مریم مفتوح روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: صنعت نیل‌سازی در گذشته برای جمعیتی افزون بر ۱۰۰ نفر در دزفول اشتغالزایی داشته و کارگاه‌های وسیع مربوط به آن موجب رونق تجارت این شهر شده بود.
وی گفت: نیل یا لاجورد از گیاهی به نام وسمه که در گویش محلی با نام مِلِی معروف است به دست می‌آمده و در زمین‌های کشاورزی مناسب و حاصلخیز روستاهای جنوب غربی دزفول در نزدیکی رودخانه دز به وفور کشت می‌شده به طوری که سطح وسیعی از زمین‌های حومه شهر به کشت نیل اختصاص داشته است.
عضو انجمن دوستداران و پژوهشگران دزفول بیان کرد: صنعت نیل‌سازی (لاجورد) در سده‌های گذشته یکی از پر رونق‌ترین صنایع دزفول و جزو اقلام مهم صادراتی ایران بوده که سال‌های متمادی تجارت پرسودی داشته و آوازه آن در نقاط مختلف دنیا فراگیر بوده است به طوریکه این کالای مهم رنگرزی به هند، چین، مصر، آلمان و حتی انگلیس صادر می‌شد.
وی با بیان اینکه محصول نیل ِتولید دزفول کیفیت و مرغوبیت بیشتری نسبت به محصولات مشابه داشته و شفافیت و دوامِ رنگ آن بهتر بوده است، گفت: حدود ۱۵۰ کارگاه نیل سازی در شهر و ۲۰ کارگاه در حومه شهر دزفول در گذشته فعالیت داشته است که در هر سال چهار ماه بهره برداری می‌شدند و از آنها ۱۰۰ من نیل تولید و علاوه بر مصرف داخلی به کشورهای خارجی صادر می‌شد.
به گفته این کارشناس فرهنگی، صنعت نیل‌سازی در زمان قاجار و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه رونق بالایی داشته و سود حاصل از تهیه نیل از ارکان درآمدهای مالیاتی دولت بوده است زیرا دولت به ازای هر دستگاه نیل‌سازی در سال ۱۵ تومان مالیات دریافت می‌کرد.
وی افزود: حوضچه‌های آماده سازی نیل در کناره شرقی رودخانه دز مقابل کت‌های دووه به ردیف در کنار هم قرار داشتند و به دلیل زیاد بودن این حوضچه‌ها به نام "چِل حِوضِون" (چهل حوض‌ها) معروف بودند.
مفتوح بیان کرد: آثار کارگاه‌های نیل‌سازی و حوضچه‌های معروف به چِل حُوضُون تا سال‌های پس از کاهش رونق این صنعت هنوز وجود داشتند و تعداد وسیعی از این آثار تا حدود سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۵ شمسی برقرار بودند که با نوسازی ساحل، حوضچه‌ها زیر خاک مدفون شدند و گویا تاریخچه نیل‌سازی و این صنعت مقتدر را با خود زیر خروارها خاک دفن کردند.
وی افزود: دیگ‌های ساروجی در محوطه ضلع شرقی رود دز مقابل کت‌های دووه بنا شده بودند که متاسفانه این سازه‌ها پس از سال ۱۳۳۶ شمسی برای ایجاد جاده ساحلی تخریب شدند و اکنون فقط اسمی از آنها در تاریخچه صنایع دستی دزفول به یادگار مانده است.
این عضو انجمن دوستداران و پژوهشگران دزفول گفت: نیل‌سازی چنان با مردم دزفول عجین و طیف گسترده‌ای از مردم را در هر مرحله با خود درگیر کرده بود که نام خانوادگی برخی خانواده‌های دزفول متاثر از این صنعت باشکوه، نیل ساز، نیل زن، نیله زن، وسمه‌ای و وسمه‌گر بود؛ علاوه بر آن خانواده‌های دیگری به آشنایی با این صنعت معروفند که می‌توان خانواده‌های رمی‌زاده، درویشی، معروف و ناجی را نام برد.
وی افزود: باید این صنعت پرآوازه که با تاریخ کهن دزفول گره خورده و بخشی از صنایع تولیدی ایران است برای مردم این شهر و سایر شهرهای ایران معرفی شود.
مفتوح اظهارداشت: با توجه به لزوم احیای داشته‌ها و ارزش‌های گذشته از جمله آثار فرهنگی و باستانی باید کارگاه‌های نیل‌سازی احیا، بهسازی و در فهرست طرح‌های سالیانه میراث فرهنگی گنجانده شوند تا ضمن تقویت فرهنگی و معرفی صنایع پر رونق گذشته، جایگاه بلند دزفول در داخل و خارج از کشور به عنوان زادگاه این صنعت و بخشی از میراث معنوی ایرانی معرفی شود.
وی نیل‌سازی را نشان از توان بالای فکری و مهارت فنی گذشتگان دزفول دانست و افزود: احیای نمادین یک کارگاه صنعت نیل‌سازی موجب رونق گردشگری داخلی و خارجی می‌شود لذا باید ضمن آشنایی هرچه بیشتر دوستداران میراث فرهنگی با جایگاه تمدن ساز دزفول، برند گردشگری استان خوزستان به عنوان مهد تمدن بشری تقویت شود.
این کارشناس فرهنگی گفت: احیای کارگاه نیل‌سازی، ثبت ملی این صنعت و انجام فعالیت‌های مناسب برای معرفی و شناساندن صنعت باشکوه نیل‌سازی در دزفول مطالبه مردمی از مسئولان و دست اندرکاران حفظ آثار و میراث فرهنگی است و در جهت احیای مجدد دستکم یک کارگاه به شکل نمادین در محل اصلی و کهن این کارگاه‌ها در ساحل رودخانه دز و روبروی محل معروف به دووه بسیار ضروری به نظر می‌رسد.
نیل‌سازی یکی از صنایع تجاری و صادراتی بسیار مهم و تاثیرگذار دزفول در ۲۰۰ سال پیش بوده که با کشت گیاه وسمه و تبدیل آن به دانه‌های رنگی در رنگرزی رواج داشته است.
