با در نظر گرفتن سادگی و در عین حال صحیح و اصولی بودن روش تربیتی امام خمینی (س)، مراجعه و مرور خاطرات ایشان در ارتباط با کودکان می تواند برای همگان به ویژه والدین پندآموز و راهگشا باشد.
دنیای کنونی سرشار از بایدها و نبایدهای تربیتی است، که با وجود مزایای فراوانی که به ارمغان آورده، فشار و استرس هایی نیز به والدین به ویژه مادران تحمیل کرده است. در میان این حجم از اطلاعات نگاهی به سیره تربیتی امام خمینی (س) خالی از لطف نیست، چرا که این بزرگ مرد تاریخ که اسوه ای کامل برای همه اقشار جامعه است روش های تربیتی مبتنی بر باورهای دینی را در زندگی خود به کار برده است که در عین اساسی بودن، سادگی، روانی و کاربردی بودن آن می تواند آرامش خاطری برای همه مسئولین تربیتی به ویژه والدین به همراه داشته باشد.
پژوهش های متعددی در ارتباط با اصول تربیتی امام خمینی (س) انجام شده است، که نشان می دهد ایشان تعلیم و تربیت را از مهمترین کارکردهای نظام آموزشی جامعه اسلامی می دانند که باید بر روش هایی مانند: روش محبت و امید، روش تشویق و تنبیه، روش الگوبرداری، روش تکرار و تلقین، روش توبه و روش دعا مبتنی باشد.
به گفته خانم فریده مصطفوی دختر گرامی ایشان در کتاب پا به پای آفتاب، حضرت امام در خصوص تربیت فرزندان معتقد بودند: «با بچه ها روراست باشید تا آنها هم روراست باشند. الگوی بچه پدر و مادر هستند. اگر با بچه درست رفتار کنید بچه ها درست بار می آیند. هر حرفی را که به بچه ها زدید به آن عمل کنید». به همین خاطر نیز در مطلب پیش رو با جست و جویی در خاطرات نقل شده از ایشان گزیده ای از اندیشه ها و روش تربیتی امام خمینی (س) را گردآوری کرده ایم، تا بابی باشد در جهت مطالعه بیشتر در خصوص آراء و اندیشه های تربیتی امام خمینی (س).
علاقه مندان می توانند برای آگاهی در خصوص سایر وجوه زندگی ایشان مقاله سیره و سبک زندگی امام خمینی (س) را مطالعه کنند.
مهربانی بسیار در رفتار با کودکان
شاید از مهمترین اندیشه های تربیتی امام خمینی (س) بتوان مهربانی ایشان نسبت به کودکان را یاد کرد، همسر ایشان مرحومه خانم خدیجه ثقفی در این مورد نقل کرده اند که: «امام نسبت به بچه های کوچک به قدری مهربان و صبور هستند که آدم حیرت می کند. از ناراحتی و بیماری فرزندانشان بسیار ناراحت می شوند و در مراجعه به دکتر عجله می کنند. از توجه زیادی که به مریض پیدا می کنند ناراحتی شان را درک می کنم.» (مجله ندا، شماره 1، صفحه 15)
مهربانی حضرت امام تنها شامل فرزندان و نوه هایش نمی شد و همه کودکان مورد لطف و محبت ایشان قرار داشتند. حاج عیسی خادم منزل ایشان خاطره ای در این مورد نقل کرده اند که شنیدن آن خالی از لطف نیست. ایشان می گوید: «یک روز با علی به باغی رفتیم. یکی از محافظان، دختری داشت، علی به زور گفت: باید او را ببریمش پهلوی امام، سپس او را پیش امام برد.
