«انجمن علمی مطالعات صلح ایران» و «خانه اندیشمندان علوم انسانی» عصر روز چهارشنبه سه مرداد ماه میزبان همایش علمی – تخصصی «گفتمان صلح و دولت آینده در ایران» بود.

به گزارش خبرنگار جماران، سیدعبدالامیر نبوی، دانشیار گروه مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران محور سخنان خود را بر «ایران، بحرانهای منطقه ای و گفتمان صلح» متمرکز کرده و گفت:

در سال­های اخیر، مشکلات و بحران­ های منطقه ای – به رغم تمامی ابتکارات و تلاش­ها - نه تنها کاهش نیافته که افزایش نیز یافته است. بخشی از این مشکلات و بحران­ها به صورت مستقیم متوجه منافع ملی و تمامیت ارضی ایران است و برخی دیگر به صورت غیرمستقیم ایران را تحت تأثیر می­دهد. یکی از مهمترین آنها موضوع «فعالیت­­های هسته ­ای» است که فشارها و دردسرهای سیاسی و اقتصادی زیادی را علیه ایران پدید آورده است. البته در کنار آن و به تناوب، کنشگری منطقه­ای ایران و بی توجهی به حقوق بشر و آزادی ­­های اساسی شهروندان نیز پررنگ شده است. موج سهمگین رسانه ­­ای که به آنها اضافه شود، تصویری از وضعیت به شدت نامناسب ایران در منطقه و جهان شکل می­گیرد که به تدریج پرسش هایی را درباره نتایج تداوم این وضعیت به خصوص در میان شهروندان ایرانی پدید آورده است. عملکرد دولت ­ها هم نشان داده است گاه ابتکار و گاه سیاست مداوم و در عین حال مؤثری برای خروج از گرداب­ها وجود ندارد.

چرا جایگاه منطقه ای ایران آسیب دید؟

مهمترین، و درعین حال مبهم­­ترین، ایده در این زمینه «گره ­نزدن مشکلات کشور به تحریم­­ها» بود که نه تنها گرهی از مشکلی نگشود، عناوین جدیدی به دردسرهای موجود اضافه کرد. لذا روشن و حتی طبیعی است که جایگاه منطقه ای ایران بیش از پیش آسیب ببیند و آثار بحران­ های منطقه ای میزان تاب آوری ایران را کاهش دهد. در سال­­های اخیر، درباره علل و پیامدهای نزول جایگاه ایران در خاورمیانه بسیار نوشته اند و هر کسی از منظری به طرح راه حل برای خروج از بن بست موجود پرداخته است. پیش­­ فرض تقریبا تمامی این راه حل­­ ها آن است که مسیر پیموده شده در دست­ کم دو یا سه دهه اخیر نادرست بوده است و کشور چاره ای جز اصلاح «راه طی­شده» ندارد.

مشکل از کجا آغاز شد؟

جالب آنکه کنشگران سیاسی و حزبی همواره رقیبان خود را در بروز شرایط حاضر مقصر می­­دانند. با این­ حال، همگی تاکید می کنند:

 اولا: چنانچه ایران به فوریت دست به اصلاحات گسترده نزند، به زودی و با تحمل هزینه های بیشتر مجبور به این کار خواهد شد. این نکته بدان معناست که در شرایط فعلی مدیریت مشکلات داخلی و خارجی تا حدودی ممکن است، ولی اندکی بعد راهی جز پرداخت کامل صورتحساب ها وجود ندارد.

ثانیا: در صورت اصلاح مسیر نیز مدت­­ها طول خواهد کشید تا ایران به جایگاه پیشین خود نزدیک شود. به عبارت دیگر، سرعت رشد اقتصادی و فناوری در کشورهای منطقه در کنار تحولات جهانی سبب شده است که احیای بی ­­کم و کاست جایگاه پیشین ایران هر سال دشوارتر می­ شود. از این­ رو شهروندان خسته ایرانی بایستی همچنان صبوری کنند.

به رغم اهمیت چنین نکاتی که واقع بینانه هم هست، همچنان این نگرانی و پرسش دلهره آور باقی می ماند که بالاخره چه خواهد شد و چه اقداماتی برای تغییر و اصلاح تصویر ایران در منطقه مفید است؟ می دانیم پاسخگویی به این سوالات به راحتی ممکن نیست. درست است که نقش نخبگان داخلی در مدیریت شرایط و تصحیح امور همواره مؤثر است، اما توجه به واقعیتی دیگر نیز ضروری است و احتمالا به درک بهتر مسیر احتمالی پیش رو کمک کند. این واقعیت زمانی به ­درستی درک می­­ شود که با وام گرفتن از نام یک اثر مشهور برنارد لوئیس، ابتدا بدانیم «مشکل از کجا آغاز شد». تا وقتی این مسأله درک نشود، نخواهیم توانست برای خروج از شرایط موجود راهی پیدا کنیم، همچنان­ که نخواهیم توانست درباره آینده به دقت سخنی بگوییم. بنابراین، در یک جمع بندی اولیه، به نظر می­رسد بقای ایران در شرایط پرآشوب فعلی به موضوع صلح، نه به معنای مخالفت با جنگ که به معنای دوری از هرگونه خشونت و ناآرامی، پیوند خورده است.

امروز هیچ موضوعی مهمتر از زندگی و آبروی شهروند ایرانی نیست

نکاتی که گفته می شود صرفا گام ­های آغازینی خواهد بود که با توجه به تجربیات منطقه ­ای و جهانی هر دولتی ناچار به پیمودن آنهاست تا ضمانت بخش بقای کشور باشد.

