بیمارى دیابت یکى از شایع ترین بیمارى هاى غدد درون ریز است، بیشتر افراد درگیر با این بیمارى چنانچه برنامه غذایى آگاهانه اى را انتخاب کنند بروز مشکلات را به طرز قابل بحثى کاهش مى دهند.
جی پلاس، مشکل اساسى اینجا است که با تشخیص دیابت درست در موقعیتى قرار مى گیریم که باید عادات غذایى خود را تغییر بدهیم، هر تغییرى در ابتدا سخت است ولى از آنجایى که عنصر عادت را در کلیه امور زندگى مربوط به انسان ها نمى توان نادیده گرفت بدن به زودى با شرایط جدید وفق پیدا مى کند و از آنجایى که مشکلات فرد در اثر این رعایت ها برطرف مى شود تمایل به داشتن رژیم غذایى مخصوص بیشتر مى شود. مشاوره تغذیه بسیار لازم است و به بیماران یاد خواهد داد تا جیره غذایى برخى مواد غذایى را در برنامه غذایى خود تعیین نمایند. از آنجایى که هیچ گروه غذایى به تنهایى قادر نیست تا تمام مواد مغذى مورد نیاز براى بدن را براى آن تامین کند بنابراین استفاده از یک رژیم غذایى شامل طیف وسیعى از خوراکى ها افراد درگیر با این بیمارى در وضعیت خوبى از نظر سلامت قرار خواهد داد.
توصیه هایى که در زیر به آنها اشاره خواهیم کرد براى افراد درگیر با هر دو نوع دیابت (۱- وابسته به انسولین IDDM و۲- غیر وابسته به انسولین NIDDM) کارآمد است در جایى که نیاز به فرق گذاشتن در این دو نوع است ذکر خواهد شد همچنین افراد با دیابت باردارى (GDM) و افرادى که میزان قند خون آنها در حد مرزى است (IGT) مى توانند از این توصیه ها بهره ببرند.
• کالرى
هر ماده مغذى انرژى زایى که به عنوان انرژى مصرف نشود به صورت چربى ذخیره مى شود. بنابراین باید سعى شود که بین میزان کل کالرى دریافتى با میزان سوخت آن در بدن توازن برقرار شود.
براى افرادى که انسولین خارجى استفاده مى کنند جلوگیرى از افزایش وزن یک هدف اساسى است و براى افرادى با تیپ دو دیابت(غیروابسته)، کاهش وزن متوسط با توجه به وزن اولیه نمایانگر کاهش در هایپرگلیسمى (بالا بودن قند خون)، مقاومت انسولین، اختلالات چربى و بالا بودن فشار خون بوده است. به عنوان مثال یک کالرى مناسب براى کودکان کالرى اى است که مقدار انرژى لازم براى رشد و نمو را در کودکان به ارمغان بیاورد و وعده هاى غذایى در مورد کودکان نباید محدودیت از نظر کالریکى داشته باشد (از این رو به خصوص در مورد کودکان استفاده از مشاوره تغذیه اى ضرورى است).
محدودیت کالریکى و کاهش وزن متوسط در حدود ۷-۵ کیلوگرم نشانه هاى خوبى را در کنترل دیابت نشان مى دهد حتى اگر یک وزن مطلوب به دست نیاید.
• کربوهیدرات ها
یک دریافت کافى از کربوهیدرات ها تا ۵۰درصد کالرى روزانه توصیه مى شود. حبوبات، سبزیجات و میوه ها منابع خوبى براى ویتامین، مینرال و فیبر هستند.