وقت ناهار بود. امام به علی گفت: دوستت را بنشان می خواهیم ناهار بخوریم. با هم نشستند تا ناهار بخورند. ما دو سه دفعه رفتیم که بچه را بیاوریم که مزاحم امام نباشد، ایشان گفتند: نه بگذارید ناهارش را بخورد. بعد که ناهارش را خورد، رفتیم و بچه را آوردیم. امام پانصد تومان هم به او هدیه داده بودند. امام با بچه ها بسیار الفت داشتند و مهربان بودند، تنها با علی این طور نبودند، بلکه همه بچه ها را دوست داشتند.» (کتاب پدر مهربان، صفحه 8)
عدم تبعیض در رفتار با فرزندان
در خاطرات متعددی که از افراد خانواده حضرت امام نقل شده است، نحوه رفتار ایشان با دیگران به ویژه کودکان به نحوی بود که هر کدوم از آنها گمان می کردند عزیزترین فرد نزد ایشان هستند و امام تفاوتی میان فرزندانشان قائل نبودند. مثلا در خاطرات خانم صدیقه مصطفوی دختر گرامی ایشان آمده است: «آقا همه اولادهایشان را دوست داشتند. هر کدام که می رفتند پهلوی ایشان، هر کدام عقیده شان این بود که او را از همه بیشتر می خواهد. این اخلاق را نداشتند که فرق بگذارند. آن فکر می کرد مرا بیشتر دوست دارد، می گفت، آقا مرا بیشتر دوست دارد. دیگری می رفت بچه اش را که می برد پیش آقا، عقیده اش می شد که این بچه اش را از همه بیشتر می خواهد.» (مجله سروش؛ ش 476، ص 12)
نگاه متفاوت نسبت به بازیگوشی کودکان
برخلاف نگاه نسبتا رایجی که میان بسیاری از مردم وجود دارد و از شیطنت و بازیگوشی کودکان گلایه دارند، در روش تربیتی امام خمینی (س) این امر نشان از سلامت کودکان دارد. در خاطره ای از دختر ایشان خانم زهرا مصطفوی آمده است: «امام روزی سه بار قدم می زنند. مشغول قدم زدن که هستند بچه ها دست امام را می گیرند این طرف و آن طرف می برند تا هر وقت که خود بچه ها رها کنند. به آزادی بچه ها کاملاً معتقدند و می گویند: «اگر بچه شیطنت نکند مریض است»» (برداشت هایی از سیره امام خمینی (س)، جلد اول، صفحه 14)
در نمونه ای دیگر به نقل از حجت الاسلام والمسلمین حسن ثقفی (برادر همسر امام) می خوانیم: «وقتی که در نجف بودیم، دختر من دو ـ سه سالش بود؛ آقا با او خیلی مأنوس می شدند و او می آمد و برای امام حرف می زد. در فوت حاج آقا مصطفی او سر سفره مدام بهانه می گرفت و حرف می زد. روز سوم یا چهارم بود که به مادرش گفتم: سر و صدا می کند. او را نیاور. گفت: باشد، من و او در مطبخ می نشینیم. وقتی سر سفره نشستیم، آقا گفتند: «زهرا کو؟» گفتیم: زهرا آنجا غذا می خورد. گفتند که: «اینجا اذیت می کند؟ خیلی خوب، اگر می گویید اذیت می کند، او را بیاورید اینجا، آن وقت خودتان بلند شوید، بروید!» (کتاب پدری مهربان، صفحه 7)
احترام به حق انتخاب و تصمیم کودکان
در سیره اخلاقی تربیتی امام خمینی (س) اجبار کودک جایی نداشت. ایشان تصمیم کودکان را به رسمیت می شناختند و حتی از بوسیدن کودک در صورت عدم تمایلش خودداری می کردند. عظمت این رفتار زمانی شگفت آور تر می شود که از رهبر جامعه ای سر می زند که هدایت امتی را در دست دارد.
در این خصوص خاطره ای از آقای عیسی جعفری، خادم منزل ایشان نقل شده است که طرح آن خالی از لطف نیست. از ایشان در کتاب برداشت هایی از سیره امام خمینی (س) نقل شده است: «یک روز علی دلش نمی خواست پیش امام بماند، امام به او گفتند: «علی جان بیا حالا یک بوس به من بده، بعد برو».
گفت: امروز بوسم تلخ است. امام هم خنده شان گرفت و خیلی زیبا خندیدند و گفتند: «خوب بِبَرِش»»
آزادی دادن به کودکان
در مبانی تربیتی امام خمینی (س) آزادی کودک جایگاه ویژه ای دارد. ایشان این حق را در دنیای کودکان کاملا به رسمیت می شناسند و عملا نشان می دهند که نباید به این حق کودک تجاوز شود. ایشان با وجود کهولت سن در برابر رفتارهای کودکان با صبر و مهربانی رفتار می کردند.
