تالاب بین‌المللی شادگان، بزرگ‌ترین تالاب ثبت شده کشور در «کنوانسیون رامسر» هنوز درگیر مشکلات بسیاری است. از دفن پسماند تا تخلیه پساب نیشکر و فولاد. حالا پرونده دفن زباله‌های شهر دارخوین در شهرستان شادگان، در جنوب خوزستان پس از سال‌ها، در مراجع قضایی به نتیجه رسیده و قرار است دیگر زباله‌های این شهر به تالاب ریخته نشود.
معاون محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست خوزستان در این باره می‌گوید: تخلیه زباله‌های شهر دارخوین در تالاب بین‌المللی شادگان با شکایت این اداره کل و حکم مرجع قضایی ممنوع شده است.
سید عادل مولا با اشاره به ممنوعیت دفن زباله در تالاب و مناطق حفاظت شده طبق قانون، می‌افزاید: تخلیه زباله‌های شهری دارخوین در حاشیه تالاب باعث شد که حدود ۲ تا سه سال پیش، در چندین نوبت شکایت‌هایی ضد شهرداران وقت دارخوین مطرح کنیم اما در این مدت مکان‌هایی که این شهرداری برای دفن پسماند پیشنهاد می‌داد مغایر با ضوابط (اعم از نزدیکی به سفره‌های آب زیرزمینی، سکونتگاه‌ها و مناطق حساس بود) به همین دلیل تایید نشد.
وی اضافه می‌کند: پس از سیل بهار ۹۸ حجم زیادی از زباله‌ها و نخاله‌هایی که در تالاب تخلیه شده بود، در سطح وسیعی پراکنده شد؛ پس از آن بود که دوباره از شهردار وقت شکایت و مسیر تردد خودروهای حمل زباله به تالاب را مسدود کردیم.
مولا ادامه می‌دهد: متاسفانه شهردار دارخوین در ماه‌های اخیر مسیر تردد خودروها را بازگشایی کرده و در دی گذشته نیز چندین کامیون زباله در تالاب تخلیه شد که با شکایت مجدد ما و حکم دادیار شهرستان، حکم جلب شهردار صادر شد.
به گفته وی میزان زباله‌ای که روزانه در تالاب تخلیه می‌شد کمتر از چهار تن نبوده و مساحتی در حدود ۲ هکتار از این تالاب را آلوده کرده بود.
وی می‌افزاید: با طولانی شدن روند رسیدگی به پرونده با همکاری صنایع مستقر در شهرستان (نیشکر)، زیرآبگذرها و مسیرهای تبادل آبی در تالاب بازگشایی شده و ۹۰ درصد مسیرهای تردد خودرویی نیز تخریب شد تا دیگر امکان تردد وجود نداشته باشد.
مولا با بیان اینکه پرونده شهرداری دارخوین همچنان مفتوح است و هنوز رضایت نداده‌ایم، می‌گوید: محل جدیدی برای تخلیه پسماندهای شهر دارخوین پیشنهاد شده که در حال طی کردن مراحل قانونی و تصویب است؛ البته اکنون پسماندها به صورت مدیریت نشده در آن تخلیه می‌شود اما مقرر شده که شهرداری برنامه‌ای ارایه، و پسماندها را مدیریت کند.
تالاب یا زباله‌دان
اگر چه تالاب شادگان از زباله‌های دارخوین رها می‌شود اما این تالاب هنوز زباله‌دان ۱۰۰ هکتاری شهر آبادان است.
رییس اداره حفاظت محیط زیست آبادان می‌گوید: پسماندهای شهر آبادان از سه دهه پیش تاکنون در بخشی از تالاب شادگان که در محدوده این شهرستان قرار دارد دفن می‌شود.
علی فتحی‌نیا می‌افزاید: بر اساس گزارش شهرداری آبادان روزانه ۳۰۰ تن زباله در تالاب شادگان تخلیه می‌شود؛ وسعت مدفن پسماندها به مرور زیاد شده و اکنون به ۱۰۰ هکتار رسیده است.
وی می‌گوید: شرایط جغرافیایی آبادان به گونه‌ای است که به وسیله رودخانه‌های اروند و بهمنشیر و تالاب شادگان محاصره شده و محلی برای دفن زباله ندارد؛ پیش از این چاره‌ای غیر از دفن زباله در تالاب نبوده اما اکنون با مطرح شدن روش‌های جدید دفع پسماند، دیگر دفن زباله در تالاب به روش ۳۰ سال پیش، قابل قبول نیست و باید هر چه زودتر متوقف شود.
