شهر هرمز اردشیر که تا قرن ۷ هجری پا برجا بوده است، به دلیل عدم توجه و کاوش، اینک جز تپه آسیاباد و کوهساران اثر خاصی از آن در دست نیست، اخیرا در پی حفاری مترو اهواز به بقایایی از این شهر دسترسی پیدا کرده ایم که به گواه باستان شناسان و هیات کارشناسان تهران، مربوط به شهر هرمز اردشیر است.
به گزارش خبرنگار ایلنا از اهواز، در نشست تخصصی کارگروه تاریخ انجمن تاریانا، شهر های ساسانی گندی شاپور، ایوان کرخه و هرمز اردشیر در خوزستان، توسط اشکان زارعی دانشجوی دکترای تاریخ و یعقوب زلقی کارشناس ارشد باستان شناسی و مدیر پایگاه میراث فرهنگی ایوان کرخه و گندی شاپور خوزستان مورد بررسی قرار گرفت.
شهر سازی آیینه تمام نمای تاریخ، فرهنگ و تمدن هر کشور
زارعی در ابتدا ضمن بیان این نکته که واکاوی شهرسازی در هر دوره تاریخی، آگاهی‌های خوبی از اصول کشورداری، روابط اجتماعی، حقوق‌شهروندی، شیوه معماری، جایگاه ادبیات وهنر، بازرگانی، نظامی گری و.... را در اختیار ما قرار می دهد، اظهار کرد: در واقع شهر سازی آیینه تمام نمایی از تاریخ فرهنگ و تمدن هر کشور است.
وی افزود: در میان حکومت های آریایی نژاد٬ ساسانیان پس از اشکانیان بیشترین مدت زمامداری را به خود اختصاص داده اند و نزدیک به 400 سال بر یک کشور پهناور حکومت کرده اند که قطعا این مدت بر پایه فرهنگ و تمدن بوده نه فقط خونریزی و جنگ.
ساسانیان پایه گذار تمدن و شهرسازی
زارعی ضمن بیان این نکته که حکومت ها و پادشاهان ساسانی پایه گذار تمدن بوده اند، تصریح کرد: ساسانیان ۴۰۰ سال زمامداری می کند که البته زور شمشیر و خونریزی نیز بخشی از آن بوده است.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا یکی از نمونه‌های برجسته و ممتاز ساسانیان را شهر سازی خواند که از زمان اردشیر بنیانگذار ساسانیان آغاز می شود و جانشینان وی هر کدام شهری در 4 گوشه ایران از دربند در روسیه کنونی گرفته تا بنیاد اردشیر یا بوذاردشیر در بحرین و از داراب گرد و بیشابور در فارس گرفته تا وهشت‌آباد( بصره کنونی) بنا کردند.
وی در خصوص شهرهایی که در زمان ساسانیان پایه گذاری شده‌اند ، توضیح داد: شاهان ساسانی بعضی از این شهرها را خود ساختند و بعضی را نیز که بیشتر ویرانه هایی بودند بازسازی و یا نوسازی کردند.
خوزستان سرزمین هزار ساله
زارعی با تاکید این نکته که خوزستان سرزمین هزاران ساله است، گفت: نام خوزستان در سنگ نبشته دیوان در تخت جمشید، بیستون، آپادانا، شوش و نقش رستم آمده که نشان می دهد؛ خوزستان همیشه برای حکومت ها جایگاه بسیار بالایی داشته است.
به گفته زارعی، ایلامی‌ها که خود را هتمتی می‌گفتند ۶۰۰۰ هزارسال پیش نخستین دولت٬ تمدن را در جلگه خوزستان پایه‌گذاری نمودند و به گواه ایلام‌شناسان جهان٬ آنان نه سامی بودند و نه آریایی بلکه در جرگه نژادهای تک خانواده به شمار می‌آیند.
وی افزود: خوزستان برای هخامنشیان نیز جایگاه ممتازی داشت، چنان‌که شوش را پایتخت زمستانی خود قرار داده و جاده شاهی از خوزستان و شوش عبور میکند، اشکانیان و ساسانیان نیز نگاه ویژه‌یی به خوزستان داشتند. از همین رو ساسانیان شهرهای بزرگ خود که جهانی هم شدند را مانند هرمز اردشیر، ایوان کرخه و گندی شاپور را در اینجا ساختند.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا با اشاره به این نکته که در ۱۰۰ ساله گذشته به ویژه در چند سال اخیر گروهی با نگاه قوم‌گرایانه از هیچ تلاش اهریمنی برای وارونه جلوه دادن تاریخ خوزستان و تحریف آن دریغ نکرده اند، ولی مطالعه دوره ساسانیان اطلاعات خوبی در جهت مقابله با این تحریفات به ما خواهد داد.
