ماموریت خطیر دیپلماسی در میدان تحولات سوریه

پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: «شرایط در سوریه پیچیده و سخت است و این قابل انکار نیست.» این جمله از زبان سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در یک هفته گذشته هم در پایتخت سوریه و هم در مسیر دمشق – آنکارا در جمع خبرنگاران شنیده شده است. شاهد این ادعا نیز تصرف دو شهر بزرگ حلب و حما توسط گروه های شورشی است که گذشته نه چندان دور آنها کشورهای همسایه را هم نگران چند و چون آینده سوریه کرده است.  

همزمان با تشدید تنش ها در میدان نظامی در سوریه، تحرکات دیپلماتیک با اهداف متضاد در میان کشورهای منطقه و فرامنطقه برای تاثیرگذاشتن بر تحولات سیاسی جاری در این کشور سرعت گرفته است. شاید بتوان گفت که این جمهوری اسلامی ایران بود که جرقه این تحرکات دیپلماتیک را زد و همزمان با حضور نظامی در میدان، رایزنی های سیاسی را برای مدیریت و توقف زخم دوباره سرباز کرده در سوریه آغاز کرد.

آنچه امروز در حلب سوریه می گذرد و پایه های قدرت نه چندان محکم بشار اسد در دمشق را می لرزاند بهترین شاهد بر این ادعا است که سوریه سیزده سال پس از آغاز نخستین تحرکات مردمی در مخالفت با سیاستهای بشار اسد، همچنان آبستن تحولات و تحرکاتی است که می تواند دردی بر درهای منطقه همواره ملتهب خاورمیانه بیفزاید.  رها سازی تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی در سوریه از سوی همه بازیگران درگیر منطقه ای و فرامنطقه ای و ایستادگی در برابر رسیدن به فرمولی همه شمول برای خط پایان گذاشتن بر اختلاف های سیاسی در این کشور، امروز دامان منطقه را در شرایطی گرفته که نقاط دیگری چون اوکراین، فلسطین و لبنان به کانون توجه بین المللی تبدیل شده است.

در دمشق و آنکارا چه گذشت؟

یازده آذرماه یا به عبارتی تنها چند ساعت پس از آغاز پیشروی سریع نیروهای مخالف بشار اسد در خاک سوریه، سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه پس از حضور چندساعته در دمشق، پایتخت سوریه و دیدار با بشار اسد، رئیس جمهور راهی آنکارا، پایتخت ترکیه شد.

وزیر خارجه ایران گفتو گوها با بشار اسد را صریح و دوستانه خواند و البته بر حمایت همه جانبه جمهوری اسلامی از دولت او مجددا تاکید کرد. عراقچی ساعاتی پس از ترک دمشق به خبرنگاران گفت که «اوضاع و شرایط سخت است و تردیدی در این موضوع وجود ندارد اما تفاهم های خوبی در مذاکرات او با رئیس جمهور سوریه صورت گرفته است.» تا این لحظه جزئیات این تفاهم ها بازگو نشده است. 

