تحصیلات امام خمینی | از تلاش شبانه روزی برای فراگیری عرفان تا علاقه به یادگیری زبان فرانسه

امام خمینی (س) در خانواده‌ای چشم به جهان گشود که در آن تحصیل علم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. آن طور که از برادر بزرگتر ایشان آیت الله مرتضی پسندیده نقل شده است، هرگز چیزی بر علم اندوزی او، نورالدین و سایر خواهران و برادرانش ارجحیت نداشت.

اهمیت تحصیل علم در خانواده امام خمینی (س) به اندازه‌ای بود که حتی زمانی که اعضای خانواده برای دادخواهی به تهران رفتند، بزرگترها اجازه ندادند که وقت مرتضی و نورالدین بیهوده سپری گردد. هر دو برادر امام خمینی در مدرسه ای که در همسایگی منزلشان بود به تحصیل پرداختند.

به تأسی از پدر و باقی اعضای خانواده، سید روح الله نیز تحصیلاتش را از مکتب خانه آغاز کرد و سپس در سن 15 سالگی مقدمات دروس حوزوی را نزد اساتید خمین و برادرش فراگرفت. روحیه علم اندوزی در امام خمینی به حدی قدرتمند بود که او را تا اراک و سپس قم کشاند. روح الله از ابتدا از هوشی سرشار برخوردار بود. او توانست در سن 7 سالگی برای نخستین بار ختم قرآن را به پایان رساند.

این استعداد ذاتی و میل به یادگیری تا پایان عمر با امام خمینی (س) همراه بود و به سایر ابعاد شخصیتی او شکل داد. او در بزرگسالی نیز علاوه بر تحصیل در زمینه علوم حوزوی به سایر علوم علاقه مند بودند و به فراگیری موضوعاتی همچون ریاضیات، فلسفه و عرفان نیز پرداخت.

با توجه به اهمیت تحصیلات امام خمینی و نقش آن در رهبری تأثیرگذار ایشان، در این مقاله به اختصار به مدارج تحصیلی امام خمینی از کودکی تا زمان پایان تحصیلات رسمی او در حوزه می‌پردازیم. 

آغاز تحصیلات امام خمینی در خمین

تحصیلات امام خمینی (س) از مکتب خانه ملا ابوالقاسم که در نزدیکی منزل ایشان بود آغاز شد. او مثل بسیاری از کودکان در مکتب خانه بی غلط خواندن قرآن را فراگرفت و در کنار قرائت و تجوید قرآن، همه آنچه در مکتب خانه های آن روزگار معمول بود، آموخت.

در خاطرات برادر گرامی ایشان مرحوم آیت الله پسندیده در خصوص آغاز دوران تحصیل امام خمینی (س) آمده است: «‌امام در مکتب خانۀ ملا ابوالقاسم تحصیل می کردند. ملا ابوالقاسم پیرمردی بود که‌‎ ‎‌مکتب خانه اش نزدیک منزل ما بود. من هم پیش او درس خوانده بودم. هر یک از ما‌‎ ‎‌بچه ها در مکتب خانه روزی نیم جزء قرآن می خواندیم و هر وقت کسی قرآن را ختم‌‎ ‎‌می کرد و به آخر می رسید، رسم بود که به سایر بچه ها و به ملاّ نهار بدهد.‌

‌‌امام پس از ختم قرآن که سنش هفت سال بود تقریباً برای فراگیری ادبیات و درس‌‎ ‎‌عربی، نزد شیخ جعفر پسر عموی مادر ما رفتند و بعد از او پیش میرزا محمود افتخار‌‎ ‎‌العلما.» (کتاب خاطرات آیت الله پسندیده، صفحه 216) 

آنطور که در کتب زندگینامه امام خمینی آمده است، او بعد از پایان دوره مکتب خانه به مدرسه رفت و تجربه آموزش در مراکز جدید را نیز کسب کرد. براساس اطلاعات درج شده در کتاب سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی، نام آن مدرسه تازه تاسیس احمدیه بوده است. پسر خاله ایشان، آقای حسن مستوفی که در کودکی همبازی و هم مدرسه ای ایشان بوده است، نقل می کند: «ما با هم به مدرسه ای می رفتیم که به سبک مدارس فرانسوی، میز و صندلی داشت». به نظر می رسد وجود خان ها در خمین موجب دایر شدن مدارس جدید در آن منطقه شده بود. 

