کابوس «تیلاپیا» بعد از هشت سال رنگ واقعیت به خود گرفته است. این ماهی کوچک که در سال ۱۳۹۰ برای نخستین بار مهمان ناخوانده کارون شده بود، حالا همه رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان را آلوده است. چنانکه شورای پدافند غیرعامل خوزستان، در سال ۱۳۹۵ آن را به عنوان یکی از تهدیدات زیستی خوزستان معرفی کرده است.
«تیلاپیا» یکی از ۱۰۰ گونه مهاجم شناخته شده در جهان است که با وجود جثه کوچک، به دلیل همه چیزخوار بودن، تکثیر زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل دشوار، عرصه را بر گونه‌های بومی تنگ می‌کند و با نابودی آنها، یکه تاز زیستگاه می‌شود.
رییس پژوهشکده آبزی پرروی جنوب کشور زنگ خطر «تیلاپیا» را در تالاب‌های خوزستان یک بار دیگر به صدا درآورده است.
سیمین دهقان مدیسه حضور فراوان ماهی «تیلاپیا» را تهدیدی برای تنوع زیستی تالاب‌های خوزستان می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر ۶۰ تا ۷۰ درصد صید در تالاب شادگان را ماهی تیلاپیا تشکیل می‌دهد.
وی می‌افزاید: حضور تیلاپیا تا دو سال پیش در هورالعظیم قابل ملاحظه نبود اما اکنون جمعیت قابل توجهی از آن نیز در تالاب مشاهده می‌شود.
دهقان مدیسه اضافه می‌کند: ماهی «تیلاپیا» گونه ناخواسته مهاجمی است که از ابتدای دهه ۹۰ که در منابع آبی خوزستان مشاهده شده، جمعیتش افزایش چشمگیری داشته است، در ابتدا فقط نوع تیلاپیا «زیلی» در آب‌های خوزستان شناسایی شده بود اما اکنون دو نوع دیگر «اورئوس» و «نیل» هم در رودخانه‌ها و تالاب‌های استان گزارش شده است.
باز هم پای سدها در میان است
وی با بیان اینکه میزان تاثیر مستقیم این ماهی در رقابت و کاهش گونه‌های بومی، هنوز نیاز به مطالعه و ارزیابی اثر دارد، می‌گوید: مجموعه‌ای از عوامل در افزایش جمعیت گونه‌های مختلف تیلاپیا در آب‌های خوزستان موثرند، اما افت کمی و کیفی منابع آبی خوزستان از مهمترین این عوامل است، در سال‌های گذشته موانع فیزیکی و سدسازی‌ها باعث تغییر در رژیم آبی منابع آب‌های داخلی خوزستان شده، از سوی دیگر کیفیت منابع آبی این استان نیز تحت تاثیر ورود منابع فاضلابی به شدت کاهش یافته که این مساله زیستگاه را برای حضور و رشد تیلاپیا به عنوان یک موجود فرصت طلب و مقاوم مطلوب کرده است.
به گفته وی با آغاز سدسازی‌ها شد، حتی تنوع گونه‌های بومی نیز کم شده و گونه‌های بومی که عمدتا «باربوس ماهیان» هستند با ویژگی‌های خاص بیولوژیک و رفتاری، به تدریج در منابع آبی استان کاهش یافته و گاها بعضی گونه‌ها ناپدید شده‌اند.
این پژوهشگر می‌گوید: گونه‌های تیلاپیا «زیلی»، «اورئوس» و «نیل» پیش از این در آب های دجله و فرات و شط العرب گزارش شده که از آن جمله گزارش‌هایی از سال‌های ۲۰۰۹ موجود است و این می‌تواند احتمالی قوی برای انتقال از طریق مرزهای آبی مشترک آن به آب‌های خوزستان باشد، این در حالیست که با وجود هشدار پژوهشگران از دهه ۷۰ نسبت به ورود حضور تیلاپیا در آب‌های کشور، اما اقدامی برای پیشگیری و کاهش جمعیت آن صورت نگرفته بود.