رایزنی وزیر خارجه  ایران در آنکارا به دیدار و گفت و گو با هاکان فیدان، وزیر خارجه این کشور محدود شد و البته اختلاف های میان دو طرف درباره ماهیت و دلایل تحول جدید رخ داده در میدان نظامی در سوریه در نشست خبری مشترک دو وزیر و بعدها در گزارشی که یک روزنامه نگار ترک منتشر کرد، آشکار شد. میدل ایست آی در گزارشی در این باره از تند و تیز بودن فضای گفت و گو میان وزرای خارجه ایران و ترکیه گزارش داده و نوشته است: «پیام عراقچی برای همتای ترک این بود: «ایران تحت هر شرایطی از بشار اسد حمایت خواهد کرد.» وزیر خارجه ایران هیچ پیامی از بشار اسد برای آنکارا نیاورده بود و این در حالی بود که  مقام های ترکیه چنین انتظاری از او داشتند. در این دیدار هر دو طرف یکدیگر را متهم کردند. وزیر خارجه ایران ، ترکیه را متهم کرد که حمله شورشیان سوریه به حلب و تصرف این شهر را ممکن کرده است. همزمان هاکان فیدان نیز با لحن تندی با همتای ایرانی صحبت کرده و ادعا کرد که بشار اسد و ایران سال‌ها است نتوانسته‌اند مشارکت واقعی در مذاکرات صلح داشته باشند. خبرنگار این رسانه ترک ادعا کرده که فیدان در این دیدار به عراقچی گفته «ایران در حالی که بشار اسد به سرکوب مردم خود ادامه می‌دهد، نباید به دنبال مقصر شناختن خارجی‌ها باشد.» وزیر خارجه ترکیه پیش از حمله گروه‌‎های تروریستی به حلب، چند بار علیه بشار اسد موضع گرفت و از نپذیرفتن پیشنهاد آنکارا برای دیدار سران دو کشور انتقاد کرده بود. رئیس‌جمهور و دیگر مقامات سوری بر خروج نظامیان ترکیه‌ای از خاک سوریه اصرار دارد.»

به نظر می رسد که سیر گفت و گوهای وزرای خارجه ایران و ترکیه در آنکارا به حدی نگران کننده بوده که عباس عراقچی در مصاحبه با خبرنگار «العربی الجدید» در مسیر بازگشت از ترکیه به ایران نسبت به «فروپاشی روند آستانه‌ سوریه» ابراز نگرانی کرده و هشدار داد که جایگزین سهل‌الوصولی برای آن وجود ندارد.

اقدام ها، برداشت ها و خطوط قرمز ایران

مجموع اظهارنظرها و موضع گیری های عراقچی در دمشق، آنکارا، تهران و البته مشهد (حاشیه نشست وزرای خارجه کشورهای عضو اکو) خطوط اصلی رویکرد جمهوری اسلامی در قبال سوریه و برداشت های تهران از تحول جدید رخ داده را مشخص می کند. در میانه این خطوط هم می توان اشارات تهران به اشتباه های محاسباتی برخی همسایگان سوریه و هشدار درباره توسعه دامنه تنش را دید:

• مقاومت، ایستادگی، حمایت و پشتیبانی جمهوری اسلامی ایران از دولت، ارتش و مردم سوریه ادامه خواهد داشت.

• اگر دولت سوریه از ایران درخواست اعزام نیرو کند، تهران این درخواست را بررسی خواهد کرد.
• در گذشته و در دوران های سخت تر از این با داعش و دیگر گروه‌های مختلف که سوریه را به جنگ داخلی کشاندند مقابله شد و آنها اکنون نیز دچار اشتباه محاسباتی شده اند و فکر می کنند که در اثر شرایط ناشی از تهاجم رژیم اسرائیل به لبنان و فلسطین و شرایط منطقه فرصت مناسبی برای فعالیت دوباره آنها فراهم شده است.
• دولت و ارتش سوریه قادر هستند که با این گروه‌ها مقابله کنند البته گروه‌های مقاومت هم کمک می‌کنند و جمهوری اسلامی ایران نیز هر پشتیبانی که لازم باشد انجام خواهد داد.
• بازگشت مجدد تروریسم به سوریه امنیت، ثبات و تمامیت سرزمینی سوریه را در معرض خطر جدی قرار داده است. تبعات چنین وضعیت خطرناکی مسلماً دامن همه کشورها به ویژه همسایگان سوریه را در برخواهد گرفت.
•  نادیده گرفتن نقش رژیم اسرائیل در ایجاد تنش، ناآرامی و درگیری در منطقه و کشورهای منطقه امر اشتباه و غلطی است و نباید نقش این رژیم را فراموش کرد.

