پایگاه خبری جماران، حجت الاسلام والمسلمین ناصر‌الدین انصاری قمی مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم در گفت و گو با نشریه«حریم امام» از اقدامات علمای بزرگ (قبل و بعد از انقلاب اسلامی) در مبارزه با فقر سخن به میان آورد و روایاتی را در مورد ضرورت ریشه‌کنی فقر بیان کرد.
اهمیت فقرزدایی از منظر دین مبین اسلام را بیان کنید و بفرمایید که علمای شیعه ما برای این منظور چه اقدامی کردهاند؟
یکی از آمال و اهداف دین اسلام رفع فقر در جامعه میباشد و برای این مسئله شارع مقدس برنامههای متعددی را وضع کرده است. علمای اسلام که ادامه دهندة راه پیامبر و ائمة اطهار علیهمالسلام هستند، همواره دغدغة رفع فقر در جامعه و زدودن ننگ فقر از چهرة مردمان مسلمان داشتهاند و تا آنجا که توانستهاند قدمهای بلندی را در این راستا برداشتهاند. از دیر زمان علمای ما تا آنجا که میتوانستند به دیگران و مردمان و همسایگان دور و آشنا کمک میکردهاند و این سیره را از ائمة اطهار علیهمالسلام درس گرفتهاند. ائمة اطهار علیهمالسلام نیز همواره در کاهش و زدودن فقر از جامعه قدمهای بلندی برمیداشتند. در روایات آمده است که ائمة به اندازهای به دیگران کمک میکردند که دیگر احتیاجی نداشته باشند و فقر و نیازهای آنان را رفع مینمودند و سعی میکردند مردم جامعه را مستغنی کنند؛ یعنی با یک بار کمک به کسی، آن شخص از افراد غنی جامعه میشد.
علمای ما شاید نمیتوانستند به آن مقدار به افراد کمک کنند؛ اما در حد توانشان بسیار به دیگران کمک میکردند. برای مثال علمای اصفهان شرکتی به نام اسلامیه را تأسیس کردند. مرحوم آقا نجفی اصفهانی و مرحوم ثقه‌الاسلام برادر ایشان و جمع دیگری از علما گرد هم آمدند و برای افراد جامعه کار تولید کردند و در اختیار آنها سرمایه قرار میدادند و تجار را به ایجاد صنعت تشویق میکردند.
همچنین مرحوم آیتالله العظمی بروجردی در شهر بروجرد هنگامی که قحطی آمده بود، ثروتمندان شهر را گرد هم آورد و از آنان سهمیهای گرفت و به وسیلة تجمیع این سهام و با اقدام خود جان صدها نفر را از گرسنگی و پریشانی و خطر مرگ نجات داد.
در قم مرحوم آیتالله میرزا محمد ارباب و آیتالله حاج سید صادق قمی پشت و پناهی در محلههای خودشان برای فقرا بودند. درِ خانههایشان همیشه به روی مردم باز بود و نقطة امید مردمان به شمار میآمدند.
در شهرهای دیگر هم علما پشت و پناه مردم بیبضاعت بودند. برای مثال مرحوم آیتالله سید رضا فیروزآبادی وقتی نمایندة مجلس شد تمام حقوق خود را در صندوقی جمع کرد و آن را تبدیل به بیمارستان فیروزآبادی در تهران کرد که این بیمارستان برای اقشار محروم جامعه خدمات درمانی رایگان ارائه میداد.
همچنین مرحوم آیتالله سید محمد فاطمی در قم وقتی خدمت حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی رسید گفت که میخواهم ثلث مال خودم را وقف کنم. حاج شیخ به ایشان فرمود که در این شهر بیمارستان تأسیس کنید. به هر ترتیب بیمارستان فاطمی سالهای سال تنها بیمارستان شهر قم بود و به خدمات رایگان به بیماران اقدام میکرد.
