برای آنکه رسانه منبر به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای تبلیغ بتواند کارآمدی خود را حفظ کند، ضرورت دارد که به آسیب شناسی آن و روزآمد کردنش مبادرت شود. و قطعا با توجه به جایگاه ویژه ای که برای این رسانه بوده و هست، ایجاد تحولات و تغییرات لازم می تواند در هر یک از ارکان پنجگانه آن، فواید و آثار به مراتب بیشتر از حالت امروزی آن به دنبال داشته باشد.
به گزارش جماران، حریم امام نوشت: در دنیای کنونی که عصر تکنولوژی و پیشرفت بوده و روابط دولت ها و ملت ها تأثر پذیر از عصر انفجار اطلاعات شده که مرزهای ملی را در نوردیده اند، و لذا دنیا به سمت جهانی شدن در حرکت است، مسأله دین و فرهنگ و رسانه های ارتباط جمعی و تبادل اطلاعات و ... همگان را به این حقیقت رهنمون می سازد که باید در روش ها و متد رفتاری و گفتاری و ... خود روزآمد عمل نمایند؛ زیرا هر گروهی که در این حرکت باز ماند و نتواند گذاره های فرهنگی و اعتقادی و ملی و ... مردم خود را متناسب با تحولات نوین، دستخوش تغییر و بازتعریف نماید قطعا شکستش حتمی است.
امروزه حوزه دین و قلمروی مذهب و فرهنگ از مهمترین این گذاره هستند. در جهان اسلام، پدیده تبلیغ به عنوان رسانه ای عمومی است که از دیر باز با ابزاری چون منبر توانسته بود در تثبیت و ترویج گذاره اسلامی موفق باشد؛ رسانه منبر که بر اساس روش دیداری ـ شنیداری به تبلیغ دین می پردازد به عنوان اصیل ترین و کهن ترین رسانه تبلیغ دین، امروزه نیز می تواند اثر گذار باشد به شرط آنکه اندیشمندان اسلامی به باز تعریف و آسیب شناسی آن بر اساس تحولات نوین، مبادرت ورزند.
بر همین اساس در این نوشتار سعی شده به بازشناسی رسانه تبلیغ و تبیین اقسام آن پرداخته شود و سپس مؤولفه های لازم برای رسانه منبر به عنوان مهمترین ابزار تبلیغی، بر اساس آموزه های اسلامی، بیان گردد؛ و در نتیجه صاحبان و متولیان امر تبلیغ و اندیش وران علوم دینی و اسلامی بتوانند در باز تعریف رسانه منبر و بهره جستن از سایر رسانه ها سنتی و مدرن، بحث تبلیغ را چون گذشته سامان دهند به گونه ای که مقتضیات زمانه را نیز در آن لحاظ کنند.
دین و رسانه
امروزه تاثیر گذار ترین ابزار ارتباطی در میان دولت ها و ملت ها رسانه های گروهی هستند؛ که قلمرو نفوذ آن ها همه عرصه های زندگی بشر را در نوردیده است. و از طرفی دین، به عنوان ودیعه ای الهی برای هدایت بشر، همان برنامه سعادت بخشی که از جانب خدا به واسطه انبیاء برای بشر آورده شده، مقوله‌ای ارتباطی و تبلیغی است و خود می تواند یک قالب بزرگ و جامع از یک رسانه باشد. زیرا باید در هر زمانی به همه مخاطبان آن دین ابلاغ شود تا حجت خدا بر انسان‌ها تمام گردد. از این رو همه انبیاء و اولیاء الهی که مهمترین مأموریتشان تبیین دین و ارسال و ابلاغ وحی و پیام خالق بر مخلوقین بوده است، همواره تلاش کرده‌اند، برای ابلاغ دین به مردم، متناسب با موقعیتشان تمامی امکانات و روشهای مقبول و مشروع زمان خود (روش های مدرن عصر خود) را برای انجام این رسالت بزرگ به کار گیرند.
انواع رسانه
با توجه به گسترش و پیشرفت علم و فناوری در عرصه های مختلف، در بحث ارتباطات و رسانه ها نیز شاهد گسترش چشم گیر و روز به روز ابزار ارتباطی و رسانه ای بوده و هستیم؛ در مجامع علمی و محافل اندیشه ای انواع مختلفی از رسانه ها ذکر و بیان شده است، که ما در اینجا در یک تقسیم بندی کلی آن را به سه دسته تقسیم می کنیم:
1. رسانه های مکتوب یا نوشتاری؛ مانند: انواع نشریات و مطبوعات، کتاب و مجلات. (اعم از الکترونیکی یا سنتی)
2. رسانه های شنیداری؛ مانند: رادیو، نوار کاست و... .