در ادامه اقدام های دیپلماتیک ایران برای استفاده از ظرفیت کشورهای منطقه در حل و فصل بحران پیش آمده، بغداد، پایتخت عراق به سومین مقصد وزیر خارجه ایران به منظور گفت و گو درباره وضعیت جاری در سوریه تبدیل شد. بر اساس گزارشی که وبگاه «بغداد الیوم» به نقل از یک منبع آگاه در وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران منتشر کرده این سفر در چارچوب سفرهای منطقه‌ای عراقچی در پی تحولات جاری در شمال سوریه، صورت می‌گیرد و قرار است وزیر خارجه ایران به محض ورود به بغداد با همتای عراقی فؤاد حسین و سپس نخست‌وزیر عراق محمد شیاع السودانی دیدار و رایزنی کند. این سفر در حالی صورت می‌گیرد که ائتلاف دولت در عراق در روز سه‌شنبه از وجود یک ابتکار فوری مبنی بر دعوت از کشورهای همسایه و کشورهای مرتبط با بحران سوریه برای نشست فوری در بغداد خبر داد. به نظر می رسد، حضور وزیر خارجه سوریه در بغداد همزمان با سفر همتای ایرانی و برگزاری نشست سه جانبه یکی از طرح های مدنظر دولت سودانی برای هماهنگی به منظور مدیریت بحران باشد.

پس از بغداد، وزیر خارجه ایران به منظور شرکت در اجلاس دوحه فروم راهی پایتخت قطر می شود که البته گفته شده میزبانی نشست وزرای خارجه ایران، ترکیه و روسیه را نیز بر عهده خواهد داشت. به گفته وزیر خارجه ایران، قطر در نشست سه کشور در قالب روند آستانه حضور نخواهد داشت. عباس عراقچی پیش از این از سفر به روسیه با همین دستور کار نیز استقبال کرده بود که مشخص نیست آیا پس از دیدار وزرای خارجه دو کشور در حاشیه اجلاس دوحه فروم باز هم ضرورتی بر انجام آن در این مقطع زمانی وجود خواهد داشت یا خیر.

گفت و گوی تلفنی با مقام های کشورهای عربی تأثیرگذار در پرونده سوریه، ماموریت دیگری است که عباس عراقچی، وزیر خارجه در چند روز گذشته پیگیری کرده و در همین رابطه با بدر عبدالعاطی، وزیر خارجه جمهوری عربی مصر گفت و گوی تلفنی داشت. در این تماس تلفنی، عراقچی ضمن تشریح نتایج گفت و گوهای انجام شده با مقامات سوریه و‌ ترکیه در جریان سفر اخیر به دمشق و انکارا، بر سیاست ثابت جمهوری اسلامی ایران در حمایت از دولت، ارتش و ملت سوریه برای مبارزه با گروه‌های تروریستی تاکید کرد. عراقچی همچنین فعال شدن مجدد گروه‌های تروریستی در سوریه و گسترش آن در منطقه را خطری جدی برای صلح، ثبات و امنیت منطقه دانست و ادامه تلاش‌ها و رایزنی‌های دیپلماتیک میان بازیگران موثر منطقه برای مقابله با این خطر را ضروری دانست. وزیر خارجه مصر نیز با اشاره به تماس‌های تلفنی روزهای اخیرش با وزرای خارجه تعدادی از کشورها، بر سیاست کشورش در حمایت از حاکمیت، تمامیت سرزمینی و‌ نهادهای قانونی سوریه تاکید کرد.

تلاش های دیپلماتیک ایران برای معکوس سازی اتفاق رخ داده در میدان سوریه و عدم تاثیرپذیری جایگاه بشار اسد از این تحولات، تنها به رایزنی های وزیر خارجه منتهی نشده  است. علی‌اصغر خاجی مشاور ارشد وزیر امور خارجه ایران در امور ویژه سیاسی در طول چند روز گذشته دو بار با گیر پدرسون نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور سوریه گفت و گو و رایزنی تلفنی داشته است. مشاور ارشد وزیر امور خارجه ایران در این گفت‌وگوها با هشدار نسبت به پیامدهای منطقه‌ای گسترش تروریسم در سوریه، بار دیگر بر وظیفه‌ تمامی بازیگران موثر منطقه‌ای و بین‌المللی در محکومیت و مبارزه مؤثر با تروریسم در سوریه تأکید کرد. به گزارش وزارت خارجه ایران، گیر پدرسون نیز با اشاره به رایزنی‌های صورت‌ گرفته با کشورهای تاثیرگذار در منطقه و دیگر کشورها، بر ضرورت توقف خون‌ریزی و حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات در سوریه تأکید کرد.