خانم زهرا مصطفوی در این خصوص خاطره ای نقل کرده اند: «امام نسبت به نوه ها هم همان طور که نسبت به اولادها آزادی می دادند، هستند. یعنی الآن چه نوه من و چه نوه خودشان که پسر احمدآقا حدود 5 / 12 سال است و یا نوه های دیگر یا حتی نتیجه، وقتی دور ایشان می آیند خیلی دوستشان دارند. اگر مادرشان بخواهد جلوی آنها را بگیرد که امام را اذیت نکنند، امام قبول نمی کنند چون می گویند بچه هستند بگذارید بازی کنند. مثلاً ریش ایشان را چنگ می زنند. روی زانو از بین پاها و دور پاهای ایشان می گردند و پا روی ایشان می گذارند که مثلاً کلید برق را خاموش یا روشن کنند، ایشان اصلاً ناراحت نمی شوند. مگر اینکه کار داشته باشند. امام وقتی نگاهشان به تلویزیون است بچه هم کار خودش را می کند. بچه دارد اذیت می کند، امام تلویزیون نگاه می کنند، یا اینکه رادیو گوش می دهند! هیچ ناراحت هم نمی شوند. (کتاب برداشت هایی از سیره امام خمینی (س)، جلد اول، صفحه 17)
همراهی با کودکان
کارشناسان کودک امروزه به اهمیت بازی های نمایشی در رشد مهارت های اجتماعی کودکان معتقدند، و جالب اینجاست که در سیره تربیتی امام خمینی (س) می توان همراهی تمام عیار ایشان را در انجام بازی های نمایشی با کودکان مشاهده کرد.
در یکی از خاطرات خانم دکتر فاطمه طباطبایی، عروس حضرت امام که در کتاب پابه پای آفتاب منتشر شده، آمده است: «یک روز که همه دور هم در اتاق جمع بودیم. علی گفت: من می شوم امام، مادر هم سخنرانی کند، آقا هم بشوند مردم. علی از من خواست که سخنرانی کنم. من کمی صحبت کردم و بعد به آقا اشاره کردم که شعار بده. آقا هم همان طور که نشسته بودند، شعار دادند. علی گفت: نه، نه، باید بلند بشی. مردم که نشسته شعار نمی دهند. بعد آقا بلند شدند و شعار دادند.»
نمونه های بسیار دیگری در ارتباط با همراهی ایشان با کودکان نقل شده است، مثلا آقای فؤاد ترکمان (از پرسنل بیمارستان بقیة الله جماران) می گوید: «یک روز برای انجام کاری به داخل منزل امام رفتم، دیدم امام با علی جلوی ایوان نشسته اند و برنامۀ کودک را از تلویزیون نگاه می کنند. من تعجب کردم که رهبری بنشیند و با مهربانی با یک بچه برنامۀ کودک را نگاه کنند.» (کتاب پدر مهربان، صفحه 7)
وفای به عهد با کودکان
امام خمینی (س) مقید بودند که حتما بر قولی که به کودکی داده اند پایبند باشند. خاطراتی دلنشین از این رفتار ایشان ثبت شده است، که علاوه بر جذابیت نشان می دهد وفای به عهد حتی در ارتباط با کودکان نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و می تواند بر تربیت آنها موثر واقع شود. به طور مثال در خاطرات خانم دکتر فاطمه طباطبایی، عروس ایشان از اصرار امام در ارتباط با قولی که به سیدعلی خمینی نوه خود در مورد رفتن به حسینیه داده بودند، یاد شده، و آمده است: «علی اظهار علاقه کرده بود که با آقا به حسینیه برود، آقا هم به او گفتند: شب زود بخواب، صبح می آیم و تو را بیدار می کنم تا برویم.
آقا طبق قولی که داده بودند صبح زود آمدند و گفتند: فاطی برو علی را صدا کن من تا نیم ساعت دیگر می خواهم بروم داخل حسینیه، علی را آماده کن تا با من بیاید. گفتم: آقا، بد است، حالا او یک چیزی گفت. گفتند: نه، من به او قول داده ام که او را ببرم، تو برو صدایش کن که بیاید. من رفتم و علی را بیدار کردم و لباسش را عوض کردم و گفتم برو حسینیه. وقتی برگشت گفت: مامان رفتم حسینینه (نمی توانست بگوید حسینیه)... بعد گفتم امام برای چه آمدند؟ گفت: خوب امام آمدند که من نیفتم. به خاطر اینکه امام مواظب او بودند که از لای نرده ها نیفتد، حس کرده بود که امام پشت سرش مواظب او هستند. دوباره علی می گفت: من می خواهم بروم حسینیه و آقا می آمدند دنبال او و صدایش می کردند و می گفتند: علی بیا برویم.» (کتاب پدر مهربان، صفحه 14)
سیره امام خمینی (س) در خصوص نماز خواندن فرزندان
در مورد عملکرد حضرت امام در خصوص تشویق کودکان به خواندن نماز بدون هیچ مقدمه ای دو خاطره که در این ارتباط نقل شده و گویای روش تربیتی امام خمینی در این خصوص است را ذکر می کنیم و نتیجه گیری را برعهده خواننده گرامی می گذاریم.
خاطره اول از خانم فریده مصطفوی، دختر گرامی ایشان به این صورت ثبت شده است: «امام صبح ها کسی را برای نماز از خواب بیدار نمی کردند و می گفتند: «خودتان اگر بیدار می شوید، بلند شوید نماز بخوانید. اگر بیدار نشدید مقید باشید که ظهر قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنید».