از جمله علومی که دانش آموزان در مدارس جدید یاد می‌گرفتند می‌توان به هندسه، تاریخ و جغرافیا اشاره کرد. در همین زمان بود که روح الله خمینی خوشنویسی را هم از شیخ حمزه محلاتی آموخت و از برادر بزرگش سبقت گرفت.

آموزش‌های مکتب خانه ای و رسمی تنها منبع پرورش سید روح الله نبود. او هم مانند بسیاری از کودکان اشعار سعدی و حافظ را می خواند و از آنها تأثیر می‌پذیرفت. رویدادهای سیاسی و اجتماعی نیز روحیه جستجوگر امام خمینی را در کودکی تقویت می‌کرد. یکی از این رویدادها بمباران مجلس بود که حتی در نقاشی‌های کودکی امام خمینی هم انعکاس پیدا کرد.

یکی از نقاشی های روح الله خردسال که در میان اقوام دست به دست شد مربوط به تصویری از مجلس شورای ملی بود. او در این نقاشی سرهایی با عمامه های سفید و سیاه و کلاه های بوقی و پوستی را به عنوان نماینده دور اتاق رسم کرده بود. بر پشت بام تالار نیز تعداد زیادی دایره به عنوان توپ کشیده شده بود که چند عدد از توپ ها پشت بام را خراب کرده و روی سر نمایندگان مجلس افتاده بود، از زیر تالار نیز خون روان شده بود.

او همچنین در سن 9 یا 10 سالگی در دفترچه یادداشت خود با قلم خوش به رویدادهای سیاسی آن زمان واکنش نشان داد و خطاب به مردم نوشت: «هان ای ایرانیان، ایران اندر بلاست/مملکت داریوش اندر نیکولاست».

پس از اتمام مکتب خانه و مدرسه، روح الله نوجوان فراگیری دروس مقدماتی (دروسی مثل صرف و نحو عربی) را برای ورود به مدرسه علمیه آغاز کرد. او نزد دایی خود به نام مرحوم حاج میرزا محمدمهدی درس های ابتدایی را پشت سر گذاشت و بعد از آن در محضر شوهر خواهرش به نام مرحوم حاج میرزا رضا نجفی به فراگیری منطق رو آورد. در این زمان امام خمینی 15 سال بیشتر نداشت.

یکی از مهمترین آموزگاران امام خمینی در این دوران برادرش آیت الله پسندیده بود. او ادبیات عرب، ادامه منطق، مطول (بدیع و معانی) وهمچنین سیوطی (اصلی‌ترین کتاب درباره نحو عربی در سطح متوسط) را از برادر بزرگتر خود که پیشتر در اصفهان تحصیلات خود را به اتمام رسانده بود مطالعه کرد. بهره‌گیری روح الله جوان از بهترین اساتید و همچنین حمایت بی‌نظیر آیت الله پسندیده از ایشان باعث شد که آشنایی او با ادبیات عرب و فارسی بیش از حد مورد نیاز طلبه های آن زمان باشد. 

تحصیلات امام خمینی (س) در اراک

بدون شک نجف اولین انتخاب سید روح الله خمینی برای ادامه تحصیل حوزوی بود. اما آنچه او را از رفتن به نجف باز داشت، اوضاع نابسامان این شهر به دلیل فروپاشی امپراطوری عثمانی و جنگ جهانی اول بود. او ابتدا به پیشنهاد برادر بزرگترش (مرتضی) قصد عزیمت به اصفهان را داشت، اما از آنجا که همیشه به دنبال بهره گیری از محضر بهترین اساتید بود و در آن زمان آوازه شیخ عبدالکریم حائری یزدی در مراکز علمی پیچیده بود، برای حضور در کلاس های درس ایشان راهی اراک شد.