امیرسعید ایروانی سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان ملل متحد نیز در نشست شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره «وضعیت خاورمیانه: سوریه» دیدگاه ها و رویکردهای تهران نسبت به تحولات جاری میدانی در سوریه را بازگو کرد. محور اصلی موضع گیری ایروانی در این نشست، محکوم کردن کشورهایی بود که دست به تجهیز، تسلیح و حمایت از این گروه ها در سوریه زده اند.

سفیر و نماینده ایران با اشاره به تعرض صورت گرفته به ساختمان کنسولگری ایران در حلب،  حملات به ساختمان‌های دیپلماتیک و کنسولی را نقض آشکار حقوق بین‌الملل خواند که تحت هیچ شرایطی مجاز نیست و افزود: هیچ فرد، گروه یا کشوری حق انجام یا تسهیل چنین اقداماتی را ندارد. مسئولیت این تجاوز آشکار و نقض قوانین بر عهده کشورهایی است که این گروه‌های تروریستی را مسلح کرده و از آن‌ها حمایت می‌کنند و به تجاوزات و نقض‌های مداوم آن‌ها علیه هنجارهای بین‌المللی دامن می‌زنند. در قلب این بحران، حمایت‌ها و مداخلات خارجی قرار دارد که تروریسم را در سوریه تداوم بخشیده و حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور را تضعیف کرده است. مقیاس و پیچیدگی عملیات‌های هیأت تحریر الشام، از جمله استفاده از تسلیحات پیشرفته و پهپادها، بر حمایت‌های خارجی عمدی دلالت دارد که در رأس آن ایالات متحده قرار دارد، که تروریسم را به ابزاری در سیاست خارجی خود برای پیشبرد اهداف سیاسی تبدیل کرده است.

سعید ایروانی در ادامه با اشاره به اینکه آنچه در حلب و ادلب رخ داده باید زنگ هشداری برای کل منطقه درباره ظهور مجدد تروریسم و افراط‌گرایی باشد، افزود: ناامنی و گسترش تروریسم و افراط‌گرایی خشونت‌آمیز در سوریه محدود به مرزهای آن نخواهد ماند؛ پیامدهای آن به‌ناچار منطقه گسترده‌تر و فراتر از آن را تهدید خواهد کرد. هیچ تمایزی بین انواع تروریسم نمی‌تواند یا نباید قائل شد. چیزی به نام تروریسم خوب و تروریسم بد وجود ندارد. هیأت تحریر الشام، به‌عنوان گروهی تروریستی که به‌طور صریح در قطعنامه‌های شورای امنیت نام‌گذاری شده است، تهدیدی جدی برای صلح و ثبات منطقه به شمار می‌رود. اگر جامعه بین‌المللی نتواند با این گروه تروریستی قاطعانه مقابله کند، تسلط فزاینده آن بر بخش‌هایی از سوریه می‌تواند پیامدهای فاجعه‌باری برای کل منطقه به همراه داشته و تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی ایجاد کند.