3.رسانه های دیداری ـ شنیداری؛ مانند: تلویزیون، سینما، رایانه، اینترنت، ماهواره .
تبلیغ؛ رسانه ابلاغ دین
با این که بر اساس منابع دینی و ادله عقلی و نقلی تبلیغ دین و ابلاغ پیام الهی یکی از واجبات است، معمولاً در کتب فقهی به صورت مستقل در باره آن بحث نشده است. اما آن را در ذیل مباحثی چون «امر به معروف و نهی از منکر» مورد بحث قرار داده اند؛ همچنین واژه‌های دیگری نیز هستند که بر وجوب «تبلیغ» دلالت دارند. مانند: تبیین، دعوت، تعلیم و جهاد. کلمات «ذکر»، «تواصی»، «نصح»، «انذار» و «تبشیر» نیز که در کتاب و سنت مکرر به کاررفته اند با «تبلیغ» ارتباط مستقیمی دارند و به نوعی شیوه‌ها و رویکردهای آن را می رسانند.
واژه «هدایت» که در منابع دینی بسیار استفاده شده است می‌تواند هدف و نتیجه تمامی شیوه ها و رویکردها و تلاش‌های تبلیغی باشد. علاوه بر آن که می‌تواند به معنی خود تبلیغ هم به کار رود. چه هدایت را «ارائة الطریق» و چه «ایصال الی المطلوب» بدانیم.
اسلام نسبت به ارتباط میان فردی و گروهی با مسلمانان و غیر مسلمانان در منزلت‌های مختلف اجتماعی عنایت ویژه ای دارد و دستورات و برنامه‌های دقیقی برای حدود ارتباط، ایجاد، تثبیت و توسعه و چگونگی آن ارائه داده است. از آنجا که عموم دستورات اسلام بُعد اجتماعی دارد می توان از آنها به عنوان شبکه‌های ارتباطی نام برد. به ویژه عباداتی چون: حج ،نمازهای جمعه و جماعت. از این رودین اسلام ماهیتی ارتباطی و تبلیغی دارد.
قرآن کریم فقط برای پیامبر نازل نشده وهیچگاه رشد اسلام متوقف نگشته و هرگز تبلیغ اسلام ضرورت خود را از دست نداده و نخواهد داد. اگر فلسفه دین ارائه طرحی برای حرکت رو به کمال و سعادت انسان‌ها باشد قطعاً این امر جز با رساندن این طرح به عموم مردم ممکن و میسر نخواهد بود.«این است که تبلیغ حتی برتر از حکومت که یک «حکم اولی» است قرار می گیرد. تبلیغ پدیده ای در کنار آموزش و یا هم عرض «امر به معروف و نهی از منکر» نیست. بلکه روح کلی اسلام است که آموزش و پرورش و امر به معروف و نهی از منکر و حتی جهاد، جلوه‌های مختلف آن به شمار می روند».
بنابر این، با توجه به ویژگی های دین اسلام، تبلیغات آن باید با تمام ظرفیت و در همه ابعاد صورت گیرد و هرگز به یک دایره بسته و در یک قلمرو کوچک محدود نمی شود و دامنه نفوذ آن به همه عرصه‌های زندگی جامعه گسترش می یابد. در سایه تبلیغات حداکثری و متناسب است که جامعه اسلامی، با ایجاد شبکه های ارتباطی رسمی و غیر رسمی بین مسلمانان و سایر ملت ها پیوند می زند و از این طریق اهداف جهانی خود را دنبال می کند.
رسانه تبلیغ و ابلاغ پیام دین
مسأله تبلیغ دین که جدای از وجوب و لزوم شرعی، امروزه امری غیر قابل انکار برای بیان عقاید و پیش بُرد اهداف می باشد، خود به عنوان یک رسانه عمومی، ملی و به عبارت دقیق تر یک رسانه فرا ملی است. چرا که تبلیغ دینی که دین خاتم است و داعیه جهان شمولی دارد و در پی اعتلای کلمة الله و اهتزاز پرچم توحید بر فراز بام گیتی است؛ لاجرم رسانه ای فرا ملی است.