اول. پیش فرض هر برنامه و اقدامی در حوزه سیاست و روابط خارجی توجه به این نکته است که صلح در بیرون نیازمند صلح در درون است؛ تا همسویی و اجتماعی هرچند اولیه میان نخبگان سیاسی و ملت شکل نگیرد، هیچ اقدامی در حوزه سیاست و روابط خارجی موثر و اثربخش نخواهد بود. این همسویی و اجماع هم زمانی شکل خواهد گرفت که نخبگان سیاسی بدانند و باور کنند که «امر ملی یعنی انسان ایرانی».

در واقع، امروزه هیچ موضوعی امروزه مهمتر از زندگی و آبروی شهروند ایرانی وجود ندارد و هر تعریف دیگری برای امر ملی به معنای شانه خالی کردن از سیاستگذاری منطقی و معقول در حوزه های داخلی و خارجی است. لذا امری ملی نه با گذشته ای اسطوره ای و موهوم پیوند می خورد، نه با آینده ای مبهم و توهم زده.

باید بن بست در سیاست خارجی را شکست

دوم. روشن است که برخی موضوعات و مسائل منطقه ­ای و جهانی صبغه امنیتی دارند و برخی صبغه سیاسی. با این حال و به دلایل مختلف، ایران دهه ها است که همه موضوعات و مسائل را «امنیتی» و «هویتی» تلقی و براین اساس اعلام موضع می­ کند. در همین چارچوب است که مهمترین پرونده­های روابط خارجی ایران، بخصوص در خاورمیانه، در حوزه وزارت امور خارجه نیست و «دیگران مهم» سیاستگذاری و بازیگری می­کنند! این تلقی و اقدام بن بستی را در حوزه روابط خارجی به وجود آورده است که معلوم نیست تا کجا می­توان آن را ادامه داد و تا چه میزان برای آن هزینه کرد به این دلیل ساده که حل بحران­های امنیتی و هویتی اگر نگوییم غیرممکن، ولی بسیار دشوار است.

جالب است اشاره کنیم عموم کشورهای منطقه حتی مسئله فلسطین را بحرانی سیاسی معرفی می­کنند تا بتوانند نقش و اثربخشی خود را افزایش دهند. در این­زمینه، به نظر می رسد چاره کار اولا تفکیک مسائل و به خصوص بحران­ها به دو گروه امنیتی و سیاسی؛ و ثانیا کاهش سویه های امنیتی موضوعات از طریق پررنگ کردن نقش وزارت امور خارجه هم در سیاستگذاری و هم در اجرا است.

ربع قرن خبرساز بودن ایران!

سوم. چه اقدامی به تحقق نکات یادشده و بهبود تصویر ایران کمک می­کند؟ برای پاسخ به این پرسش از یادداشتی یاد می­کنم که در 27 آبان 1401 در سایت انجمن علمی مطالعات صلح ایران منتشر شد. عنوان آن عبارت بود از: «این صفحه برای شما جای مناسبی نیست» که برگرفته از مطلبی با همین عنوان در مجله «جامعه سالم» به قلم محمد قائد، نویسنده و مترجم مشهور و نکته­ سنج، بود. قائد مطلب خود را با اشاره به برکناری ایمره ناگی، نخست وزیر مجارستان، در سال 1956 و تلاش یانوش کادار، جانشین وی، برای حذف نام کشورش از صفحه نخست روزنامه­­ های جهان آغاز کرده بود. به زعم کادار، حذف نام کشوری معمولی مانند مجارستان از صفحه نخست روزنامه ها «علامتی است مثبت برای این معنی که خبر بدی از آن­ سو در راه نیست».

قائد سپس نمونه­ هایی را مثال زده بود از اینکه اعتیاد به حضور در صفحه اول در کنار عدم مهارت در کار کردن با رسانه های خارجی چگونه به ایجاد تصویر سیاهی از ایران کمک کرده است. در واقع، وی به درستی و دقت نشان داده بود که «ربع قرن خبرساز بودن ایران [تا زمان انتشار مطلب] بیشتر به معنی تنش، سرگشتگی و بی ثباتی است تا چیزهای دیگر»؛ چرا که «حضور در صفحه اول عمدتا یعنی نماد مسئله و بحران». بنابراین، شاید بخشی از مشکل از آن­جایی آغاز شد که حضور در صفحه نخست نشریات و تیترهای اصلی رسانه ها به یک امر ارزشمند و عادت تبدیل شد.

البته وقوع پدیده هایی مانند انقلاب و جنگ تا جایی حضور ایران را در سرخط اخبار ایجاب می­­ کرد، ولی از دوره­­ای به بعد این حضور به نشانه مهم بودن و اثرگذاربودن تبدیل شد! به همین خاطر، تلاش شد این وضعیت حفظ شود: بازی در هر زمینی و اظهارنظر در هر موضوعی توسط هر کسی که بتواند نام ما را به عنوان عنصری مهم و اثرگذار مطرح کند، هرچند ربطی و تناسبی با توان واقعی نداشته باشد یا از منظر منافع ملی نتیجه دندان­گیری نداشته باشد.

امید است پیشنهاد این گام­ های آغازین برای بهبود مسیر پیش رو مفید باشد و شاهد روزی باشیم که دولت ­های ایران برخوردار از مشارکت و حمایت وسیع مردمی پرچمدار صلح و مصالحه در منطقه باشند.