فتحی‌نیا ادامه می‌دهد: کارگروه مدیریت پسماند خوزستان به ریاست استاندار، در بهمن پارسال خارج کردن مدفن زباله آبادان از تالاب شادگان را مصوب کرد و طبق مطالعات طرح جامع پسماند مقرر شد که باقیمانده زباله‌ها پس از تفکیک و بازیافت به مدفن پسماندهای خرمشهر منتقل شود.
وی اضافه می کند: مهلت شهرداری آبادان برای توقف تخلیه پسماند در تالاب شادگان تا پایان پارسال بوده اما به دلیل شیوع بیماری کرونا و نیمه تعطیل شدن ادارات، این برنامه طبق زمانبندی پیش نرفت و در سال جدید آن را پیگیری خواهیم کرد.
فتحی‌نیا می‌گوید: تاکنون بارها اقدام قضایی علیه شهرداری آبادان صورت گرفته بود اما با توجه به فراهم نبودن شرایط و نبود محل مناسب، به نتیجه‌ای نرسیده است.
همسایه‌های هور
اشرفی مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان پیش از این گفته بود که در مدیریت پسماند و کاهش زباله در خوزستان توفیقی نداشتیم و حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از زباله‌های شهری و عفونی در این استان به صورت غیربهداشتی دفع، سوزانده و یا در محیط رهاسازی می‌شود.
حالا مولا معاون حفاظت محیط زیست خوزستان، می‌گوید: این زباله‌ها گریبان تالاب‌ها و مناطق حفاظت شده را هم گرفته است.
او می‌گوید: پسماندهای شهر بستان در بخشی از منطقه حفاظت شده میشداغ (به زبان محلی مشداخ) تخلیه می‌شود و شهرداری ایذه نیز برخی مواقع زباله‌ها را در حاشیه تالاب میانگران می‌ریزد، با این حال مشکل اصلی، پسماندهای شهری نیست بلکه زباله‌های روستاهاست که هم در نزدیکی مناطق حفاظت شده هستند و هم حجم زیادی زباله انسانی و حیوانی دارند که هیچگونه مدیریتی بر روی آنها اعمال نمی‌شود.
مولا می‌افزاید: هم اکنون زباله‌های روستاهای «صراخیه»، «رگبه» و «حدبه» در شهرستان شادگان در تالاب شادگان تخلیه می‌شود؛ روستاهای شوش از روستای «دوار» تا «الهایی» زباله‌های خود را در منطقه حفاظت شده و پارک ملی کرخه تخلیه می‌کنند و در دزفول هم روستاها پسماندهای خود را در منطقه حفاظت شده دز می‌ریزند.
وی ادامه می‌دهد: اینها روستاهای تاثیرگذاری هستند که مکانی برای دفع پسماند ندارند و باید برای آنها چاره اندیشی شود.
شیرابه سمی در رگ‌های تالاب
تالاب بین‌المللی شادگان با بیش از ۵۰۰ هزار هکتار در جنوب خوزستان، به تنهایی بیش از یک سوم مساحت تالاب‌های ثبت شده کشور در رامسر سایت (کنوانسیون بین المللی تالاب‌ها) را به خود اختصاص داده است. معیشت بیش از ۱۰۰ هزار نفر از مردم محلی به این تالاب وابسته است.
آنچه تالاب شادگان را در در رده نخست تالاب‌های کشور قرار داده تنوع زیستی بی‌نظیر آن است. این تالاب یک سیستم زیست محیطی وسیع متشکل از تالاب‌های شیرین و شور، به علاوه خلیج جزر و مدی خور موسی و جزایر آن است و نقش رابط بین رودخانه جراحی و خلیج فارس را ایفا می‌کند. تالاب شادگان یکی از مهمترین توقفگاه‌های پرندگان مهاجر و زمستان گذر در دنیاست. این ویژگی‌ها اما مانع تبدیل این تالاب به زباله‌دان شهرها و روستاهای خوزستان نشده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر اثرات تخلیه زباله در تالاب‌ها را تشریح می‌کند و می‌گوید: بدترین مواد موجود در زباله‌ها «شیرابه‌ای» است که از آن خارج می‌شود، شیرابه ترکیبی از عناصر سمی و خطرناک است که وقتی وارد آب می‌شود زندگی بسیاری از آبزیان و گیاهان را به خطر می‌اندازد.
احمد سواری می‌افزاید: عمده ترکیبات شیرابه مواد آروماتیک است که سمی و سرطان زاست، این مواد وارد بدن ماهی‌های تالاب می‌شود و در صورت مصرف ماهی، به بدن انسان نیز وارد خواهد شد اگر چه با خارج کردن امعا و احشای بدن ماهی که از عادات غذایی ماست، بخش زیادی از این مواد سمی بیرون ریخته می‌شود اما همچنان بخشی از آن باقی می‌ماند.
