حسین ملتفت چهارشنبه در نشست روسای کارگروه‌های ویژه سیلاب خوزستان از سری نشست‌های تخصصی «همایش ملی سیلاب ۹۸-۹۷ اگر تکرار شود» در مرکز همایش‌های بین المللی گیت بوستان، اظهار داشت: خوزستان یکی از مهاجرفرست‌ترین استان‌های کشور است و در سیل اخیر به دلیل آبگرفتگی زمین‌ها و از دست رفتن مشاغل روستاییان، این مهاجرت به شدت افزایش یافت.
عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به تاثیر سیل روی روابط اجتماعی گفت: نخستین پیامد سیل وارد آمدن یک شوک اجتماعی بود که نه تنها خوزستان بلکه کل کشور را درگیر کرد، اطلاعیه تخلیه شهرها و روستاها باعث ترس و نگرانی بسیاری از مردم شده بود که باعث شد خیلی از آنها به خوزستان برای کمک بیایند.
ملتفت با اشاره به درک متفاوت افراد باتجربه و بی تجربه از سیل خوزستان، اظهار داشت: در روزهای نخست بی‌اعتمادی به ساختارهای رسمی به شدت بالا بود و اهالی مناطق سیل زده می گفتند که می‌خواهند آنها را از خانه‌هایشان بیرون کنند اما با گذشت زمان احساس همدلی و همبستگی بین مردم به ویژه اقوام افزایش چشمگیری یافت.
به گفته وی سابقه جنگ و ترک خانه‌ها، جنگ آب بین خوزستان و برخی استان‌ها و دیدگاه منفی نسبت به نفت باعث شده بود که مردم نگاه بدبینانه‌ای نسبت به وقایع سیل داشته باشند.
فضای مجازی سیل را هدایت کرد
رئیس کارگروه رسانه و سیل خوزستان نیز در این نشست گفت: طبق مطالعات، بار اصلی اطلاع رسانی در زمان سیلاب بر دوش فضای مجازی بود و رسانههای اجتماعی هدایت افکار عمومی در سیل را برعهده داشتند.
ندا شفیعی با اشاره با اشاره به مساله رسانه‌ها و تاثیر آنها در زمان سیلاب اظهار داشت: فضای مجازی به خاطر مزایای شبکه‌های اجتماعی از جمله پخش زنده، گزارش آنلاین و رسانههای اجتماعی هدایت جریان اخبار و اطلاعات را از طریق توجه زیاد به برخی اخبار جعلی، قراردادن اخبار جعلی در یک چارچوب معنایی خاص و ساخت و بازساخت برداشت مردم و در نتیجه شکل دادن به افکار عمومی به دست گرفت.
وی اضافه کرد: در زمان سیلاب سازمان‌های دولتی از رسانههای اجتماعی استفاده نمی کردند، در نتیجه رسانههای سنتی در مقام تنها سخنگوی آنها درآمدند، در مقابل مردم و به خصوص اپوزیسیون به طور گسترده از رسانههای اجتماعی استفاده کردند و اینجا بود که یک صدای جایگزین (در مقابل رسانههای رسمی) ایجاد شد، در نتیجه یک صحنه نبرد واقعی بین رسانههای اجتماعی و رسانههای سنتی برای ارائه یک روایت از سیلاب شکل گرفت.
شفیعی تصریح کرد: مطالعات این کارگروه نشان می‌دهد که در سیل اخیر رسانههای اجتماعی توانستند دستکم رسانههای سنتی را در موضع دفاع قرار دهند، کنترلی بر محتوای رسانههای اجتماعی وجود نداشت، در بسیاری از موارد اخبار جعلی حاکم بر فضای شبکه‌های اجتماعی بود، بر اساس ارزیابی ما در ایام سیل از تلگرام بیشتر برای اطلاع‌رسانی و از توئیتر برای انتقاد از رفتار و عملکرد نهادهای دولتی استفاده شد.
به گفته وی در جریان سیلاب دو روایت وجود داشت، روایت رسانههای اجتماعی و روایت رسانههای سنتی که مردم تا حدودی بین دو روایت سردرگم بودند.