راهکار ایران چیست؟

جمهوری اسلامی ایران که بعدها فدراسیون روسیه هم به آن پیوست از همان ابتدای آغاز بحران در سوریه در سال ۲۰۱۱ میلادی، تلاش برای ممانعت از سقوط دولت بشار اسد را انتخاب کرد. روایت اولیه حاکی از آن است که در ۱۵ مارس ۲۰۱۱ در شهر درعا در جنوب غرب سوریه، نیروهای امنیتی گروهی از جوانان را به جرم «کشیدن نقاشی‌های ضدحکومتی با اسپری روی دیوار مدرسه» دستگیر کردند. پس از آن، معترضان به خیابان‌ها آمدند و این آغاز اعتراضات بود. اعتراض هایی که البته بعدها به بستری برای سوءاستفاده بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای، به منظور تلاش برای ساقط کردن دولت بشار اسد که به نوعی بخشی از محور مقاومت مدنظر ایران در برابر اسرائیل به حساب می آمد، تبدیل شد. در سیزده سال گذشته همزمان با تبدیل شدن میدان سوریه به محلی برای نبرد ارتش تحت فرمان بشار اسد و متحدانش ( ایران، حزب الله لبنان و روسیه) با گروه های مورد حمایت کشورهای مختلف منطقه ای و فرامنطقه ای که داعش و سایر گروه های تروریستی زاییده آنها بودند، تلاش برای رسیدن به راهکاری سیاسی به منظور حل و فصل بحران هم ادامه داشت. روندهای صلح سوریه همچون طرح اتحادیه عرب (2011-2012)، طرح دوستان سوریه (2012)، ابتکار روسیه (2012)، طرح کوفی عنان (2012)، طرح سازمان ملل موسوم به روند ژنو (از 2012 تاکنون)، روند وین (2015)، کنفرانس ریاض (2015) و نشست لوزان (2016) هیچ کدام آنطور که باید و شاید با حضور فعال همه بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای درگیر و ذینفع از این بحران پیگیری نشد و در نتیجه ره به راهی برای پایان بن بست در این پرونده نبرد.

با حضور پرتوان نظامی روسیه و ایران در سوریه، گروه های مخالف بشار اسد علی رغم برخورداری از حمایت خارجی نتوانستند وزنه این ترازو را به سمت خود سنگین کنند و عملا سوریه گرفتار جنگی فرسایشی شد. در میانه ناکامی تلاش ها و روندهای دیپلماتیک، سه بازیگر مهم و تأثیرگذار ایران، روسیه و ترکیه تصمیم به شکل دادن به روندی گرفتند که شاید بتواند گره کور بحران سیاسی، نظامی و امنیتی در سوریه را باز کند؛ روندی که حالا با مجموع اتفاق های رخ داده در سوریه می توان گفت هرچند شاهد موفقیت های موردی بوده اما هدف اولیه تعریف شده را تأمین نکرده است.

در بحران جدید پیش آمده در سوریه نیز به نظر می رسد محور اصلی تمرکز تهران به کار گرفتن ظرفیت همه کشورهای منطقه در مسیر مدیریت تنش و خنثی سازی پیشروی گروه های مخالف در خاک سوریه است. عباس عراقچی در تمامی موضع گیری های اخیر خود با تاکید بر اینکه « هیچ‌کس از یک جنگ دیگر در سوریه سود نخواهد برد»، تلاش کرده مسیر بازی در زمینی را که ایران معتقد است به نتیجه باخت – باخت منتهی خواهد شد، تغییر دهد.

بر همین اساس یکی از نخستین پیشنهادهای جمهوری اسلامی ایران با توجه به نقش ترکیه در حمایت از گروه های مخالف بشار اسد در این سالها، برگزاری دور دیگری از نشست آستانه را بود که به نظر می رسد با تائید روس ها مورد موافقت آنکارا نیز قرار گرفته است.

شاید انتظار مسکو و تهران این است که در جریان این گفت و گوها به میزبانی دوحه، نمایندگان دولت ترکیه، که البته هرگونه دخالت در این عملیات اخیر در سوریه علیه بشار اسد را رد می کنند، راهکارها و شاید هم شرط های مدنظر خود برای متوقف کردن روند پیشروی مخالفان در خاک سوریه را روی میز بگذارند.

مقام های ترکیه از جمله وزیر خارجه این کشور در حضور همتای ایرانی که با دستور کار بحران در سوریه به آنکارا سفر کرده بود، توپ را به زمین بشار اسد و متحدانش انداخته و بی توجهی آنها به اعتراض ها و نارضایتی های مردمی در سوریه را علت اصلی تهاجم جدید معرفی کردند. اتهامی که عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران آن را تایید نمی کند و برعکس آنچه در سوریه رخ داده را توطئه اسرائیلی – آمریکایی می داند که می تواند توجه را از جنگ در غزه و اقدام های اسرائیل در این منطقه محصور دور کند.