این رسانه[تبلیغ] اساسی دین، از قدیم الأیام و در تبلیغ های سنتی دارای ابزار اجرایی بوده که به طور کلی و در یک تقسیم جامع بر دو نوع مختلف بوده اند:
الف) رسانه های نوشتاری: همچون کتاب ها و مقالات اندیشمندان دینی؛
ب) رسانه های دیداری ـ شنیداری: مانند منبرها، تکایا ، حسنیه ها و مساجد، و خلاصه تبلیغ های چهره به چهره نیز از این قبیل بوده اند.
در کنار این دو نوع رسانه، کردار و رفتار مبلغان در جهت تثبیت و پیشبرد اهداف تبلیغی، نقش تعیین کننده و بسیار مهمی داشته که گاه اهمیت آن به مراتب از این دو نوع رسانه بیشتر بوده است.
ویژگی اساسی و مهم سنتی تبلیغ دینی، حضور مستقیم و چهره به چهره مبلّغان دینی در جوامع شهری و روستایی بود. این نوع تبلیغ دینی، دو ویژگی اساسی داشت؛
نخست) پیوند تبلیغ دینی با عنصر مکانی از قبیل مساجد، حسنیه ها و تکایای مختلف بود که به اقتضای جایگاه قدسی این مکان ها، مکمّلی موثّر برای پیام شفاهی در تبلیغ دین بودند. ویژگی دوم) پیوند گفتار مبلغین با رفتار، شخصیت، اخلاق، منش و به طور کلی، سیمای عمومی مبلّغ بود.
تقسیم بندی های مختلف تبلیغات
تبلیغات انواع گوناگونی دارد و شامل موضوعات مختلفی می شود، لذا دسته بندی های متعددی را می توان برای آن ذکر کرد؛ برای دسته‌بندی تبلیغات می‌توان به فاکتور‌های چون: مخاطب، میزان اثر گذاری، نوع رسانه، نوع هدف، موضوع تبلیغ، روشهای تبلیغ و... توجه کرد. در اینجا بصورت اجمالی به برخی از این تقسیمات و دسته بندی ها اشاره می کنیم:
1) به لحاظ ساختار تبلیغ
1. بر اساس نقش زمان؛ در این تقسیم بندی تبلیغ، بر اساس مدت زمان به دو شکل: کوتاه مدت و بلند مدت، دسته بندی می شود.
2. بر اساس نقش دولت؛ بر این اساس تبلیغات به گونه دولتی و غیر دولتی تقسیم می شوند؛ [تبلیغ دولتی آن است که دولت برای آن برنامه‌ریزی و هدف گذاری و تحمل هزینه کند؛ بر خلاف تبلیغات غیر دولتی.]
3. بر اساس مرزهای جغرافیایی؛ بر این اساس تبلیغات بر دو گنه اند: 1) درون مرزی یا داخلی؛ 2) برون مرزی یا خارجی. [نکته: تبلیغات درخارج و داخل مرزها نمی‌تواند به صورت یکسان ارایه شود چون مخاطبان از لحاظ زبانی، فرهنگی و نیازها متفاوت‌اند و حتی تبلیغ در داخل یک کشور هم نسبت به ملیت‌ها و مذاهب و ویژگی‌های قومیتی می‌تواند متفاوت باشد.]
4. بر اساس نقش دین؛ بر این اساس نیز تبلیغات بر دو نوع دینی و غیر دینی دسته بندی می شوند. [نکته: در این تقسیم بندی نقش دین برای تبلیغ به دو صورت می‌توان در نظر گرفته شود: الف) این که دین و غیر دین موضوع باشد، بنابراین تبلیغ دینی یعنی تبلیغ موضوعات و ارزشهای دینی. ب) این که دین وصف باشد به این معنا که همه‌گونه تبلیغات سیاسی، اقتصادی، نظامی و... باید در چارچوب آموزه‌های دینی باشد.]
5. بر اساس نقش ارکان تبلیغ؛ بر این اساس با توجه به فرد تبلیغ کننده و افراد تبلیغ شونده و محتوای تبلیغ و همچنین روش تبلیغ، تبیلغات را به دو قسم: مستقیم و غیر مستقیم دسته بندی می کنند؛ که در تبلیغات مستقیم: 1) پیام‌گیرندگان از تبلیغی بودن پیام باخبرند. 2) پیام دهنده آزادی عمل دارد و می‌تواند از هر روشی استفاده کند. 3) اهداف آشکار، و تأثیر پذیرند. 4) پیام مرئی و اشکار است.