شفیعی همچنین گفت: هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها در بخش رسانه مطالعاتی در استان انجام داده که در آن به عملکرد روابط عمومی سازمان‌های مرتبط با سیل، خبرگزاری‌ها، صدا و سیما، سایت‌های خبری و فضای مجازی پرداخته است.
وی افزود: در این مطالعه روابط عمومی‌های دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور، بنیاد مسکن، کمیته امداد، جمعیت هلال احمر، راه و شهرسازی، فرمانداری اهواز، استانداری خوزستان، سازمان آب و برق؛ خبرگزاری‌های ایرنا، ایسنا، پانا، تسنیم و مهر؛ تعدادی از کانال‌های تلگرام و ۲ صفحه اینستاگرام پربازدید از بهمن پارسال تا خرداد امسال مورد بررسی قرار گرفتند.
عضو شبکه ملی جامعه و دانشگاه با تشریح نتایج گفت وگوها و بحث گروهی اظهار داشت: ضعف جایگاه روابط عمومی‌ها در ساختار اداری کشور و تلقی نادرست مدیران از کارکرد آنها؛ ضعف توان کارشناسی و تخصصی شاغلان در بخش روابط عمومی دستگاه های دولتی برای فعالیت در زمان بحران و محدودیت امکانات و تجهیزات مناسب؛ نبود سخنگوی واحد در بحران و پراکندگی در نظام اطلاع رسانی به مردم؛ محدودیت قانونی برای بهره گیری ظرفیت رسانه‌ای اجتماعی در زمان بحران؛ محدودیت برون سپاری فعالیت مرتبط با روابط عمومی؛ توجه نکردن به موضوع مستندسازی مشکلات، اقدامات و فعالیت ها در حین بحران و پس از آن؛ تشدید رواج شایعه در هنگام بحران و در اختیار نداشتن کارشناس و ابزار لازم بای پاسخگویی به همه شایعات و بهره گیری از نقش و جایگاه افراد صاحب نفوذ در جوامع محلی برای اطلاع رسانی و اعتماد آفرینی در مناطقی با بافت قبیله‌ای از مشکلات و موانع روابط عمومی سازمان‌های درگیر بحران سیل بوده است.
وی مهمترین انتقاد خبرگزاری‌ها در زمان سیل را نبود سخنگوی واحد در زمان بحران سیل و آشفتگی در اطلاع‌رسانی از سوی مسئولان عنوان کرد و گفت: نبود اتاق خبر در مجموعه استانداری و اداره کل بحران، ضرورت آموزش خبرنگاران در زمینه بحران و تربیت خبرنگار تخصصی بحران، خلاء اطلاعات موثق در استان و همچنین در دسترس نبودن مسئولان در شرایط بحرانی که موجب بروز شایعات در فضای مجازی شد، از دیگر خواسته‌های خبرگزاری‌ها در زمان بحران بوده است.
شفیعی افزود: این مطالعات ضعف‌های رسانههای استان را نیز نشان می‌دهد، به طور نمونه نبود نظام هماهنگ و ساختارمند در زمینه اطلاع رسانی بحران در کشور و استان موجب آشفتگی در فرآیند اطلاع رسانی بحران سیل شد؛ رسانههای خوزستان نیروی انسانی متخصص در زمینه اطلاع رسانی بحران در اختیار ندارند و تنها به دلیل تکرر وقوع حوادث برخی خبرنگاران در این زمینه باتجربه شده‌اند، همچنین رسانه‌ها دارای ساختار مشخص و ثابت (مانند سرویس خبری) در زمینه بحران نیستند و به تناسب و در زمان وقوع بحران نیروی انسانی خود را در این زمینه بکار می‌گیرند.
وی همچنین درباره درس آموخته‌های سیل اظهار داشت: ضرورت تدوین سند جامع اطلاع رسانی بحران در کشور، تعیین سخنگوی بحران در ساختار تشکیلاتی اداره کل بحران استان‌ها، ضرورت آموزش خبرنگاران در زمینه اطلاع رسانی بحران، ضرورت تجهیز سخت افزاری و نرم افزاری روابط عمومی سازمان‌های مرتبط با بحران از این جمله بوده است.