توصیه ها در جهت حذف یا تقلیل میزان کربوهیدرات هاى ساده به میزان ۵ درصد از کالرى روزانه است. این مواد شامل قند، شکر، مربا، شیرینى ها و... هستند که قند آنها نسبت به کربوهیدرات هاى ترکیبى (نان، غلات، ماکارونى و...) سریع تر وارد خون مى شود بنابر این افزایش سریع قند خون را به دنبال خواهد داشت. بد نیست در اینجا اندکى راجع به جانشین هاى فاقد کالرى قندى که قند خون را افزایش نمى دهند صحبت کنیم چون این مواد حاوى هیچ گونه کربوهیدراتى نیستند. اینها شامل شیرین کننده هاى مصنوعى مثل آسپارتام، ساخارین و ایس سولفام ـ کا هستند. برخى الکل هاى قندى که به عنوان جانشین قند مصرف مى شوند، داراى کالرى بوده و پس از جذب وارد خون مى شوند. اینها شامل سوربیتول، مانیتول و گزیلیتول هستند، که معمولاً بسیار آرامتر از قند جذب شده و نسبت به گلوکز و ساکاروز کمتر باعث افزایش سطح قند خون مى شوند، البته اگر بیشتر از ۲۰تا ۵۰گرم در روز مصرف شوند ناراحتى هاى گوارشى و در نهایت اسهال ایجاد مى کنند. شیرین کننده هاى مصنوعى در زنان باردار و شیرده مثل ساخارین نباید مصرف شود و کودکان مبتلا به بیمارى فنیل کتونوریا (PKU)نباید از آسپارتام استفاده کنند.
• پروتئین
پروتئین ها به عنوان جانشین شونده هاى بخش هایى از بدن استفاده مى شوند. این مواد به عنوان انرژى مصرف نمى شوند مگر اینکه به مقدار کافى کربوهیدرات و چربى در اختیار بدن نباشد. خوردن پروتئین بخش مهم هر رژیم غذایى سالم است. ولى زیاده روى در یک چیز خوب مى تواند بد باشد. به خصوص براى افرادى که مشکلات کلیوى دارند باید آگاهانه میزان پروتئین مصرفى شان را محدود کنند.
• چربى
هر فردى در رژیم غذایى خود به میزان کمى چربى نیاز دارد تا عمل حیاتى بدن که در ارتباط با چربى ها است به طور مطلوب انجام شود. بنابراین مصرف محدود و از نوع خوب آن (روغن هاى مایع زیتون و آفتابگردان و گردو و سایر روغن هاى مایع) را توصیه مى کنیم.
• فیبر
فیبر محلول (بنشن، جو،میوه ها و بعضى از سبزى ها) قادر به جذب مهار گلوکز از روده باریک است. و در درمان و جلوگیرى از بیمارى هاى دستگاه گوارش و سرطان کولون بسیار نافع است. بنابراین توصیه مى شود که افراد دیابتى مقدار فیبر دریافتى شان مثل افراد عادى باشد و براى دریافت آن توصیه مى شود حدود ۳۵-۲۰گرم در روز از فیبرهاى خوراکى استفاده شود چون این مقدار احتیاج به منابع متعدد دارد از این رو مواد زیر مى توانند این هدف را اجرا کنند: غلات صبحانه اى، حبوبات کامل، میوه ها، سبزى ها و بنشن.
• ویتامین ها و مواد معدنى
قبل از مصرف مکمل ویتامین ها با متخصص تغذیه مشورت کنید، تغییر مختصرى در غذاهاى انتخابى، مى تواند هرگونه کمبود تغذیه اى را جبران کند.
به نظر مى رسد که توزیع مناسبى براى دریافت ویتامین ها و مینرال ها براى افراد مواجه با دیابت وجود ندارد. آنتى اکسیدان هایى مثل ویتامین ث، ویتامینE و بتاکاروتن قابل توجه و به دست آمده است و افرادى که کمبود در ویتامین ها و مواد معدنى دارند در معرض خطر بیشترى نسبت به افراد با کفایت تغذیه اى از نظر این مواد هستند. تحقیقات نشان داده است که عنصر کروم در تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار کارآمد است. همچنین تخلیه منیزیم با حساسیت به انسولین ارتباط دارد و با مکمل یارى از طریق خوراکى بهبود پیدا مى کند (به خصوص در دیابت غیروابسته به انسولین).