زمستان هم که بلند می شدیم می رفتیم سر حوض وضو بگیریم، اگر مثلاً کمی آب گرم داشتند می گفتند بیایید با این آب گرم وضو بگیرید. و اگر نبود که هیچ. در مورد نماز با ما هیچ سختگیری نکردند.» (کتاب پا به پای آفتاب، صفحه 139)
خاطره دوم در جمله ای بسیار کوتاه از نوه ایشان آقای رضا مصطفوی به این صورت نقل شده است: «من هر موقع پیش امام می رفتم، مرا تشویق به خواندن نماز می کردند.» (کتاب پا به پای آفتاب، صفحه 228)
توجه ویژه به نقش مادر در تربیت فرزند
موارد متعددی از توجه ویژه حضرت امام (س) به نقش و جایگاه مادر در تربیت فرزند ثبت شده است، و ایشان معتقد بودند: «تربیت فرزند از مرد برنمی آید و این کار دقیقاً به زن بستگی دارد، چون عاطفه زن بیشتر است و قوام خانواده هم باید براساس محبت و عاطفه باشد» (رجوع کنید به ویژه نامه روزنامه اطلاعات در تاریخ 1369/3/14، به نقل از خانم دکتر فاطمه طباطبایی) در ادامه به ذکر چند نمونه آن بسنده می کنیم.
از نوه امام در کتاب پا به پای آفتاب نقل شده است که :«یک روز، روز مادر بود. آقا به ما پولی دادند که به مناسبت آن روز با آن پول برای مادرانمان چیزی بخریم و به آنها تقدیم کنیم.»
دختر گرامی ایشان خانم صدیقه مصطفوی در خصوص تاکید حضرت امام در برخورد با مادر، خاطره ای را به این نحو نقل می کنند: «یک روز در خدمت امام من ایستاده بودم و دخترهایم نشسته بودند. ایشان با ناراحتی به بچه ها گفتند: «بلند شوید بروید. اصلاً وقتی مادر شما جلوی شما ایستاده چرا شما نشسته اید. بلند شوید از جایتان»» (برداشت هایی از سیره امام خمینی (س)، جلد اول، صفحه 26)
نگاه امام خمینی (س) در خصوص تهیه اسباب بازی
امام خمینی (س) معتقد بودند تهیه اسباب بازی برای کودکان ضرورتی ندارد. این موضوع در خاطره نقل شده از خانم زهرا مصطفوی، دختر گرامی ایشان این گونه آمده است: «امام در منزل، پیش از ظهر درس داشتند، که طلبه ها می آمدند. درس ساعت یازده و نیم تمام می شد. ایشان تا ده دقیقه به 12 که می خواستند برای وضو و نماز بروند برنامه شان این بود که با ما بازی کنند و البته این را بگویم که ایشان با خریدن اسباب بازی مخالف بودند... با وسایلی مثل گِل، تیله درست می کردیم بعد می چیدیم و می گفتیم هر کس به این تیله ها بزند برنده است. خودمان با خودمان بازی می کردیم. بعد ایشان می آمدند پیش ما و آن 20 دقیقه را بازی می کردند، یعنی اگر گرگم به هوا می کردیم، سر ما را تو دامنشان می گرفتند و یکی می رفت قایم می شد. بالاخره هر بازی که می کردیم، آن 20 دقیقه را با ما بازی می کردند.» (کتاب پا به پای آفتاب، صفحه 177)
رفتار و منش حضرت امام (س) در لحظه لحظه زندگی پربرکتشان درس آموز است، و ارتباطشان با کودکان نیز از این امر مستثنی نیست، و در پایان همان طور ایشان کمتر اهل نصیحت بودند و بیشتر با عملشان کار خوب و بد را نشان می دادند، به منظور آگاهی کامل تر سیره تربیتی ایشان مراجعه به خاطرات ثبت شده پیشنهاد می شود.
معرفی چند کتاب درباره سیره اخلاقی تربیتی امام خمینی
کتاب مجموعه مقالات کنگره آثار و اندیشه تربیتی حضرت امام خمینی (س)_ متن کامل را در اینجا جستجو کنید.
کتاب پدر مهربان_نوشته سید احمد میریان_ متن کامل را اینجا ببینید.
کتاب تربیت کودک و نوجوان از دیدگاه حضرت امام خمینی_نوشته منیره کردلو_ متن کامل را اینجا ببینید.
کتاب نقش خانواده در تربیت کودک از دیدگاه امام خمینی_نوشته طاهره جاویدی_ متن کامل را اینجا ببینید.
