آیا فقدان ابراهیم رئیسی تغییری در سیاست ایران در قبال روسیه ایجاد می کند؟/ چرا آمارها واقعیت را درباره رابطه تهران و مسکو نمی گویند؟

به گزارش جماران، مرکز کارنگی روسیه اوراسیا(در برلین میزبان کارشناسان برجسته منطقه ای جهان در مورد روسیه و منطقه گسترده تر اوراسیا است) در تازه ترین نوشتاری که منتشر کرده، به بررسی رابطه جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه پس از فقدان ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم در ایران در سانحه سقوط بالگرد پرداخته و می نویسد:

مهم نیست که درگذشت ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در سانحه سقوط هلیکوپتر در 19 مه، چقدر غیرمنتظره باشد، اما بعید است که این اتفاق تغییری در  مسیر سیاست ایران در سال‌های آینده، از جمله روابط روسیه و ایران، ایجاد کند. رئیس‌جمهور در نهایت، تنها دومین فرد قدرتمند در نظام ایران(پس از مقام معظم رهبری) است. هم سیاست داخلی و هم سیاست خارجی توسط طیف وسیعی از نهادها و افراد تدوین می شود. ماهیت روابط روسیه و ایران به گونه ای است که حتی برای مقامات ارشد نیز تغییر جهت آن  بسیار دشوار است.

درست است که رئیسی و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، که او نیز در سانحه سقوط کرد، از حامیان سرسخت بهبود روابط ایران با روسیه بودند. این یکی از اولویت های رئیسی از همان ابتدای ریاست جمهوری اش بود و او مسکو را برای یکی از اولین سفرهای خارجی خود در سال 2022 انتخاب کرد. در حالی که این سفر به توافقات چشمگیری منجر نشد، در نهایت، یک پیشرفت تاریخی در روابط در دوره ابراهیم رئیسی رخ داد.

 این پیشرفت ها  شامل قرارداد 40 میلیارد دلاری برای غول گازی دولتی گازپروم برای سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران، قرارداد دیگری برای روسیه برای ساخت راه آهن رشت-آستارا، کریدور حمل و نقل شمال-جنوب که روسیه را به خلیج فارس متصل می کند، تکمیل می کند و توافق برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری کامل بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه است.

نویسنده این گزارش در ادامه ادعا کرده که «بزرگترین نوآوری در رابطه ایران و روسیه در دوره ابراهیم رئیسی همکاری نظامی دو کشور بوده است.» در حالی که جمهوری اسلامی ایران همواره کمک به مسکو در جنگ اوکراین را رد کرده است، نویسنده این مطلب ادعا می کند که «پس از تهاجم همه جانبه به اوکراین، ایران برای اولین بار صادرات تسلیحات به روسیه را آغاز کرد، در حالی که مربیان ایرانی سربازان روسی را در جنگ های مدرن آموزش می دادند. ایران در ازای آن هواپیماهای آموزشی نظامی دریافت کرده است و به نظر می رسد به زودی امتیازی از جنگنده های Su-35 دریافت خواهد کرد.»

این گزارش در ادامه می نویسد:

همه اینها اما نتیجه علاقه رئیس جمهور فقید ایران به روسیه نیست. این حمله روسیه به اوکراین و انزوای مسکو از غرب است که نزدیکی ایران و روسیه را تقویت کرده است. به عبارت دیگر، روابط نزدیکتر آنها منعکس کننده واقعیت جدید ژئوپلیتیکی است که هر کسی که رئیس جمهور جدید ایران شود، بدون تغییر باقی خواهد ماند. البته هیچ تضمینی وجود ندارد که این روابط تحت ریاست جمهوری جدید قوی تر شود. علیرغم سرفصل‌هایی که درباره شکوفایی همکاری‌های روسیه و ایران منتشر می‌شود، همه چیز در واقعیت تا این اندازه تاثیرگذار نیست.

مشکل اصلی همچنان اقتصادی است. در سال 2022 - سال اول جنگ در اوکراین - گردش تجاری ایران و روسیه با 20 درصد افزایش به رکورد 4.9 میلیارد دلار رسید. شاید باید انتظار داشت که سال بعد شاهد ادامه این پویایی مثبت بوده باشیم (به ویژه پس از ادعاهایی مبنی بر اینکه دو کشور اکنون یک سیستم پرداخت واحد دارند). اما نتیجه برعکس بود: در سال 2023 حجم تجارت نزدیک به 20 درصد کاهش یافت و به 4 میلیارد دلار رسید. اگر به ساختار صادرات روسیه به ایران که تحت سلطه غلات (80 درصد از کل) است، نگاهی بیندازیم. کاهش در سال 2023 نشان دهنده کاهش میزان خرید غلات روسیه از سوی ایران بود.