• نمک
بسیارى از افراد دیابتى به خصوص دیابت نوع دوم باید مراقب فشار خون خود باشند. بنابر این براى جلوگیرى از خطرات بى شمار مصرف نمک و بالا رفتن فشار خون مصرف محدود نمک به این بیماران توصیه مى شود. (مصرف حداکثر ۵/۲ تا۳ گرم در افراد بدون فشار خون، کمتر از ۵/۲ براى افراد با فشار خون متوسط و کمتر از ۲ گرم در افراد با فشار خون بالا توصیه مى شود.)
براى تسهیل در استنباط موارد یاد شده استفاده از توصیه هاى زیر مى تواند بسیار سودمند باشد:
۱- استفاده از فیبر هاى محلول زمان لازم براى جذب قند خون را افزایش داده و از افزایش ناگهانى قند خون پس از مصرف وعده غذایى جلوگیرى مى کند پس مصرف یک عدد سیب با پوست، حبوبات و سبزى هاى سرشار از فیبر به شما در کنترل قند خون کمک بزرگى مى کند.
۲- مصرف سیب زمینى و هویج، آردهاى سفید و جوانه گندم به شکل آرد شده براى شما ممنوع است به خصوص سیب زمینى که اندیس گلیسمى (سرعت ورود قند به خون) بالایى داشته و به سرعت قند خون را افزایش مى دهد.
۳- محدودیت و چشم پوشى از مصرف کربوهیدرات هاى ساده (قند، شکر، شیرینى، مربا، آرد سفید و ژله، آب نبات و...) را به شما توصیه و جایگزینى کربوهیدرات مصرفى را با انواع کمپلکس آن پیشنهاد مى کنم.
۴- بهترین شکل مصرف نان استفاده از انواع سبوس دار آن است و باز بهترین گزینه ها استفاده از نان سنگک و نان جو است.
۵- از چربى باید پرهیز کرد، زیرا چربى زیاد سرعت سقوط بدن به طرف بیمارى دیابت را تسریع مى کند، به خصوص چربى هاى اشباع (جامد) که بر توانایى تاثیر انسولین بر متابولیسم قند تاثیر منفى مى گذارد بنابراین توصیه من به شما این است که چربى هاى مرئى گوشت ها (چربى هایى که با چشم دیده مى شود) را جدا کرده، مرغ را حتماً بدون پوست مصرف کنید و مصرف سینه مرغ را به ران مرغ و سایر قسمت ها ارجحیت دهید.
۶- کباب کردن، بخارپزکردن و روش هاى پخت سریع را بر سرخ کردن در روغن ارجحیت بدهید، آب گوشت ها را سرد کنید و چربى سطح آنها را گرفته و سپس مصرف نمایید.
۷- خوردن ماهى احتمال ابتلا به دیابت نوع دوم را تا ۵۰درصد تقلیل مى دهد، یعنى اشخاصى که در رژیم غذایى آنها ماهى جاى دارد تا حدود ۵۰ درصد کمتر از آنهایى که ماهى نمى خورند احتمال مبتلا شدن به ناراحتى عدم تحمل قند دارند. ماهى سرشار از اسید چرب امگا ۳ بوده بنابراین مصرف حداقل دو بار در هفته بسیار توصیه مى شود. (البته توصیه مى شود که بیماران دیابتیک نباید از کپسول هاى روغن ماهى جز با تجویز پزشک استفاده نمایند زیرا تنظیم قند خون این بیماران را مختل مى کند.)
۸- پیاز و سیر (در صورت عدم استفاده از آسپیرین و نداشتن مشکلات گوارشى در رابطه با سیر)یکى از قدیمى ترین ماده غذایى هستند که از نظر کنترل بیمارى دیابت مورد توجه بوده است و تحقیقات جدید این موارد را تایید کرده است (خام و پخته تفاوتى ندارد.) پیاز ممکن است از طریق تاثیر در سوخت و ساز گلوکز در کبد و یا افزایش سطح انسولین و یا بالاخره افزایش اثر کیفى انسولین براى کاهش قند خون موثر باشد.
۹- بروکلى از سبزى هاى بسیار مفید است که منبع غنى کروم است و به تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار کمک مى کند (حتى در مواردى مصرف کروم نیاز استفاده از قرص ها را برطرف کرده است) در یک پیمانه بروکلى حدود ۲۲میکروگرم کروم وجود دارد یعنى ده برابر بیشتر از سایر مواد غذایى. جو نیز از نظر کروم غنى است. از دیگر مواد غذایى حاوى کروم مى توان به مغزه هاى گیاهى، قارچ خوراکى، سبوس غلات، ریواس و مخمراشاره کرد.