شفیعی تاکید کرد: بر اساس نتایج مطالعات، عملکرد رسانه‌ها به ویژه رسانههای محلی باید از طریق آموزش ارتباطات بحران تقویت شود، روابط عمومی‌ها نیز باید در شرایط بحران صدای واحد ایجاد کنند.
نمایش مسئولان در اردوگاه‌های سیل‌زدگان
رئیس مرکز تحقیقات علوم رفتاری دانشگاه شهید چمران اهواز در این نشست گفت: حضور نمایشی مسئولان در اردوگاه‌ها و مناطق سیل‌زده خوزستان، به امنیت روانشناختی سیل زدگان آسیب وارد می‌کرد.
عباس امان‌اللهی افزود: در زمان سیل تعداد زیادی از مسئولان به همراه تیم‌هایی به اردوگاه‌ها و مناطق سیل‌زده سرکشی صوری می‌کردند و عکس می‌گرفتند که این مساله ناامنی شدیدی نسبت به سیستم و مسئولان ایجاد کرد و یکی از عوامل فزاینده ناامنی در میان سیل‌زدگان بود.
عضو هیات علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به تشکیل کارگروهی متشکل از ۸۰ نفر از مشاوران و روانشناسان در زمان سیل، اظهار داشت: این افراد روزانه به اردوگاه‌ها و مناطق سیل زده می‌رفتند و خدمات مشاوره ای ارائه می‌دادند.
وی افزود: گزارش‌های این مشاوران نشان می‌دهد که الگوی غالب بحران‌ها اعم از استرس پس از سانحه یا اختلال اضطرابی شدید به ندرت در اردوگاه‌ها و مناطق سیل‌زده وجود داشت، زیرا سیل به آرامی اتفاق افتاده بود و مردم فرصت لازم را برای آمادگی پیدا کرده بودند، بنابراین باید الگوی کمک رسانی متفاوتی برای این حادثه دیدگان تدوین شود.
امان‌اللهی بزرگترین مساله که در میان سیل‌زدگان مشاهده شد را «فقدان» دانست و افزود: با توجه به اینکه در این سیل تلفات و یا آسیب جدی گزارش نشده، این فقدان ناشی از مسائل اقتصادی و از دست دادن خانه و زمین کشاورزی بود.
وی با بیان اینکه مبنایی‌ترین منابع احساس امنیت برای انسان، خانه و مادر هستند، توضیح داد: یکی از مولفه‌های مورد توجه روانشناسی در زمان بحران، احساس امنیت روانشناختی انسان‌هاست، که سیل زدگان به دلیل ترک خانه خود احساس ناامنی می‌کردند، این مساله در کودکان و زنانی که مشکلات خاص داشتند (مثلا زنان باردار) بیشتر بود.
امان‌اللهی افزود: گزارش‌هایی از بی‌قراری و شب ادراری در کودکان به دلیل ناامنی و اضطراب داشتیم، علاوه بر این کودکان ساکن در اردوگاه ها فاقد مهارت بودند که این مساله زمینه سوءاستفاده از آنها را نیز تقویت می‌کرد.
وی مهمترین تبعات سیل برای کودکان را افزایش ترک تحصیل دانست و گفت: خانواده‌های بسیاری از سیل زدگان می‌گفتند که به دلیل از دست دادن زندگی و معیشت، نمی توانند کودکان خود را به مدرسه بفرستند.
جای خالی بحران در کتاب‌های درسی
عضو شبکه ملی جامعه و دانشگاه همچنین در این نشست گفت: مطالعات نشان داد که جای آموزش بحران در همه دستگاه‌هایی که مسئولیت آموزش را برعهده دارند، خالی است.
حسین الهام‌پور افزود: طبق بررسی‌ها تنها در کتاب آموزش دفاعی پایه نهم و دهم متوسطه و کتاب جغرافیای استان به صورت گذرا به بحران‌ها اشاره شده است، به این معنی که آموزش و پرورش بعد از اینهمه بحران در کشور و خوزستان، نتوانسته آموزش مناسبی ارائه بدهد، این در حالیست که اساس زندگی، تربیت افرادی است که بتوانند در زمان بحران مشکلات خود را حل کنند.
عضو هیات علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه کرد: در سیل اخیر مشاهده کردیم که نهادهای کمک رسان به دلیل نبود آموزش کافی سرگردان بودند و این سردرگمی را به جامعه نیز منقل می‌کردند.