دور جدیدی از نشست آستانه در دوحه در حالی برگزار می شود که در بیست‌ و دومین نشست فرمت آستانه که در تاریخ ۱۱–۱۲ نوامبر برگزار شد، طرف‌های شرکت‌کننده نگرانی شدید خود را نسبت به حضور و فعالیت‌های گروه‌های تروریستی که جان غیرنظامیان را هم در داخل و هم فراتر از منطقه کاهش تنش ادلب به خطر می‌اندازد، ابراز کرده بودند. ایران معتقد است که حملات تروریستی اخیر «به‌طور مستقیم توافقاتی را که منطقه کاهش تنش ادلب را تحت فرایند آستانه ایجاد کرده است، تضعیف می‌کند.»

اما و اگرهای روند آستانه

روند آستانه درباره سوریه یک فرایند دیپلماتیک است که در ژانویه 2017 توسط ایران، روسیه و ترکیه آغاز شد و هدف آن تسهیل پایان دادن به بحران سوریه از طریق مذاکرات بین دولت سوریه و گروه‌های مخالف مسلح بود. این روند در شهر آستانه (پایتخت قزاقستان که اکنون «نورسلطان» نامیده می‌شود) شکل گرفت و مکملی برای مذاکرات ژنو تحت نظر سازمان ملل به شمار می‌رود.

آغاز و اهداف روند آستانه:

نخستین دور مذاکرات در ژانویه 2017 برگزار شد. اهداف این روند به شکل خلاصه عبارتند از:

•  کاهش تنش‌ها در سوریه.

• ایجاد مناطق کاهش تنش برای تسهیل آتش‌بس.

• ارائه بستری برای گفت‌وگوهای سیاسی بین طرف‌های درگیر.

• تقویت تلاش‌های انسان‌دوستانه.

دورهای اصلی مذاکرات

روند آستانه تاکنون بیش از 20 دور مذاکرات برگزار کرده است. مهم‌ترین موارد به شرح زیر است:

•    دور اول (ژانویه 2017):بر ایجاد آتش‌بس میان دولت سوریه و مخالفان مسلح تمرکز داشت.

•     دورهای میانی (2017-2018):تأسیس مناطق کاهش تنش در مناطقی مانند ادلب، غوطه شرقی، حمص شمالی و درعا.

•     دورهای بعدی (2019 به بعد): تمرکز بر کاهش درگیری‌ها در ادلب. بحث در مورد بازگشت آوارگان و آزادی زندانیان. هماهنگی تلاش‌ها برای تدوین قانون اساسی جدید از طریق کمیته قانون اساسی.

•     دورهای اخیر (2022-2023): تمرکز بر مقابله با تروریسم و حفظ تمامیت ارضی سوریه. ادامه بررسی‌های مربوط به مناطق تحت کنترل نیروهای کرد و همکاری با بازیگران بین‌المللی دیگر.

فرصت‌ها و دستاوردها

• کاهش خشونت: ایجاد آتش‌بس موقت در برخی مناطق. ایجاد مناطق کاهش تنش:کاهش نسبی شدت درگیری‌ها در مناطقی خاص.

•     تقویت هماهنگی بین بازیگران منطقه‌ای: همکاری ایران، روسیه و ترکیه در مواجهه با بحران سوریه.

•     زمینه‌سازی برای کمیته قانون اساسی: حمایت از روند تحت رهبری سازمان ملل برای تدوین قانون اساسی جدید.

•     تمرکز بر آوارگان و مسائل انسان‌دوستانه: تأکید بر بازگشت آوارگان و نیازهای مردم سوریه.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

• اختلافات میان بازیگران: تضاد منافع ایران، روسیه و ترکیه، به‌ویژه در مورد کردها و نقش ترکیه در شمال سوریه.