مهاجم تالاب
دهقانی مدیسه خواستار اقدام جدی و تشکیل کارگروهی برای احیای منابع آبی استان به ویژه تالاب‌ها می‌شود و تصریح می‌کند: تاکنون اقدام عملی و کارساز برای حفاظت و بازسازی منابع آبی داخلی انجام نشده که این مساله باید در دستورکار قرار گیرد.
با بیان اینکه تیلاپیا موجود مزاحم و خطرناکی برای منابع آبی است و هشداری است که باید برای آن فکری شود، می‌گوید: مطالعات بررسی گونه تیلاپیا در رودخانه‌ها و تالاب‌های هورالعظیم و شادگان در حال انجام است، نمونه‌برداری از این تالاب‌ها از آبان ۹۷ آغاز شده و گزارش نهایی آن تا اسفند ماه ۹۸ ارائه می‌شود.
وی می‌افزاید: طبق نتایجی که تا کنون به دست آمده، گونه علفخوار «تیلاپیا زیلی» زیستگاه تالابی را ترجیح می‌دهد اما دو گونه دیگر (اورئوس و نیل) هم در تالاب‌ها و هم در رودخانه‌ها حضور دارند.
تیلاپیا صاحبخانه شد
تنوع زیستی بی نظیر تالاب‌های شادگان در جنوب هورالعظیم در جنوب غرب خوزستان، نگرانی از جولان تیلاپیا در این تالاب‌ها را بیشتر کرده است.
آنطور که معاون محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست خوزستان، تایید می‌کند: هم اکنون تجمع ماهی تیلاپیا در تالاب‌ها آنچنان زیاد شده که گونه غالب تالاب‌هاست و عمده صید ماهیگیران را به خود اختصاص داده است.
سید عادل مولا، «تیلاپیا» را یک تهدید زیستی جدی می‌داند و می‌گوید: تیلاپیا با استفاده از منابع تالاب و تغذیه از لارو ماهیان، باعث حذف گونه‌های بومی می‌شود، تجمع این ماهی مهاجم، در تالاب‌ها و رودخانه‌های استان یکی از عواملی است که سیر نزولی شدید تنوع زیستی در تالاب‌ها را به دنبال داشته است.
به گفته وی اگر چه شورای پدافند غیرعامل خوزستان، تیلاپیا را به عنوان تهدید زیستی معرفی کرده اما هیچ اقدامی برای مقابله با آن انجام نداده است.
وی اضافه می کند: راه مقابله با تیلاپیا عقیم سازی آن است، اما به دلیل هزینه‌های بالا، این طرح قابل اجرا نبوده است.
مولا تاکید می‌کند: تنها راهکار باقیمانده احیای تالاب‌ها و تنوع زیستی آن است، زیرا فقط در این صورت است که محیط برای رشد گونه‌های بومی فراهم می‌شود و جمعیت آنها بر تیلاپیا غلبه می‌کند، این کار سخت نیست اما برنامه می‌خواهد.
روزی برای شکوفایی تالاب
دوم فوریه برابر با ۱۳ بهمن ماه، روز جهانی تالاب‌ها نامگذاری شده است. شعار امسال روز جهانی تالاب‌ها «زندگی در تالاب‌ها شکوفا می‌شود» با هدف برجسته سازی تنوع زیستی تالاب‌ها مطرح شده است.
به گفته کارشناسان، معرفی گونه‌های مهاجم و غیربومی که جایگزین گونه‌های بومی می‌شود، دومین عامل نابودی تنوع زیستی است و اغلب باعث انقراض گونه‌های محلی می‌شود.
نگرانی از هجوم تیلاپیا به آب‌های خوزستان در حالی است که سازمان شیلات کشور همچنان به دنبال توسعه و پرورش آن است.
آیا حیات از دست رفته به تالاب‌های خوزستان بازمی‌گردد؟
گزارش از: نادره وائلی زاده