سیل و سمن‌ها
عضو شبکه ملی جامعه و دانشگاه نیز در این نشست با ارائه مقاله‌ای با موضوع جایگاه و عملکرد داوطلبانه مردمی و سازمان‌های مردم نهاد (سمن ها) در مدیریت سیلاب خوزستان، گفت: سمن‌ها در سیل اخیر در زمینه فرهنگی، اجتماعی، خیریه‌ای، تخصصی و صنفی فعالیت می‌کردند که کمک رسانی و تغذیه، امور فرهنگی، خدمات مشاوره و پزشکی از جمله خدمات آنها بوده است.
یدالله مهرعلیزاده با اشاره به تشکیل شورای مدیریت بحران سازمان‌های مردم نهاد در سیل اخیر در استانداری خوزستان افزود: در سیل خوزستان سمن ها بر پایه ارزش بنیادین «ایثار» و خدمات رسانی به سایر انسان‌ها، اصل عدم انتفاع، افزایش ظرفیت نظام اجتماعی، کوچک سازی دولت، توانمندسازی مردم، افزایش سرمایه اجتماعی و بهینه سازی فرآیند برنامه ریزی و عملیاتی کردن برنامه مقابله با آسیب ها فعالیت کردند.
عضو هیات علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه کرد: مهمترین موانع و چالش‌های سمن‌ها در این رخداد، ابهامات شبکه سازی در روابط بین سازمان‌های مردم نهاد و بخش‌های دیگر جامعه (دولت و بخش خصوصی و...)، مخدوش شدن مرزهای هویتی سازمان‌های غیردولتی و حوزه سیاسی، مقوله تجهیز منابع، ابهام موجود در روابط بین سازمان‌های مردم نهاد و جامعه بین المللی، فقدان تضمین شفافیت و پاسخگویی به گروه های ذینفع و ناهماهنگی گسترده بوده است.
وی لازمه سیستم سیاسی دموکراتیک را وجود سازمان‌های مردم نهاد کارآمد عنوان کرد و گفت: پذیرش سمن‌ها لازمه یک اقتصاد آزاد رقابتی، احزاب سیاسی مستقل و واقعی و مطبوعات مستقل از فشار قدرت سیاسی است، این در حالیست که ما در سازماندهی سمن‌ها دموکراسی رفاقتی و قومیتی و صنفی را جایگزین دموکراسی رقابتی، مردمی، ماهیت ایثارگرانه و عدم انتفاع کرده‌ایم.
مهرعلیزاده تصریح کرد: نتایج مطالعات نشان می‌دهد که عملکرد سمن‌ها در چنین بستری از دموکراسی رفاقتی، قومیتی و اقتصاد سیاسی موجب تضعیف ماهیت و ماموریت ایثارگرانه، عدم انتفاع و مردمی آنها خواهد شد.
همایش ملی «سیلاب ۹۸-۹۷ اگر تکرار شود» ۲۱ تا ۲۳ آبان ماه در مرکز همایش های بین المللی گیت بوستان برگزار شد.
در پی طغیان رودخانه‌های کرخه، کارون و دز، ۳۰ سیلاب بزرگ و کوچک در خوزستان رخ داد. ۲۱ شهرستان درگیر سیل شدند، ۱۳۳ روستا به زیر آب رفت و ۳۷۴ روستا به صورت جزیی و کلی تخلیه شدند. از میان ۲۵ استان، خوزستان بیشترین آسیب را در سیل اخیر متحمل شد. به گفته وزیر کشور ۴۰۰ هزار نفر در خوزستان تحت تاثیر سیل بهار امسال بودند.
رئیس جمهور ۲۷ فروردین در حکمی به محمود نیلی احمدآبادی رییس دانشگاه تهران ماموریت داد تا ریاست «هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها» با عضویت شخصیت‌های علمی مستقل و خبره در تخصص‌های مرتبط را در ۱۳ کارگروه به عهده گرفته و ظرف ۶ ماه «گزارش ملی» این رخداد را ارائه کند.
شب گذشته نیز نشست تخصصی «هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها» با حضور روسای تعدادی از کارگروه‌های ملی برگزار شد.