• عدم تعهد پایدار گروه‌های درگیر: نقض مکرر آتش‌بس‌ها و توافقات کاهش تنش.

• پیچیدگی وضعیت ادلب: تمرکز گروه‌های تروریستی و نقش ترکیه در حمایت از برخی گروه‌های مسلح.

•     کاهش نقش بین‌المللی: عدم حضور مؤثر ایالات متحده و کشورهای غربی در این روند.

•     عدم پیشرفت در کمیته قانون اساسی: بن‌بست‌های متعدد در مذاکرات مربوط به تدوین قانون اساسی.

به طور کلی می توان گفت که روند آستانه توانسته است به کاهش موقت تنش‌ها و ایجاد بستری برای مذاکره کمک کند، اما چالش‌های ساختاری مانند تضاد منافع بازیگران اصلی و پیچیدگی اوضاع میدانی سوریه، دستیابی به یک راه‌حل جامع را دشوار کرده است. این روند به عنوان مکملی برای تلاش‌های بین‌المللی باقی مانده و در بلندمدت، موفقیت آن به میزان هماهنگی قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بستگی دارد.

رایزنی های سه جانبه این بار آسان نخواهد بود

سرعت تحولات در میدان سوریه به گونه ای پیش می رود که به سختی می توان از سنگین تر بودن وزنه بشار اسد و متحدانش در منطقه در پای میز مذاکره سخن گفت. پیشروی سریع مخالفان و گروه های شورشی در زمین سوریه نه تنها دولت بشار و متحدانش را شوکه کرده، بلکه خبرهای رسیده از رژیم اسرائیل نیز حاکی از برگزاری جلسه فوق العاده برای بررسی ابعاد تحول رخ داده در حلب و حما و چرایی ناکامی وسیع ارتش در پیشگیری از این پیشروی ها است.

در چنین شرایطی سرنخ های چندانی هم از نقشه راه مدنظر ایران در سوریه در اختیار نیست، جز  کلیاتی که تاکنون از زبان وزیر خارجه شنیده شده است. عراقچی در تنها گفت و  گوی تفصیلی در این زمینه که با العربی الجدید انجام شده ضمن اعتراف شاید کم سابقه در میان مقام های ایرانی به اینکه «دولت سوریه اشتباهاتی کرده یا ممکن است بکند»، سعی کرده میان گروه های سیاسی مخالف بشار و گروه های شورشی شناسنامه داری چون جبهه النصره و تحریر الشام که از سوی سازمان های بین المللی هم در لیست سیاه قرار گرفته اند تمایز قائل شده و باب گفت و گو درباره آینده سیاسی سوریه را باز نگاه دارد.

کنترل تنش برای حفظ جان مردم سوریه،  گشودن مسیر ارسال کمک به مردمی که در پی حملات تروریستها در معرض آسیب هستند، فعال سازی روند آستانه، یادآوری مسئولیت حفظ صلح جهانی از سوی سازمان ملل متحد، گسترش دایرۀ مشورت با سایر کشورهای مهم منطقه مانند اردن، عراق، مصر، عربستان، قطر و غیره، شکل دهی به مشورتهای بیشتر با کشورهایی که اتباع آنها از سوی جبهه النصره و تحریر الشام و یا سایر گروههای تروریستی به صورت غیرقانونی وارد صحنه و خاک سوریه شده اند محورهایی هستند که وزیر خارجه ایران از آنها با عنوان مراحل گام به گام مندرج در نقشه راه تهران سخن می گوید.

با توجه به اینکه در چند روز اخیر اخبار متعددی درباره نقش ترکیه در پیشروهای سریع گروه های شورشی در خاک سوریه و گفت و گوی تند و تیز وزرای خارجه ایران و ترکیه منتشر شده به نظر می رسد که سخت ترین ماموریت پیش روی هیأت ایرانی و تا حدودی هیات روس در دوحه و در نشست دیگری از روند آستانه با هیأت ترک، رسیدن به یک راه حل مرضی الطرفین باشد؛ به خصوص در شرایطی که طرف ترک دست طرف مقابل را در تحولات میدانی نه چندان بالا فرض می کند.