حتی با وجود روابط نزدیک بین دو کشور، کالاها و خدمات جدید روسیه به سختی وارد بازار ایران می شود. مسائلی که کسب و کار روسیه را متوقف می کند مواردی آشنا هستند: فقدان مکانیسم مؤثر برای تسویه پرداخت ها و تدارکات. سیستم های بانکی ایران و روسیه ممکن است روی کاغذ یکپارچه شده باشند، اما هنوز سیستم پرداخت مناسب قابل استفاده ای وجود ندارد و گزینه های موجود کارمزد بسیار بالایی دریافت می کنند. مشکلات مربوط به لجستیک در حال حل شدن البته با سرعت بسیار اندک هستند.

وقتی صحبت از صادرات ایران به روسیه می شود، وضعیت کمی بهتر است: در سال 2023، ارزش صادرات با 16 درصد افزایش به 1.29 میلیارد دلار رسید. ساختار صادرات ایران نیز در حال تغییر است: نسبت کالاهای کشاورزی در حال کاهش است، در حالی که تقریبا نیمی از آنها اکنون کالاهای صنعتی (مواد شیمیایی، مصالح ساختمانی و قطعات یدکی) هستند. به عبارت دیگر، کالاهای جدید ایرانی در حال ورود به بازار روسیه هستند و با افزایش صادرات ایران، تراز تجاری عادلانه تر می شود.

در حالی که توافقات بین دولتی عمده بین روسیه و ایران اغلب با هیاهوی زیادی همراه است، اما در عمل از اهمیت کمتری برخوردارند. به عنوان مثال، سرمایه گذاری چند میلیارد دلاری گازپروم در ایران، هنوز هیچ پیشرفت قابل توجهی در صحنه نداشته است. به همین ترتیب، کار ساخت راه آهن رشت - آستارا هنوز آغاز نشده است.

نویسنده این مطلب در ادامه تنها مورد استثنا قابل توجه را در بخش دفاع می داند. ایران تعداد زیادی پهپاد و تجهیزات دیگر را  به روسیه می دهد. روسیه حتی تاسیسات خود را برای بومی سازی تولید پهپادهای ایرانی راه اندازی کرده است. درست است که حجم دقیق تسلیحات و تجهیزات خریداری شده توسط مسکو مشخص نیست اما می تواند از چند میلیون دلار تا چند میلیارد باشد.

ایران همچنین نقش مهم دیگری را برای مسکو ایفا می کند: کشوری که مشروعیت و موقعیت اعطا می کند. قبل از جنگ، کنفرانس های بین المللی و رویدادهای مشابه در روسیه با حضور مهمانانی از سراسر جهان برگزار می شد. از آنجایی که فهرست شرکت کنندگان در حال حاضر بسیار کوتاهتر شده است، ایرانیان مهمان افتخاری شده اند. دانشگاه های روسیه در حال امضای توافقنامه با همتایان ایرانی خود هستند، در حالی که هیئت هایی از مقامات و بازرگانان روسی به طور منظم به تهران می روند. در کنار چین، مقامات روسی از ایران به عنوان مدرکی استفاده می کنند که نشان می دهد آنها در صحنه جهانی منزوی نیستند.

هر کسی که جایگزین رئیسی شود، بعید است که سیاست ضد غربی تهران به این زودی ها تغییر کند و این بدان معناست که روسیه و ایران همچنان در کنار هم قرار خواهند گرفت. در عین حال، مشکلات بی‌شمار و منابع اصطکاک در پروژه‌های مشترک آنها ناگزیر باقی خواهند ماند، زیرا آنچه در این زمینه اهمیت دارد اراده سیاسی رهبران نیست بلکه فرهنگ بوروکراتیک دو کشور، محدودیت‌های عینی اقتصادی و مجموعه ای از جزئیات است که حتی یک رئیس جمهور روسوفیل هم در ایران نمی تواند همه آنها را حل و فصل کند. گرم شدن روابط روسیه و ایران مبتنی بر واقعیت عینی است. این دو کشور هر دو از غرب ناامید شده اند. همکاری آنها اجتناب ناپذیر است. حتی درگذشت غیرمنتظره رئیس‌جمهور ایران نیز نمی تواند این وضعیت را تغییر دهد.