شفافیت و آزادی اطلاع‌رسانی.

شاکر در پاسخ به اینکه تعریف درست رسانه چیست؟ گفت: ما جهان را از دو طریق فهم می‌کنیم: تجربه مستقیم و بلاواسطه جهان پیرامون از طریق حواس‌مان و تجربه باواسطه از طریق ارتباطات و به‌خصوص رسانه‌ها. فیک‌نیوز به تجربه دوم به‌خصوص ارتباطات رسانه‌ای مربوط می‌شود. این واسطه الزاما رسانه‌های نوین نیست، بلکه زبان و خط هم واسطه انتقال خبرهای جعلی می‌تواند باشد. بنابراین؛ اخبار جعلی پدیده‌ای خودبنیان نیست، بلکه باید از طریق مجرایی به گوش دیگران برسد که در اینجا ناگزیر رسانه اهمیت زیادی پیدا می‌‌کند. در عالم رسانه‌ هم فیک‌نیوز بحث جدیدی نیست. وقتی تلگراف اختراع می‌شود، نگرانی از انتشار اخبار جعلی اوج می‌گیرد. اما همین امروز 28 مهر 98 بنابر آمار پایگاه اینترنت لایو استاتس www.internetlivestats.com)) حدود چهار میلیارد و 700 میلیون نفر کاربر اینترنت در جهان هست. در هر ثانیه، هشت هزار و 700 توییت منتشر می‌شود و 947 عکس روی اینستاگرام بارگذاری. بنابراین، انسان امروز بیش از همیشه تاریخ دارد تمام لحظاتش را با دیگران به اشتراک می‌گذارد.

نتیجه ممیزی چه بوده است؟

این کارشناس ارتباطات ادامه داد: ما چنان به رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی آغشته‌ایم که برخی پژوهشگران دارند بررسی می‌کنند تا چه اندازه می‌توانیم از آن دور باشیم و دوری ما از آن چه تبعاتی دارد. این «رسانه‌زدگی» زندگی امروز ما باعث می‌شود که خبر جعلی هم با قدرت بیشتری بتازد. در واقع تا بخواهید از آن با خبر شوید، عده زیادی از کاربران آن را به اشتراک گذاشته‌ اند. تنها کافی است بدانید چه کدام کاربران باید آن را به اشتراک بگذارند. موج‌های بعدی خودش پدید می‌آید. اما نکته مهم اینجاست که رسانه تولیدکننده اخبار جعلی نیست، بلکه عامل پخش آن است. دست و ذهنی بیرون این فضا هست که آن را بنا به مصالح و منافعی می‌سازد.

این پژوهشگر ارتباطات گفت: وقتی با ممیزی، جلو انتشار آزادانه اطلاعات را می گیریم در واقع داریم پنبه افکار عمومی را به الکلی آغشته می‌کنیم که با کوچکترین جرقه‌های فیک‌نیوز می‌تواند فاجعه‌ بیافریند. آن‌قدر در این سال‌ها روزنامه‌نگاران و استادان ارتباطات در این زمینه گفته ‌اند که دیگر موضوع لوس شده است. اما تا زمانی که در رسانه‌های ایران، به‌ویژه در بخش‌های خبری صداوسیما، گفتمانی قدرت‌محور و متعلق به دهه‌های سی و چهل میلادی حاکم است، وضعیت از این بهتر نمی‌شود. به نظر می‌رسد برخی خواسته یا ناخواسته پیرو آن دیدگاه وزیر تبلیغات آلمان نازی‌اند که «دروغ وقتی یک‌بار گفته می‌شود، کماکان یک دروغ است؛ دروغ وقتی 100 بار گفته می‌شود به صورت حقیقت در می‌آید». این حرف گوبلز را ما همچنان در برخی رسانه‌ها اجرا می‌کنیم. فکر می‌کنیم با حلوا حلوا کردن رسانه‌، دهان افکار عمومی شیرین می‌شود. این یعنی ما از نوعی «مخاطب‌پنداری» رنج می‌بریم که فکر می‌کند، مخاطبان همگی با ولع تمام پای اخبار صداوسیما می‌نشینند و از هیچ مجرای دیگری خبر به گوش‌شان نمی‌رسد.

ما داریم زمین رسانه‌ خود را تقدیم رقبا می‌کنیم

شاکر در پاسخ به اینکه بهترین راه مقابله با فیک نیوزها چیست؟ گفت: درباره راه‌های مقابله با اخبار جعلی باید به طور جزئی توضیح بدهم که می‌دانم در این فرصت شدنی نیست. اما به طور کلی می‌توان گفت که نباید به رسانه‌های دیگر زمین داد تا بتوانیم زمان بخریم. ببینید، در زمانی که مردم در میدان تجریش جمع شده‌اند تا از حال آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با خبر شوند، فرزندان آن مرحوم به همین مردم خبر می‌دهند که ایشان فوت کرده‌اند و این خبر و عکس و فیلم در رسانه‌های اجتماعی می‌چرخد و رسانه‌های خارجی دارند آن را کار می‌کنند، ما در شبکه خبر صداوسیما همچنان از مردم می‌خواهیم که برای سلامتی ایشان دعا کنند. در واقع ما داریم زمین رسانه‌ خود را تقدیم رقبا می‌کنیم تا زمان بخریم و ببینیم این خبر را چگونه منتشر کنیم. امثال «آمدنیوز» را همین استراتژی اشتباه وارد زمین رسانه‌ای ما کرده است.

آمدنیوزهای دیگری پدید می آید

وی با تاکید بر اینکه ما شکاف‌های اطلاع‌رسانی داریم افزود: این شکاف‌ها به‌راحتی قابل حل‌اند، ولی متاسفانه نگاهی در این زمینه حاکم است که رسانه‌ها را درست نمی‌شناسد. نه اینکه ما خبرنگار بدی داشته باشیم، ما برای انتشار باید از مراجع مختلفی استعلام کنیم، در حالی که رسانه‌های دیگر با این همه موانع مواجه نیستند. مطمئن باشید تا زمانی که این نگاه اصلاح نشود، آمدنیوزهای دیگری پدید می‌آید. من به واسطه شغل تدریس، بارها به سازمان‌ها و اداره‌هایی رفته‌ام برای آموزش کارکنان بخش روابط‌عمومی. می‌بینیم این افراد کارشان را کم و بیش بلدند. اینجاست که همیشه تکرار می‌کنم ای کاش می‌شد دوره‌ای برای مدیران گذاشت و استادان بنده بیایند و برای آنان از زیر و زبر کار رسانه‌ای بگویند. مثلا گاهی یک خبر جعلی تولید می‌شود و جز ما و چند کاربر کسی از آن خبر ندارد. از آنجایی که رسانه را نمی‌شناسیم خود ما چنان به آن دامن می‌زنیم که حالا همه از آن باخبر می‌شوند.

این پژوهشگر ارتباطات در پایان گفت: تا زمانی که اقتضائات کار رسانه را نشناسیم، به مشاوران رسانه‌ای خود اعتماد نکنیم و رسانه تنها از منظری قدرت‌محور بنگریم و نگاهی کلاسیک و چماق‌محور داشته باشیم، راهی برای مقابله با اخبار جعلی وجود ندارد. مسئولان اگر این حرف را قبول ندارند، به کار خود ادامه دهند و شاهد تولد آمدنیوزهای بی‌شمار بعدی باشند.