بنابراین علما هر کجا وارد کار شدند توانستند برای رفع فقر از سطح جامعه قدم بردارند. در این مجال از مرحوم آیتالله میرزا مهدی بروجردی، پدربزرگ دکتر محمود بروجردی داماد حضرت امام خمینی(ره) یادی میکنم. ایشان کتابی به نام اسلام و مستمندان نوشته است که راه‌های رفع فقر در اسلام را در این کتاب ذکر کرده و از آیات و روایات و حکایات برای این منظور بهره گرفته است. نمونههای زیادی که اسلام راه‌های فقرزدایی را در جامعه پیشنهاد کرده، در کتاب خود توضیح داده است.
همچنین باید از مرحوم آیتالله حاج شیخ مرتضی حائری، فرزند حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی یادی کنیم که در قم قدمهای بلدی در این راستا برداشت. انجمن سرپرستی و تکفل ایتام و انجمن مبارزه با فقر را تأسیس کرد و سالیان متمادی این انجمن و دفتر توانست قدمهای بلندی برای فقرا بردارد. خانههایی برای خانوادههای فقیر میساخت و برای جوانان شغل ایجاد میکرد. ادارة خانوادههای بیسرپرست را بر عهده میگرفت. این انجمن هنوز هم به کار خود ادامه میدهد و بیش از پنجاه سال برای خدمت به نیازمندان مشغول است. ادامة ادارة این انجمن بر عهدة آیتالله دیباجی و آیتالله سید محمود زاهدی قرار گرفت و فعالیتش هنوز هم ادامه دارد.
اگر بخواهم از علمای شهرهای دیگر هم نامی بیاورم، باید لیست بلندبالایی از علما را در اینجا ردیف کنم. به هر حال این مسئله را باید بدانیم که علما در هر کجا که بودند قدمهای بسیار بلندی را برای رفع فقر در جامعه برداشتهاند؛ مخصوصاً علمای تراز اول. به خاطر دارم مراجع تقلید مانند آیتالله گلپایگانی، آیتالله مرعشی نجفی و... در اول فصل زمستان زغال را برای خانههای فقرا میفرستادند؛ چون در آن زمان وسایل گرمایشی مانند امروز وجود نداشت و اغلب مردم برای ایجاد گرما از زغال استفاده میکردند. مرحوم آیتالله گلپایگانی مرکز خیریة ولیعصر را برای رسیدگی به خانوادههای بیسرپرست و نیازمند تأسیس کرد.
همچنین باید از حضرت امام خمینی(ره) یادی کنم که با تأسیس کمیتة امداد در اسفند 1357 این کار را شروع فرمودند و این کمیته حدود چهل سال است که فعالیتش ادامه دارد و در کشور ایران، عراق، لبنان و... برای رسیدگی به فقرا میپردازد و تاکنون بسیار موفق بوده است.
دین اسلام برای فقرزدایی از جامعه مشخصاً چه راهکاری را توصیه میکند؟
دین مبین اسلام از همان ابتدا داعیة مبارزه با فقر و غنی کردن نیازمندان را در دستور کار خود داشت و این اقدام و عمل را در چند راه دنبال میکرد: راه اول وجوب زکات است. زکات بر تمام ثروتمندان واجب است. مصرف زکات هم مشخص میباشد که به فقرا و مساکین و ابن سبیل تعلق میگیرد. راه دوم برای فقرای سادات، خمس تعلق میگیرد و این خمس هم واجب است. راه سوم دادن کفارات است؛ بسیاری از اعمال مردم که ناخواسته باطل میشود، اعم از اعمال حج و صوم و... که برای جبران آنها باید کفاره پرداخت بشود. یکی از وجوه کفارات سیر کردن شکم نیازمندان است.
بنابراین راه‌های مبارزه با فقر و کمک به نیازمندان خمس و زکات و کفاره است. به غیر از این اعمالِ واجب، امور مستحبی هم توصیه شده است؛ از جمله انفاق و صدقه. آیات فراوانی در توصیه و تشویق به صدقه نازل شده است. قرآن از همان ابتدای نزول به تشریع خمس و زکات و کفارات و صدقات مستحبی توصیه کرده است. همچنین در راه آزادی بردگان توصیههای زیادی در متون اسلامی ذکر شده است. اسلام همانطور که میخواهد مردم از قید فقر رهایی پیدا کنند، میخواهد بردگان و بندگان هم از قید رقیت و بردگی آزاد بشوند.