۱۰- لبنیات مصرفى شما باید از نوع کم چرب باشد (به جز در کودکان) و مصرف لبنیات پرچرب، انواع خامه ها، پنیر هاى (گودا، پیتزا و...)سرشیر، کره و... را از رژیم غذایى خود حذف کنید.
۱۱- آنتى اکسیدان ها شامل ویتامین C،E و بتاکاروتن از مواد بسیار مهم براى حفاظت از سلول هاى بتا (سلول هاى تولید کننده انسولین) هستند بنابراین از منابع حاوى این ویتامین استفاده کنید. ویتامین C به وفور در انواع مرکبات، لیموترش، جعفرى، توت فرنگى، فلفل دلمه و... وجود دارد. همچنین ویتامین Eچیزى است که در روغن زیتون، روغن مایع آفتابگردان، گردو، جوانه گندم و... وجود دارد، بالاخره بتاکاروتن (پیش ساز ویتامین آ) در میوه هاى رنگى به خصوص زرد و نارنجى و سبزى هاى سبز تیره وجود دارد، پس میوه ها و سبزى ها را (اگر مشکل گوارشى ندارید) بهتر از انواع پخته بدانید و انواع پخته را بهتر از انواع منجمد و بخارپزى که بخار آن خارج مى شود یا آب آن دور ریخته مى شود.
۱۲- خوردن میوه ها به شکل کامل باعث افزایش تدریجى قند خون مى شود و جالب است بدانید که بیشتر ویتامین ها و مواد معدنى در لایه هاى نزدیک به پوست میوه ها قرار دارد پس میوه هایى را که مى شود با پوست خورد با پوست میل کنید و مصرف میوه هاى بسیار شیرین را یا ممنوع و یا بسیار کاهش دهید مثل: موز، انجیر، زردآلو، خربزه، انگور شیرین و...
۱۳- برخى از ادویه ها فعالیت انسولین را تشدید مى کنند تا جایى که تحقیقات ثابت مى کند که دارچین، میخک، زردچوبه (براى پیشگیرى از گرفتگى عروق و آلزایمر نیز مفید است) و برگ بو، فعالیت انسولین را تا ۳ برابر افزایش دادند که در بین آنها اثر دارچین از بقیه بیشتر است به طورى که مقدار کمى دارچین که روى غذا هاى شیرین پاشیده شود فعالیت انسولین را افزایش داده و مانع از افزایش قند خون مى شود.
۱۴- تخم شنبلیله حاوى ماده موثر گالاکتومانان از دیرباز در ایران و سایر کشور هاى مشرق زمین براى کنترل دیابت استفاده مى شده است. که این اثر در افراد مبتلا به دیابت نوع اول بسیار چشمگیر بوده و حتى کاهش چربى هاى خون را هم به دنبال داشته است.
۱۵- به خود عادت دهید که برچسب تمام مواد غذایى را قبل از مصرف بخوانید. ممکن است تعجب کنید که بسیارى از غذاهاى حاوى شیرین کننده هاى مصنوعى کم کالرى مثل دسر هاى رژیمى، نوشابه ها و... اغلب شامل نشاسته و سایر قند ها و چربى ها و پروتئین ها نیز هستند که این مواد کالرى زیادى دارند و موجب افزایش قند خون مى شوند. همچنین به موضوع کم چربى یا بدون چربى نیز توجه کنید. اغلب این محصولات اجزایى به عنوان حجیم شونده به آنها افزوده مى شود (مثل مالتو دکسترین و پلى دکستروز در محصولاتى مانند ماست بدون شیرینى و بستنى کم چربى و...) که بر سطح قند خون اثر خواهند گذاشت.