محل تحصیل امام خمینی در اراک مدرسه معروفی به نام مدرسه سپهدار (در برخی منابع سپهداری) بود که به عنوان قدیمی ترین مرکز علوم دینی در اراک شناخته می شود. حجره طلبگی امام خمینی در این مدرسه هنوز پابرجاست و هر سال گلباران می شود.

همانطور که گفتیم سواد امام خمینی در مقایسه با سایر طلبه‌ها بیشتر بود. همین باعث شد که او بتواند به سرعت منطق را دوره کند و دروسی همچون نحو، بدیع و بیان را در سطح عالی فرا گیرد. دوران حضور روح الله جوان در اراک کوتاه بود. همزمان با هجرت مرحوم آیت الله حائری از اراک به قم، او نیز اراک را ترک کرد و راهی قم شد. 

هجرت به قم برای ادامه تحصیل

امام خمینی (س) پس از هجرت به قم در نوروز سال 1301 هجری شمسی، باقی مانده مطول را نزد مرحوم آقا میرزا محمدعلی ادیب تهرانی و نیز سطوح را در محضر مرحوم آیت الله محمدتقی خوانساری و بیشتر نزد مرحوم آیت الله سیدعلی یثربی کاشانی تا انتها فراگرفت. پس از آن درس خارج را در محضر آیت الله حائری آموخت و در سال 1313 در حالی که 25 سال سن داشت به درجه اجتهاد رسید.

روح الله جوان به فراگیری سایر علوم نیز علاقه مند بود و در مدت حضورش در قم فلسفه، ریاضیات، هیئت و حساب را نیز فراگرفت. دو سال بعد از حضورش در قم بود که با شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی که فلسفه و علی‌الخصوص فلسفه غرب را می دانست آشنا شد و در کلاس های ایشان حضور یافت. همچنین در محضر مرحوم حاج سیدابوالحسن رفیعی قزوینی فلسفه، هیئت و ریاضیات را آموخت.

در میان همه اساتید، درس عرفان نظری مرحوم شاه آبادی بیش از همه روح امام خمینی را سیراب می کرد. او به مدت شش سال هر روز و یا هرچند هفته یک روز نزد استاد محبوبش می رفت و در کنار فقه و فلسفه به فراگیری عرفان نیز پرداخت. همچنین در محضر آقا میرزاعلی اکبر حکمی یزدی، علوم معنوی و عرفانی می‌آموخت و عروض و قوافی، فلسفه اسلامی و فلسله غرب را نیز نزد مرحوم آقا شیخ محمدرضا شاهی پشت سر گذاشت. او همچنین اخلاق و عرفان را نیز در محضر آیت الله حاج میرزا جوادملکی تبریزی فراگرفت.

با استناد به کتاب زندگینامه امام خمینی نوشته روح‌الله قادری، می‌دانیم که نبوغ روح الله جوان خاطر او را نزد آیت الله حائری بسیار عزیز کرده بود. نقل است که نگاه آیت الله به روح الله متفاوت از سایر شاگردها بود، به طوری که روح الله تصمیم گرفت هر روز جایش را تغییر دهد. با این حال آیت الله حائری در سال های آخر عمر غالبا کنار او می نشست و سپس درس را آغاز می کرد.

امام خمینی تا پایان حیات مرحوم حائری در محضر ایشان حاضر می شد. به علاوه در آن زمان به لحاظ جایگاه علمی به قدری رشد یافته بود که خودش به تدریس فقه و اصول نیز می پرداخت. علاوه بر آن به صورت خصوصی برای برخی افراد عرفان و فلسفه را نیز درس می داد.