وی اضافه می‌کند: آلاینده‌های فلزی (فلزات سنگین) اعم از آرسنیک و جیوه و ترکیبات آلی سمی، که بسیار خطرناک است و بسیاری از آنها جزو فهرست سیاه است نیز به مقدار زیادی در شیرابه زباله وجود دارد؛ شیرابه زباله در واقع عصاره سمی و خطرناکی است، به ویژه اگر روزانه تخلیه و روی هم انباشته شود، اثرات بدتری خواهد داشت.
سواری می‌افزاید: با توجه به اینکه زباله‌های تخلیه شده در تالاب تفکیک نمی‌شوند، ترکیبات طبیعی آن را هم باید به دیگر آلودگی ها اضافه کرد، که این زباله‌ها تا مدت‌ها روی هم تلنبار می‌شود و محیط را تخریب می‌کند.
این متخصص تالاب‌ها همچنین می‌گوید: مساله جدیدی که مورد توجه جهانیان است، پلاستیک‌ها و میکروپلاستیک‌ها هستند که با ریختن زباله وارد تالاب و محیط‌های آبی می‌شود و روی سیستم موجودات تاثیر بدی دارند.
وی ادامه می‌دهد: آلودگی پلاستیک در تالاب شادگان بسیار جدی است؛ آثار و عوارض پلاستیک‌ها هم بر تالاب و هم آبزیان و هم انسان‌ها خطرناک است؛ پارسال قرار بود با موسسه «جایکا» ژاپن برنامه‌ای در این زمینه اجرا کنیم اما با شیوع ویروس کرونا فعلا با تاخیر روبه‌رو شده ولی جزو برنامه‌های آینده در این تالاب خواهد بود.
سواری تاکید می‌کند: مساله مهم دیگر بحث زیباشناختی تالاب است که حایز اهمیت است. بوی نامطبوع و صحنه‌های آزاردهنده انبوه زباله در تالاب، از نظر روانی نیز اثر منفی دارد و این صحنه‌های ناراحت کننده برای انسان‌ها تبعات روانی دارد، بنابراین مسئولان شهری و مردم باید به این بعد هم در تالاب توجه داشته باشند.
وی با اشاره به شیوع ویروس کرونا بیان می‌کند: محیط زیست آلوده و نبود زیرساخت‌های بهداشتی یکی از دلایل شیوع این بیماری در برخی شهرهاست.
یک اخطار برای خوزستان
تالاب شادگان در سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۴) در کنوانسیون رامسر ثبت شد اما سدسازی و رعایت نشدن نیاز آبی تالاب، تخلیه پساب‌های آلوده‌ای چون مزارع نیشکر، پرورش ماهی و فولاد خوزستان، تغییر کاربری برای ساخت کارخانه فولاد شادگان، عبور لوله‌های نفتی، فعالیت ۳۰ واحد پتروشیمی و تخلیه زباله‌های شهری و روستایی، این تالاب منحصربه‌فرد را از سال ۱۹۹۳ میلادی(۱۳۷۲) وارد فهرست قرمز تالاب‌های بین‌المللی (فهرست مونترو) کرده است.
سواری، استاد دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر می‌گوید: زندگی و معیشت بسیاری از مردم بومی منطقه وابسته به این تالاب باارزش است، علاوه بر این تالاب شادگان که از مهمترین سایت‌های پرندگان در جهان است و برای خوزستان و ایران بسیار اهمیت دارد، به دلیل تهدیدات متعدد چند سال است که در فهرست تالاب‌های در معرض خطر کنوانسیون رامسر است و در صورت ادامه روند تخریب‌ها این تالاب از فهرست تالاب‌های بین‌المللی خارج می‌شود، چنانچه چهار پنج سال پیش می‌خواستند این تالاب را از این فهرست حذف کنند و تلاش بسیاری برای حفظ آن انجام شد، بنابراین احتمال حذف این تالاب هنوز وجود دارد و این یک اخطار برای مردم شادگان و خوزستان و کشور است.
زباله‌دان چند میلیارد دلاری
طبق طرح ارزشگذاری اقتصادی تالاب بین‌المللی شادگان که توسط دانشگاه شهید چمران اهواز انجام شده، هر هکتار از این تالاب (غیر از خورموسی) معادل ۴۲۷ هزار دلار ارزش دارد که فقط معطوف به خدمات استفاده‌ای است.
طرح ارزشگذاری اقتصادی تالاب‌ها به ارزش ریالی منابع طبیعی و خدمات تالاب اعم از چشم‌اندازهای مفرح و خدمات اکولوژیک تا صیادی، پناهگاه امن حیات وحش و غیره اشاره دارد.
آیا چهره بزرگ‌ترین تالاب خوزستان از زباله‌ها پاک می‌شود؟
گزارش از نادره وائلی زاده