نظر اسلام نظری بلند است و میخواهد جامعهای پر از امید و آزاد و با نشاط تأسیس کند. به همین خاطر شارع مقدس از همان ابتدا این برنامهها را برای مؤمنان واجب و مستحب کرده است. به مؤمنان توصیه میکند که روز خود را با صدقه آغاز کنید. در روزهای جمعه و اول هر ماه انفاق نمایید. برای رفع بلا، صدقه و انفاق توصیة مؤکد شده است. اسلام تأکید دارد که مؤمنان سفرههای خود را پهن کنند و اطعام بدهند. ائمه اطهار علیهمالسلام میفرمایند: «اَلْمُنْجِیَاتُ إِطْعَامُ اَلطَّعَامِ وَ إِفْشَاءُ اَلسَّلاَمِ وَ اَلصَّلاَةُ بِاللَّیْلِ» همة اینها راه‌های توصیه شده اسلام برای رفع فقر است. سخاوتمندان زیادی در تاریخ اسلام پا به عرصة وجود گذاشتند. از خود ائمة اطهار که بگذریم به نام سخاوتمندانی همچون عبدالله ابن جعفر، عبیدالله ابن عباس و... برخورد میکنیم و میبینیم که چقدر اینها در دوران خودشان سخاوتمند بودند.
در روایات تاریخی آمده که مردم مدینه از یکدیگر قرض میکردند و موعد پرداخت را هنگام تقسیم عطای عبدالله ابن جعفر قرار میدادند. ایشان در سال دو بار تقسیم عمومی داشت. یک بار معاویه پانصد هزار درهم برای عبدالله ابن جعفر فرستاد و سپس شخصی را فرستاد تا ببیند عبدالله ابن جعفر با این مقدار پول چه میکند. به او گزارش دادند که عبدالله ابن جعفر پانصد هزار درهم را کیسه کیسه میکند و برای خودش یک کیسه به مانند دیگران کنار گذاشته است. بنابراین چنین سخاوتمندانی در تاریخ اسلام پا به عرصة وجود گذاشتند.
حضرت رسول اکرم(ص) آن‌قدر پسر و دختر حاتم طایی را احترام کرد، فقط به خاطر اینکه آنها فرزندان حاتم طایی سخاوتمند بودند. در روایات تاریخی ذکر شده که شخصی به قصد قتل پیامبر اکرم(ص) آمد و وقتی پیامبر میخواست او را به سزای اعمالش برساند، جبرئیل نازل شد و فرمود: «یا رسول الله این مردی سخاوتمند است و از مجازات او درگذر.» پیامبر هم از مجازات او گذشت کرد. وقتی آن مرد علت را پرسید، پیامبر به او فرمود: «به این خاطر که مرد سخاوتمندی هستی.» در قرآن و سیرة پیامبر و ائمة اطهار تا این حد به مسئلة سخاوت و انفاق و بخشش به دیگران تأکید شده است.
برخی اصرار دارند که اسلام را طرفدار فقر معرفی کنند و حتی به روایت پیامبر اشاره میکنند که فرمود: «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَى سَائِر الْأَنْبِیَاءِ» نظر حضرتعالی راجع به این قضیه چیست؟
این نوع فقر غیر از فقر مادی است. اسلام برای ریشه‌کنی فقر آمده است و لذا از همان روز نخست در پی آزادی بردگان بود و بردگان را از قید رقیت و بندگی نجات داد. اسلام آمده است تا انسان بردة کسی نباشد و آزادی و حریت با فقر منافات دارد. به قول معروف «آنچه شیران را کند روبه مزاج / احتیاج است احتیاج است احتیاج» لذا اسلام طرفدار فقر و حاجت نیست. اسلام میخواهد فقر از صفحة روزگار و جامعه برافتد.