2) به لحاظ روش تبلیغ
تبلیغ بر اساس نوع روشی که مبلغ برای ابلاغ و رساندن پیام تبلیغی بر می گزیند، به سه دسته میشود؛ [البته بیان این نکته لازم است که این سه قسم قابل جمع بوده و نقیض یکدیگر نیستند. بلکه مبلِّغی که بتواند هر سه این روش ها را با برنامه ریز و دقت نظر بکار گیرد، قطعا موفقیت او چشمگیر خواهد بود]:
1. روش رفتاری یا عملی؛
بهترین و موثرترین راه تبلیغ، تبلیغ عملی و رفتاری است. به گونه ای که فرد مبلِّغ با رفتار و کردار خود بر اساس آنچه در صدد ابلاغ آن است، می تواند بهترین مبلِّغ برای پیام تبلیغی اش باشد. [اثرگذاری این نوع از تبلیغ نیز از اقسام دیگر بیشتر و عمیق تر است.]
2. روش گفتاری؛
در جامعه کنونی با توجه به وجود انواع و اقسام وسایل ارتباطی، بخش عظیمی از تبلیغ گفتاری به راحتی در اختیار مخاطبان قرار می گیرد. لذا این نوع از تبلیغ نیز دارای اهمیت بوده و امروزه با هزینه کم می توان پیام های مورد نظر را به اقصا نقاط دنیا ارسال نمود.
3. روش نوشتاری؛
هر گاه انتقال پیام تبلیغ توسط نوشته ها و مکتوبات، و گاه تصاویر، یا آمیزه‌ای از تصویر و نوشته ارائه شود، تبلیغات نوشتاری یا کتبی صورت گرفته است. این نوع از روش تبلیغ علیرغم اینکه در مقایسه دو قسم دیگراز اثرگذاری کمتری برخوردار است اما مسلما یکی از شیوه ها و روش هایی است که می تواند در تثبیت و ماندگاری دو قسم دیگر تأثیر جدی داشته باشد. همچنین در این نوع تبلیغ مزیت دیگری نیز وجود دارد اینست که مکتوبات و نوشته هایی که می تواند نقش تبلیغی خوبی ایفا کند، ممکن است به دست افرادی برسد و یا به مراکز و نقاطی نفوذ کند که عملا برای یک مبلّغ دستیابی به آنها ممکن نیست و یا بسیار دشوار است.
3) به لحاظ مخاطب
تبلیغ با توجه به مخاطبان آن می‌تواند به دو دسته تقسیم شود:
1.تبلیغ عام؛ گاهی مخاطبان تبلیغ عموم مردم است بدون توجه به سن، جنس، گروه و... .
2. تبلیغ خاص؛ گاهی مخاطبان تبلیغ گروه یا بخش خاصی از اجتماع را در نظر دارد؛ مثلاً کودکان و نوجوانان، جوانان، بزرگسالان، زنان، روحانیون و... .
4) به لحاظ موضوع تبلیغ
1. سیاسی: تبلیغات سیاسی عبارت است از اتخاذ تدابیر و اعمال شیوه‌های خاصی که به حاکمیت ایدئولوژی خاص، یا تحکیم بنیان‌های حاکمیت موجود منجر میشود. [کاویانی، محمد، روان شناسی و تبلیغات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1387ش، ص30]
دنیس مک کاواناک تبلیغات سیاسی را چنین معنا می‌کند: تبلیغات سیاسی فعالیتی است که احزاب و تشکیلات سیاسی، با فنون و وسایل خص خود، برای اقناع و متقاعد کردن مردم در راستای منافع خود انجام می‌دهند. در این نوع فعالیت، احزاب، تشکیلات تجاری قلمداد می‌شوند که در جستجوی فروش کالاها و تولیدات خودهستند. یکی در جستجوی رأی و دیگری در جستجوی فروش کالا. [اکرامی، محمود، روان شناسی تبلیغات، مشهد، نشر ایوار، چاپ دوم، 1386ش، ص189]
2. تجاری: تبلیغات تجاری یا بازرگانی، فعالیتی است که به منظور کسب سود و درآمد صورت می‌گیرد و تقریباً تمام شرکت‌ها، گروهها و کسانی که به نحوی فعالیت اقتصادی دارند، برای معرفی کالا یا محصول خود به این نوع تبلیغ روی می‌آورند.