۱۶- غذایى که به صورت قطعات بزرگتر باشد، خیلى آهسته تر از غذاهاى نرم (پوره شده) هضم مى شود. غذاى پخته سریع تر از غذاى خام هضم مى شود و غذایى که رطوبت داشته باشد خیلى سریع تر از غذاى خشک (ذرت بو داده در برابر آب پز) هضم مى شود و کلاً غذایى که آهسته تر هضم مى شود کربوهیدرات ها را آهسته تر در خون وارد مى کند و قند خون را به میزان زیاد بالا نمى برد.
۱۷- سعى کنید تخم مرغ مصرفى شما بیشتر از سه عدد در هفته نباشد. (البته شکل کامل آن مورد نظر است) در حالى که استفاده از سفیده به شرط اینکه کاملاً پخته شده باشد موردى ندارد، البته در حین پیدا شدن رنگ زرد مخصوص پوست در بیماران مبتلا به دیابت (گزانتوکرومى) مصرف تخم مرغ را محدود مى کنند.
۱۸- از آنجایى که تاکید فراوان بر کم کردن مصرف نمک توسط افراد مبتلا به این بیمارى است بنابراین توصیه مى شود که نمکدان را بر سر سفره نیاورید، برچسب ماده غذایى را مطالعه کنید، براى طعم دهى به غذاها از چاشنى هاى سالم استفاده کنید، پنیرها را در آب بگذارید و مصرف مواد غذایى فرآورى شده نظیر سوسیس و کالباس را بسیار محدود یا حذف کنید.
۱۹- مرزه از دیگر سبزى هاى مفید براى این بیماران است. از دیگر موارد مى توان به: کلم، کدو سبز که بسیار عالى است، شلغم و تره اشاره کرد.
۲۰- میوه هایى نظیر توت فرنگى (قند آن لولوز است و داراى مقدار زیادى اسید سیالیک است)، خرما (البته با احتیاط)، گلابى، گیلاس و سیب به خصوص با پوست را فراموش نکنید.
۲۱- سویا ماده غذایى مفید و موثرى است که بر چربى هاى خون هم اثر شگفت انگیزى داراست. پس از مصرف آن غافل نشوید.
۲۲- در حبوبات مصرف عدس براى این بیماران را توصیه مى کنم ولى در مصرف لوبیا بهتر است که جانب احتیاط را رعایت کنند.
۲۳- براى پیشگیرى از دیابت نوع اول (وابسته به انسولین) توصیه مى شود که لااقل تا یک سالگى از دادن فرآورده هاى لبنى خوددارى کنند. توجیه دانشمندان تغذیه این است که حتى الامکان نباید به نوزاد شیر گاو داد مخصوصاً اگر سابقه ارثى این بیمارى در خانواده آنها باشد.
۲۴- مهمترین نکته در رابطه با افراد مبتلا به دیابت نوع اول این است که باید یک میان وعده در پیک اثر انسولین داشته باشند زیرا به فاصله ۴۵-۳۰ دقیقه بعد از مصرف انسولین افت قند خون خواهند داشت که با علامت ضعف خود را نشان مى دهد از این رو در نظر گرفتن یک میان وعده مثل نان و پنیر، یک لیوان شیر یا یک عدد میوه را به آنان توصیه مى کنم.
۲۵- بالاخره توصیه اى که مورد تاکید اکثر کارشناسان تغذیه است، مهمترین رژیم غذایى را رژیمى توصیه مى کند که براى پیشگیرى از بیمارى هاى قلب و عروق هم کارآمد است و در آن چربى به خصوص چربى حیوانى خیلى محدود مى شود و مواد هیدروکربنى (نشاسته اى و قندى) نیز در عوض از مواد غذایى سرشار از فیبر نظیر حبوبات و سبزیجات استفاده شود. دانه هاى غلات به شکل کامل (سبوس نگرفته) و مغزه هاى گیاهى استفاده شود. و در آخر به متعادل نگه داشتن وزن بدن و نرمش و ورزش (حداقل ۳ بار در هفته هر بار ۲۰ دقیقه) و به موازات رژیم غذایى مناسب و توجه خاص به پیاده روى و نرمش هاى روزانه تامین موجبات آرامش اعصاب بسیار توصیه مى شود.