بعد از رحلت آیت الله حائری تا زمانی که مرحوم آیت الله بروجردی به قم آمد، امام خمینی (س) به مباحثه با جمعی از فضلا مشغول بود، و پس از آن به نیت ترویج در کلاس های آیت الله بروجردی حاضر می شد، که البته به گفته خودش از حضورش استفاده نیز می کرد. در همان دوران آیت الله خمینی به تقاضای شهید مطهری و دیگران در مسجد سلماسی قم تدریس خارج فقه را انجام می داد. درس خارج ایشان در تمام مدت اقامت امام خمینی (س) در نجف اشرف به استثنای زمان هجرت به پاریس که به حسب وظیفه شرعی به اهم امور اشتغال داشت، نیز ادامه پیدا کرد.

علاقه امام خمینی به یادگیری زبان فرانسه

امام خمینی (س) زمانی که برای فراگیری فلسفه غرب به ویژه نظریه داروینیسم نزد شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی می رفت تصمیم به یادگیری زبان فرانسه گرفت. این اولین بار نبود که روح الله جوان تصمیم به یادگیری یک زبان بین المللی می گرفت؛ پیشتر زمانی که در اراک تصمیم به یادگیری طب سنتی کرده بود نیز قصد یادگیری زبان فرانسه را داشت اما شرایطش مهیا نشد. این بار هم مشغله سید روح الله خمینی آن قدر زیاد بود که پیشرفتی در یادگیری زبان فرانسه حاصل نشد.

امام خمینی (س) بیست سال ابتدای عمرش را به تحصیل ادبیات گذراند و نبوغ و استعداد بی نظیری در این زمینه داشت. اما از سال 1340 تا 1347 هجری قمری جهشی عظیم در او پیدا شد و علاوه بر پشت سر گذاشتن اسفار اربعه، از فضلا و شخصیت های برجسته حوزه علمیه محسوب می شد.

او دست در دست مردان بزرگی همچون شیخ عبد الکریم حائری یزدی و آقا میرزا محمد علی شاه آبادی به قله‌های بلند علم، عرفان، حکمت و اجتهاد صعود کرد. در سالهای تدریس در حوزه علمیه قم، بیش از 1200 نفر در محضر امام خمینی حضور پیدا می کردند. او پس از هجرت به عراق نیز در نجف به مدت 13 سال معارف اهل بیت و فقه را در عالی ترین اصول تدریس کرد.

برای کسب اطلاعات بیشتر، زندگینامه کوتاه امام خمینی در جماران را مطالعه کنید. 

سؤالات پرتکرار درباره تحصیلات و سواد امام خمینی: 

مدت تحصیل امام خمینی چه قدر بود؟ 

حضرت امام خمینی (س) تحصیلات خود را از ابتدای کودکی آغاز کردند، و زمانی که به درجه اجتهاد دست یافتند، در سنی حدود 25 سالگی قرار داشتند، و در همین دوران تدریس را آغاز کردند، ایشان پس از رحلت آیت الله حائری نیز در راه کسب علم گام برداشتند و در کلاس های درس آیت الله بروجردی حضور داشتند.

امام خمینی (س) در چه زمینه ای و در کدام شهرها تحصیل کردند؟

امام خمینی (س) تحصیلات خود را در زمینه علوم حوزوی و در خمین آغاز کردند، اما در طول تحصیلاتشان علاقه به فراگیری سایر علوم همچون فلسفه، عرفان، ریاضیات، نجوم نیز دنبال می کردند. پس از تحصیلات ابتدایی در خمین راهی اراک شدند. بعد از آن که آیت الله حائری راهی قم شدند، امام خمینی نیز با هدف بهره گیری از کلاس های ایشان به قم رفتند و به فراگیری علوم دینی و سایر علایق خود پرداختند.

سطح سواد امام خمینی (س) چه قدر بود و آیا تحصیلات کلاسیک داشتند؟ 

امام خمینی (س) تحصیلات حوزوی خود را تا درجه اجتهاد ادامه دادند و پس از آن نیز از فراگیری علوم مختلف دست نکشیدند. ایشان تحصیلات دانشگاهی نداشتند، اما در کودکی علاوه بر حضور در مکتب خانه مدتی در مدارس نیز تحصیل کرده اند.