3. فرهنگی: تبلیغات فرهنگی به معنای القای آموزه های یک فرهنگ خاص به صاحبان فرهنگ‌های دیگر در گوشه و کنار دنیای امروز؛ [تبلیغات فرهنگی در دنیای اسلام بیشتر به همان معنای تبلیغات دینی و مذهبی است چرا که ارزشهای فرهنگی در اینجا از دین برخاسته است و اگر هم مواردی باشد که به ملیت‌های خاصی مربوط باشد تا آنجایی که با آموزه های اسلام ناسازگاری نداشته باشد مورد تأیید است و اگر با روح آموزه های اسلامی موافقت نداشته باشد کسی مجاز به تبلیغ آن نیست.]
4. نظامی: منظور از تبلیغات نظامی بیشتر این است که دستگاه تبلیغات را در خدمت اهداف نظامی قرار بدهیم.
5. دینی: تبلیغ دینی یعنی تبلیغ و معرفی آموزه های دینی؛ این نوع از تبلیغ از قدیم‌ترین، وسیع‌ترین، شناخته شده‌ترین، و مرسوم تبلیغات است. [اصولاً تمامی ادیان الهی عهده دار امر تبلیغ بوده و هستند.]
5)به لحاظ میزان اثر گذاری تبلیغ
تبلیغ بر اساس میزان اثر گذاری و نوع أثر پذیری آن به سه دسته تقسیم میشود:
1. تبلیغات هیجان زا؛ تبلیغاتی است که با هیجانات مخاطب بازی می‌کند و باعث تحریک آنها در جهت اهداف مبلغ میشود.
2. تبلیغات جهت زا؛ منظور تبلیغاتی است که با ارایه پیام‌های ویژه، با روش خاص در پی پرورش مخاطبان خود به صورت پذیرنده منفعل و غیر قابل تغییر می‌باشد، که گاه به آن«تبلیغات مسخ کننده» نیز می‌گویند.
3. تبلیغات شناخت زا: اگر اصل «عدم عوام فریبی» و «درست گویی» در تبلیغات رعایت گردد، و مبلغان به جای تخریب یکدیگر برنامه‌های خودشان را ارایه نمایند، تبلیغات آگاهی بخش و معرفت آفرین خواهد بود.[اکرامی، محمود، همان، ص174-173]
6)به لحاظ اعتبار منبع
تبلیغ بر اساس منابع ارسال و صدور خبر بر سه گونه اند:
1. تبلیغات سفید؛ یعنی تبلیغاتی که منبع آن مشخص بوده، بنابراین اطلاعات ارایه شده با توجه به اعتبار منبع پیام، از صحت و سلامت بالایی برخوردار است.
2. تبلیغات سیاه؛ این نوع تبلیغ در نقطه مقابل تبلیغات سفید قرار دارد، و نوعی از تبلیغات است که منبع پیام و اطلاعات ارایه شده غیر واقعی بوده و میزان اعتماد به آنها تقریباً صفر است. در این نوع تبلیغ دروغ پراکنی، خدعه، نیرنگ و جعل، جایگزین بیان واقعیت‌ها و حقیقت‌ها میشود.
3. تبلیغات خاکستری؛ تبلیغات خاکستری، حالتی بین تبلیغات سفید و سیاه می‌باشد. چرا که منبع تبلیغ در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. از این رو، اعتبار اطلاعات آن صد در صد و قطعی نیست، ضمن این که به راحتی قابل رد و طرد نیز می‌باشد.
تبلیغ بر اساس رسانه منبر
در بحث تبلیغ دین اولین جایی که به ذهن انسان تبادر می کند، منبر در دین مبین اسلام است. منبر مفهومی شناخته شده و روشن برای ذهن هر مسلمانی است. امروزه بر اساس تعریف رسانه های شنیداری ـ دیداری، منبر به عنوان کهن ترین مصادیق این نوع رسانه هاست.
