ذبیح الله صفا شهمیرزادی در ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۰ در شهمیرزاد استان سمنان به دنیا آمد.
صفا پس از تحصیلات ابتدایی در شهمیرزاد و بابل، رهسپار تهران شد و پس از اتمام دبیرستان به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران رفت و به تحصیل فلسفه و ادبیات فارسی پرداخت.
پس از دریافت لیسانس، علاوه بر تدریس در دبیرستان‌های تهران به ادامه تحصیل مشغول و به سال ۱۳۲۱ با پایان نامه «حماسه‌سرایی در ایران تا قرن چهاردهم هجری» موفق به اخذ مدرک دکتری در رشته زبان ادبیات فارسی شد.
این استاد برجسته ادبیات، پس از محمد معین، دومین دکتر ادبیات زبان فارسی در تهران بود که در سال ۱۳۲۷ به‌طور رسمی به عنوان استاد شناخته شد و بعدها به بالاترین پایه استادی در دانشگاه و سپس رتبه استادی ممتاز دانشگاه تهران رسید.
این ادیب سمنانی، مدتی در دانشگاه هامبورک آلمان به تدریس پرداخت، اما در سال ۱۳۴۲ پس از بازگشت به ایران مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و سپس رئیس این دانشکده شد. استاد معاصر ادبیات ایران در سال ۱۳۴۷ به خواست خود بازنشسته شد و تدریس را به صورت افتخاری ادامه داد.
استاد صفا، به دلیل فعالیت در حوزه تاریخ ادبیات، به پدر تاریخ ادبیات ایران در بین شهروندان زادگاهش معروف است. شهرت عمده این نویسنده استان سمنان مرهون تاریخ ادبیات مفصلی است که حاصل ۵۰ سال تحقیقات این ادیب است.
«تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی» جامع‌ترین و کامل‌ترین تاریخ ادب فارسی سرزمین‌های تمدن ایرانی است و اولین بار در سال ۱۳۳۲ منتشر و پس از آن در بیش از نیم قرن اخیر پیاپی تجدید چاپ شد.
این مجموعه در پنج جلد و هشت کتاب و نزدیک به ۶ هزار صفحه با بهره‌گیری از منابع گوناگون و نسخه‌های خطی کتابخانه‌های مختلف جهان منتشر شد.
این پژوهشگر، متون مهمی از ادب کهن فارسی را تصحیح کرد و همراه با تعلیقات و توضیحات به چاپ رساند و بیش از ۵۰ عنوان کتاب به زبان فارسی و فرانسه منتشر و چندین کتاب به زبان‌های آلمانی، فرانسوی، روسی و عربی و چند زبان دیگر نوشته است.
تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، حماسه سرایی در ایران، گنج سخن در سه جلد ، مذاهب تشیع در ایران، خلاصه تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، اسرارالتوحید، دیوان جبلی، داراب نامه بیغمی و داراب نامه طرطوسی، و ورقه و گلشاه، در زمینه های تصحیح و پژوهش در فرهنگ و ادب ایران پیش و پس از اسلام از جمله آثار این استاد و ادیب استان سمنان است.
پژوهشگر و مترجم تاریخ ادبیات ایران، در طول مدت خدمات علمی، فرهنگی و دانشگاهی بارها، مدال و نشان لیاقت دریافت کرد و از جمله آن‌ها نشان درجه اول ملی وزارت فرهنگ وقت در سال ۱۳۱۵ و نشان از سوی دولت فرانسه در یازدهم فوریه ۱۹۷۰ میلادی برابر با ۱۳۴۹شمسی بود.
دبیرکلی کمیسیون ملی یونسکو در ایران، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، عضو هیات نمایندگی ایران در کنفرانس‌های عمومی سازمان یونسکو، عضو هیات مدیره شرکت مؤلفان و مترجمان ایران و نیز عضو پیوسته فرهنگستان ایران، معاون انستیتو بین المللی تحقیقات در تاریخ و تمدن آسیای مرکزی، ریاست انجمن ملی روابط فرهنگی ایران، صاحب امتیازی مجله سخن و سردبیری مجله مهر، روزنامه شباهنگ و مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، از جمله سمت‌های استاد صفا در طول تاریخ خدمتش به جامعه ادبی و علمی کشور بود.
استاد صفا در سال ۱۳۵۴ در شهر لوبک آلمان ساکن شد و سرانجام این ادیب برجسته در نوزدهم اردیبهشت ۱۳۷۸ شمسی در ۸۸ سالگی در این شهر درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
استاد بزرگ و متبحر زبان شیرین پارسی که در عصر حاضر یکی از بزرگترین مفاخر علمی و ادبی زبان فارسی به شمار می‌رود، شخصیت ممتاز علمی و ادبی مورد تایید در تمام مجامع بین المللی، شاعری زبردست و خوش قریحه با آن همه افتخار و شهرت در مراجع داخلی و خارجی، همچون «گمنام»، تخلصی که برای خود برگزیده بود، با وجود خدمات فرهنگی شایسته اش، گمنام مانده است.
استاد صفا در زمره کسانی بود که میراث عظیم فرهنگ ایرانی را زنده کرد و لازم است مسئولان فرهنگی کشور بیشتر به معرفی و نکوداشت این استاد فرهیخته بپردازند.
۹۸۹۱/۶۱۰۳