ترکیه در چندماه اخیر خواهان گفت و گوی رئیس جمهور این کشور با همتای سوری بوده که با مخالفت دمشق روبه رو شده است. در فضای رسانه های و سیاسی ادعا می شود که تهران مخالف برگزاری این نشست در چنین سطحی بوده، ادعایی که خبرنگار العربی الجدید با وزیر خارجه ایران مطرح کرده و این پاسخ را شنیده است: «جمهوری اسلامی ایران همواره طرفدار گفت و گو بین دولت های ترکیه و سوریه بوده و ما مشوق انجام این گفت و گوها بودیم. دولت سوریه همیشه یک درخواست را مطرح می‌کرد که خیلی هم غیر عاقلانه و غیر منطقی نیست؛ مثلا ترکیه به عنوان کشوری که  بخشی از خاک سوریه را تحت تصرف خودش دارد انتظار هست که از خاک سوریه خارج بشود یا حداقل یک جدول زمانی برای خروج خود ارائه بدهد و یک چشم انداز برای خروج ارائه بدهد؛ این موضع سوریه است و با ایستادگی بر موضع خود گفت و گوهایی هم شکل نگرفت.  ایران یقین دارد گفت‌وگو بین ترکیه و سوریه یک ضرورت است، اما پیش نیاز ورود به یک گفت و گوی نتیجه بخش و از موضع برابر درک و احترام به خواست دولت سوریه برای پذیرش حق حاکمیت و تمامیت ارضی سرزمینی است و این امر غیر منطقی نیست. در هر سطحی وقتی گفتگو بخواهد صورت بگیرد یک شکلی دارد. معمولا از رده های پایین شروع می شود به رده های بالاتر و حتی تا حد سران هم می‌رسد. مهم این بود که بین این دو همسایه که هر دو روابط خوبی هم  با ما دارند یک روابط بهتری ایجاد بشود.»

ناگفته پیداست که مسیر پیش روی ایران با توجه به جا به جا شدن مهره ها در شطرنج سوریه آسان نیست و شاید بتوان گفت که زمان تصمیم های سخت با هدف کاستن از هزینه های بیشتر فرارسیده است. چهارده سال پس از آغاز نخستین نشانه های ناآرامی در سوریه که وزیر خارجه کنونی ایرانی می گوید «بیشتر با هدایت عوامل خارجی به ویژه رژیم صهیونیستی برای خارج کردن سوریه از محور مقاومت انجام شد و اگر هدف آن رسیدن به اصلاحات دموکراتیک بود، باید جور دیگری پیش می رفت»، پرونده سوریه در شرایطی دوباره در رأس اخبار منطقه ای و فرامنطقه ای قرار گرفته که تحولات پس از هفت اکتبر ۲۰۲۳، جابه جایی هایی در جایگاه حماس، حزب الله لبنان و حتی سطح تنش میان جمهوری اسلامی ایران و رژیم اسرائیل ایجاد کرده است. باید دید دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران همزمان با حضور پررنگ این کشور در تحولات میدانی سوریه چه مسیری را برای کاهش هزینه های ناگزیر و محک شانس رسیدن به راهکاری برد – برد انتخاب می کند.

تمرکز بر ماهیت و سابقه غیرقابل انکار هیئت تحریر الشام و رهبران این گروه تروریستی، سرمایه گذاری بر نگرانی مشترک کشورهای منطقه از تبدیل شدن سوریه به بهشت گروه های تروریستی با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی این کشور، تمسک به راهکارهای چندجانبه با در نظر داشت میانگینی از منافع و خطوط قرمز هرکدام از بازیگران تاثیرگذار در این پرونده می تواند محورهای اصلی دیپلماسی ایران در چند روز آتی با هدف توقف تشدید تنش در سوریه و از دست دادن کامل کنترل تحولات میدانی توسط دولت بشار و متحدانش باشد.