پرواضح است این رسانه مهم تبلیغی که اصیل و بنیادین است، باید جایگاه درست و درخور خود را داشته باشد و در صورت قرار گرفتن در موقعیت نادرست به دلیل حساسیت خود عواقب وخیمی را برای جامعه های اسلامی به دنبال خواهد داشت. بنابراین مبلّغان باید بر اساس اسلوب و روش های خاص گام بردارند. لذا برای کاستن از آسیب های احتمالی و عواقب سوء لازم است مؤولفه های بایسته ای برای مبلغان امر تبلیغ در نظر گرفت تا با بهره بردن از رسانه مهم و اساسی منبر بتوانند بهترین نتیجه و ثمر را داشته باشند.
ارکان تبلیغ دینی
پس از آنکه ماهیت تبلیغ و اقسام گونه گون آن بیان شدند و قبل از تبیین رسانه منبر به عنوان کهن ترین رسانه تبلیغی و مؤولفه های لازم برای آن، می توان از مجموع آنچه تا کنون گفته شد، استفاده کرد که تبلیغ دینی شامل پنج رکن ذیل می باشد:
1. اهداف تبلیغ؛ این اهداف می تواند دعوت به توحید و عدالت، جهان غیب و عالم معنا، معاد، مکارم اخلاقی، آزادی اجتماعی و تعالی معنوی، عبادت و ... باشد.
2. مبلِّغ یا پیام دهنده؛ که یکی از ارکان مهم تبلیغ است و باید دارای ویژگی ها و شرایطی باشد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
3. محتوای پیام تبلیغ دینی؛ در این زمینه مباحثی چون شناخت محتوی، شاخص های موفقیت پیام و تاثیر پیام، مطرح است.
4. مخاطب یا پیام گیرنده؛ در این بخش نیز مباحثی چون: شناخت مخاطب و ویژگی های روانی، اجتماعی و فرهنگی او مورد نظر است.
5. روش ها و ابزارهای تبلیغ؛ آخرین رکن تبلیغ، روش شناختی و ابزار شناسی تبلیغ است که در این نوشتار حول رسانه منبر به عنوان یک روش دیداری ـ شنیداری مورد بحث قرار می گیرد.
بایسته های استفاده از رسانه منبر
از آنجا که هر رسانه ای مأمور به رساندن و ابلاغ پیام های تبلیغی خویش است؛ و بر این اساس داده های در هر رسانه ای سه فاکتور مهم وجود دارد که عبارتند: از 1) داده های اولیه 2) تحلیل و واکاوی داده ها 3) بازتولید و بازتعریف و ابلاغ پیام به مخاطبان.
در این میان کلیدی ترین فاکتور، مبلغان هستند که با دریافت داده ها به تحلیل آن و سپس بازتولید پیام و ابلاغ آن به مخاطبان مبادرت می ورزند، لذا باید برای جلوگیری از خطاهای احتمالی آنان که می تواند نتایج خطرناکی به دنبال آورد، مؤولفه هایی را برای مبلغان در نظر گرفت و لازم است این مؤولفه ها را نصب العین قرار داده و بدان عمل کنند. مؤولفه هایی چون [از آنجا که نوع تبلیغ مورد نظر ما تبلیغ دین، آنهم دین اسلام است لذا در بیان این مؤولفه ها از آموزه های اسلامی بهره جُسته و بایسته هایی را بیان می نماییم]:
مبلغان و صاحبان چه کسانی باشند؟
در مورد مؤولفه های لازم برای مبلغان، اموری از قبیل رعایت مسائل اخلاقی و شرعی، صداقت در گفتار، برای خدا سخن گفتن مخلصانه و ... از جمله شرایط اولیه و کلی بحث است که در این مجال مختصر بدان نمی پردازیم؛ بلکه به مباحثی اشاره می شود که امروزه فقدان آن خطری جدی را بدنبال آورده و می آورد.
1. عالمان دین شناس و فقیهان آگاه؛ «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ...؛ بگو: این راه من است. از روی بصیرت و آگاهی [مردم را] دعوت به سوی خدا می کنم...». [یوسف/108]
کسی می‌تواند یک دین و مکتب را تبلیغ و تبیین کند که آن را شناخته و بدون تحریف به مردم عرضه کند. مبلّغ باید در حدّ خودش دین را بشناسد؛ چرا که لازمه فهماندن پیام مردم، فهمیدن آن است: «... لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا ...؛ تا در دین آگاهی یابند و چون بازگشتند قوم خود را انذار کنند...».[توبه/122].