این حدیثی را که در سؤال بیان کردید، منظورش نیاز الی الله است. خداوند در قرآن کریم خطاب به مردم میفرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» همة ما فقیر الی الله هستیم. همة ما محتاج و نیازمند به خدا هستیم. این عبارت «الْفَقْرُ فَخْرِی» یعنی افتخار من فقر الی الله است، نه اینکه دست گدایی به سوی مردم دراز کنم. اینکه افتخار ندارد. یک روز امام باقر علیهالسلام سر ظهر گرما از راهی به طرف خانه برمیگشت و از شدت گرما و خستگی عرق میریخت. محمد ابن منکدر که یکی از سران صوفیه بود. گفت من الان میروم و پسر پیامبر را نصیحت میکنم. نزد امام باقر علیهالسلام رسید و گفت ای محمد ابن علی، اگر در این حال مرگ سراغ تو بیاید، جواب خدا را چه میدهی؟ حضرت فرمود اگر مرگ در این حال سراغ من بیاید، بدان افتخار میکنم. چون سر زمین رفته بودم و کار و تلاش کردم و عرق ریختم و برای خانوادة خودم از دسترنج حلال یک بوته غذا تهیه کردم. من مثل شماها نیستم که بار خودم را بر دوش مردم گذاشته باشم. پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «مَلعونٌ مَن ألقى کَلَّهُ عَلَى النّاسِ» محمد ابن منکدر میگوید که از سخنان حضرت شرمنده شدم. رفته بودم تا ایشان را موعظه و نصیحت کنم در حالی که آن حضرت مرا موعظه و نصیحت کرد. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله». کسی که برای کار کردن و برای تحصیل رزق و روزی حلال تلاش کند، مجاهد در راه خدا است. لذا معنای این حدیث همین میباشد.
در پایان اگر سخنی با مسئولینِ نظام دربارة اهتمامشان به زدودن فقر در جامعه دارید، بیان کنید.
امیدواریم مسئولین محترم با تأسی از مرحوم امام خمینی(ره) بیشتر دغدغة نیازمندان را داشته باشند. امام کمیتة امداد را تأسیس کردند و به فکر فقرا و نیازمندان بودند و مانند ایشان به واقع نداریم. ایشان واقعاً تحفة آسمانی بودند. زمینهای موروثی خودشان را در خمین به نیازمندان آن شهر بخشیدند. ایشان هر چه داشتند به دیگران میدادند و خودشان مانند افراد عادی کشور زندگی میکردند. خوراک و لباسشان مانند طبقة فرودست جامعه بود. ما دوست داریم همة مسئولان کشور هم مانند مرحوم حضرت امام خمینی(ره) و علمای اسلام باشند. تا میتوانند باید به نیازها و مشکلات مردم رسیدگی کنند. برنامة جامعی باید داشته باشند تا مشکلات نیازمندان را رفع نمایند. البته سازمان بهزیستی در این راستا کمکهایی میکند. همچنین سازمان امور بازنشستگان کمکهایی برای بعضی از اقشار جامعه دارد. به هر حال این کمکها باری را از دوش مردم برمیدارد.
سازمان تأمین اجتماعی کارهای ارزندهای در این زمینه داشته است. ما مدیون و شرمنده و ممنون لطف و زحمات آنها هستیم. با این حال بهتر است که این برنامهها را گستردهتر و وسیعتر کنند و قدمهای بلندتری بردارند و ثروت عام مملکت را به دست مردم بسپارند. بهخصوص برای امور ازدواج و ایجاد اشتغال جوانان کاری انجام بدهند.
آیتالله العظمی سیستانی حفظه الله به من فرمودند: «من از فکر اینکه ازدواج دختران و پسران در ایران این‌قدر به تأخیر افتاده و سن ازدواجشان بالا رفته است، شبها خواب ندارم.» میفرمودند: «من از این پهلو به آن پهلو می‌غلتیدم و در فکر مردم ایران بودم و هستم.» اگر بتوانیم این دغدغه را از سر علما برداریم، کار شایستهای انجام دادهایم. مراجع تقلید قم برای بهبود وضع معیشت مردم تأکید فراوانی میکنند. خواهش ما از مسئولان و دولتمردان این است که دور هم بنشینند و فکری به حال وضع معیشتی مردم کنند. در هر شهری میبینیم که مؤسسات خیریه تأسیس شده است و برای نوعروسان جهیزیه تهیه میکنند. این قبیل اقدامات بسیار شایسته و ارزنده است و خوب است که دولتمردان از این مؤسسات و مراکز خیریه حمایت کنند.