ذات نایافته از هستـی بـخش
کی تواند که شود هستی‌بخش
هرگاه علما ودین شناسان بر منبر وعظ و خطابه ننشینند عرصه برای کم سوادان یا بی سوادان فراهم میشود و ضرر چنین تبلیغی ناگفته روشن است. لذا نباید کسانی عهده دار این مسئولیت خطیر شوند که به جای تبیین صحیح معارف اخلاق و احکام دین و ارتقای سطح فکری مردم به بیان مطالب سطحی غیرمتقن غیرقابل دفاع عقلانی و منطقی خواب و خیال و... مشغول شوند.
2. سعه صدر و تحمل؛ کسانی مخالفان کمتری دارند که اثر گذار نیستند و الّا اگر نقش مؤثری داشته باشند مخالف نیز خواهند داشت. سلاح این میدان، تحمل، و الگوی آن انبیاء و ائمه اند. «فاصبر کما صبر اولو العزم من الرسل؛ پس همان گونه که پیامبران نستوه صبر کردند، صبر کن». [احقاف/ 35]
دشمنان با پیامبر اکرم چه رفتاری کردند و او چگونه رفتار کرد؛ در فتح مکه، پرچم را به دست سعد داد، سعد پرچم را بلند کرد و گفت: «الیوم یوم الملحمة؛ امروز روز انتقام است.» تا پیامبر اکرم این سخن را شنید، علی علیه السلام را فرستاد و فرمود: پرچم را از دستش بگیر و بگو: «الیوم یوم المرحمة اذهبوا فانتم الطلقاء؛ امروز روز مرحمت است. بروید که شما آزاد هستید».
3. سخن خوب گفتن؛ بیان سخن خوب و کلام حق اصل اساسی برای مبلغان دین است. اگر این سخن خوب با صوت و نواس خوش همراه شود، قطعا مطلوب بوده اما آن چیزی که مذموم است و بسیار خطرناک اینست که امر به عکس شود.
کما اینکه در عصر کنونی، صوت و صدای خوش بر سخن نیکو رجحان یافته و افرادی که خوب سخن می رانند اما سخن خوب نمی دانند و نمی گویند، بر کرسی وعظ و خطابه تکیه زده اند و انسان های اندیشمند و عالم، گاه به علت نداشتن صوت و صدای خوش، تریبونی برای بیان سخنان عالمانه خود پیدا نمی کنند.
این آفت خطرناک به قول مرحوم شهید مطهری از هنگامی وارد شد که منبر به عنوان یک حرفه و شغل نمود پیدا کرد؛ «عیب بزرگ خطابه و منبر در عصر ما این است که حرفه و کسب است، مثل این است که قضاء و افتاء حرفه و کسب باشد؛ حرفه ی آزادی هم هست، حتی پروانه شهرداری هم نمی خواهد، دو سه لاعمامه و یک صدای خوب کافی است که آدمی را جزء اهل بخیه قلمداد کند. به قول آن شاعر، آواز تو خوب است، سوادت هم اگر کم بود بوده است». [یادداشت های استاد مطهری؛ ج3، ص: 326]
ویژگی محتوای سخنان مبلغان:
1. سخنان حکمت آمیز و مستدل؛ «ادعوا الی سبیل ربک بالحکمه»؛ این منبری و مبلّغ که می خواهد با حکمت و دلیل سخن گوید و پیام دین را برساند، باید در زمره دانشمندان، علما و اندیشوران باشد تا یارای درک حکمت باشد و توان ابلاغ حکمت آمیز و استدلالی پیام دین را دارا باشد.
2. موعظه های نیکو و دلنشین؛ «و بالموعظه الحسنه» چون با واو عاطفه آورده شده، میشود مرحله دوم، یعنی موعظه نیکو. این نوع موعظه مربوط به توده مردم است. یعنی منبر و تبلیغی که دلنشین باشد. چنین تبلیغی با آسان معنا کردن آیات و روایات و داستان‌هایی که در خود قرآن است، تحقق پیدا می‌کند. چراکه این نوع وعظ و تبلیغ مختص توده مردم است.
3. رعایت اصل اعتدال در:
الف) مقدار سخن؛ اعتدال در سخن به معنای مختصر و مفید سخن گفتن است؛ علی علیه السلام می فرمایند: «بهترین سخن آن است که نه ملال‌آور باشد و نه کم». سخن یا نوشتار تبلیغی نباید ملال‌آور و طولانی باشد. بدون شک یکی از عواملی که موجب گریز از مجالس تبلیغ میشود، سخنرانی طولانی و خسته کننده است. لذا امام علی علیه السلام می فرمایند: «آفت کلام، طولانی بودن آن است» و در بیان نورانی دیگر فرمودند: «سخن همانند دواست، کمِ آن، منفعت دارد و زیادِ آن، کشنده است».
کم گوی و گزیده گوی چون دُر
کـز اندک تو جـهان شــود پُـر
ب) خوف و رجا یا انذار و تبشیر؛ نه آنقدر فرد را از قیامت بترسانیم که فرد دچار یاس و ناامیدی شود و نه آنقدر امیدواری دهیم که فرد از عمل دوری کند؛ در صورتی که خداوند در قرآن می فرماید «یا ایها النبی إنا ارسلناک شاهدا و مبشرا و نذیرا» بدین ترتیب باید تلاش کنیم که با رعایت اصل اعتدال، هر دو موضوع را به یک میزان به مخاطب القاء کنیم.
4. شجاع، حقگو و خداترس؛ «الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِسَالاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلّا اللَّهَ...؛ [پیامبران] کسانی هستند که پیام های خدا را می رسانند و از او می ترسند و از هیچ کس جز خدا خوفی ندارند...» [احزاب/39]
مبلّغ باید در بیان حـق شجـاع باشـد و در امر تبلیغ دین و هدایت مردم، آن چه که لازم است، بگوید و در این راه از هیچ کس هراسی نداشته باشد. مبلّغ در تبلیغ دین باید رضا خداوند را مدّ نظر داشته باشد و نباید به خاطر مصالح و منافع شخصی و ترس از خدشه دار شدن موقعیت اجتماعی، از گفتن حق چشم‌پوشی کند. «وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ؛ و از هوس هایشان پیروی نکن» [مائده/ 49]. حضرت علی علیه السلام در این باره فرمودند که: «زیانکارترین مردم کسی است که بتواند حق را بگوید، اما نگوید».
5. دعوت به خدا باشد نه خود؛ تبلیغ و دعوت مردم باید به سوی خداوند تبارک و تعالی - نه دعوت به نفس - «ومن احسن قولا ممن دعا الی الله وعمل صالحا وقال اننی من المسلمین ؛ و کیست خوش گفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند و گوید: من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم؟» [فصلت/33]
6. شناخت و لحاظ شرایط زمان و مکان و قتضیات آن؛ مردم هر جا فرهنگ و آداب و روسم خاص خود را دارند و ممکن است مسئله در شهری، ارزش و در شهر دیگر ضد ارزش باشد. بیان کردن بعضی مسائل توسط مبلغ در بعضی شهرها بی ادبی و در بعضی دگر بدون اشکال است. و همچنین است زمان تبلیغ و لحاظ مقتضیات زمان.مانند لحاظ اعیاد و وفیات، تحولات اجتماعی ـ سیاسی و... ؛
امام علی علیه السلام فرمود: «من عرف الایام لم یغفل عن الاستعداد؛ آن کس که زمان را بشناسد از برخورد با رویدادهای آن غافل نمی ماند، بلکه برای مواجه با آنها، آمادگی پیدا می کند». [تحف العقول، ص 98]. بنابراین زمان شناسی و مکان شناسی یکی از مهم ترین ویژگی های مبلغ موفق است.
7. مخاطب شناسی؛ یکی دیگر از مؤولفه های مهم در این زمینه، جامعه شناسی مخاطبان و فهم نیاز های فکری و عقیدتی آنان و در نتیجه انتخاب موضوعات متناسب با نیازها، می باشد؛ بنابراین هر سخنی را نباید برای هر مخاطبی بیان کرد. نتیجه چنین دقت نظری را امروزه «روزآمد بودن منبر» می گویند.
کلام پایانی
برای آنکه رسانه منبر به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای تبلیغ بتواند کارآمدی خود را حفظ کند، ضرورت دارد که به آسیب شناسی آن و روزآمد کردنش مبادرت شود. و قطعا با توجه به جایگاه ویژه ای که برای این رسانه بوده و هست، ایجاد تحولات و تغییرات لازم می تواند در هر یک از ارکان پنجگانه آن، فواید و آثار به مراتب بیشتر از حالت امروزی آن به دنبال داشته باشد.