اردشیر نخستین. پادشاه ساسانی، پایه‌گذار شهر هرمز اردشیر
وی در ادامه در خصوص پیدایش و پدیداری گندی شاپور و چگونگی مرگ یعقوب لیث، تصریح کرد: اگر چه درباره ساخت این شهر گفته‌های بسیاری موجود است، اما تاریخ‌نگاران شاپور اول و دومین پادشاه ساسانی را پایه‌گذار شهر گندی‌شاپور می‌دانند.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا افزود: شاپور اول پس شکست دادن والرین، امپراطور روم انطاکیه را فتح کرده و او را همراه سربازان، سپاهیان و مهندسین رومی که اسیر کرده است با خود به خوزستان می آورد و در منطقه ای مابین دزفول، شوش و شوشتر که گندی شاپور کنونی می باشد اسکان می دهد.
زارعی ادامه داد و گفت: شاپور اول پس از فتح انطاکیه به دلیل زیبایی و با شکوهی این شهر سوگند یاد می کند که وقتی به ایران باز گشت، شهری زیباتر و بزرگتر بسازد و ساخت این کار را به اسرا و مهندسین رومی و ایرانی واگذار می کند آن هم با نقشه ای که از شهر انطاکیه الگو برداری شده است؛ از این‌رو نام شهر را« وه اندیو شاپور» یعنی شهر شاپور زیباتر از انطاکیه می‌نامد که در گذر روزگار آن را گندی شاپور نیز خواندند
( پس از ورود اعراب به دلیل نبود حرف " گ" در ادبیات عرب به جندی شاپور شهرت پیدا میکند).
انتقال اساتید و دانشمندان گندی شاپور به دانشگاه بغداد، توسط هارون الرشید
رئیس کارگروه تاریخ تاریانا خاطرنشان کرد: دانشگاه و بیمارستان گندی شاپور تا قرن چهارم هجری یعنی ۴ قرن پس از ورود اسلام برقرار بوده و بسیار شکوفا و بالنده فعالیت می کرده است، اما پس از روی کار آمدن هارون الرشید خلیفه پنجم عباسی در قرن چهارم دانشمندان و پزشکان و اساتید این دانشگاه به بغداد منتقل شده و دانشگاه و بیمارستان بغداد تاسیس می شود.
وی افزود: هارون الرشید با این کار هم به رونق علم در بغداد کمک می کند و هم گندی شاپور را از رونق انداخته و پایه گذار نهضت ترجمه ای می شود که در جهان اسلام به دلیل آغاز علم و دانش زبانزد است.
زارعی ریشه نهضت ترجمه هارون الرشید را در فعالیت های علمی اساتید دانشگاه گندی شاپور در ایران می داند که از میان آنها میتوان به خاندان "بختیشوع" که از دانشمندان بزرگ ساسانی بوده و چند تن از آنها در گندی شاپور به خاک سپرده شده‌اند، اشاره کرد.
هرمز اردشیر و گندی شاپور در زمان خود بسیار مدرن بوده اند
وی یکی از ویژگی هایی گندی شاپور را مدرن بودن آن در زمان خودش دانست و گفت: همین نکته نیز در شهر هرمز اردشیر صدق می کند به طوری که خیابان های شهر هرمز اردشیر عریض و بصورت شطرنجی بوده و خیابان های فرعی را قطع می کرده است.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا ضمن اشاره به این نکته که اگر چه گندی شاپور به دست شاپور اول ساخته می شود اما به مرور گسترش پیدا می کند، تصریح کرد: دانشگاه کنونی اهواز در دوران پهلوی نیز، از دانشگاه گندی شاپور الگو برداری کرده و در قسمتی از آن نیز بیمارستان گلستان ساخته شده است.
زارعی افزود: به دلیل وسعت محوطه دانشگاه گندی شاپور، بیمارستان گندی شاپور نیز در قسمتی از محیط دانشگاه ساخته می شود.
خسرو انوشیروان در زمان افتتاح دانشگاه گندی شاپور، دستور می دهد که بر سر در آن بنویسند: "دانش برتر از شمشیر است" که نشان از نگاه ساسانی داشته است.
بناهای تاریخی خوزستان در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شدند
زارعی در خصوص ثبت ملی آثار تاریخی خوزستان، بیان کرد: در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ از سوی وزارت اوقاف و صنایع مستظرفه برای نخستین بار در ایران بناها و سازه‌های تاریخی ثبت ملی شدند که خوزستان به لحاظ تعداد آثار تاریخی ثبت شده دومین استان کشور بود که گندی شاپور، چغازنبیل و هرمز اردشیر در آن جرگه بوده است.
هرمز اردشیر، شهری که فراموش شده است
وی تلاش های آندره گدار را در ثبت شهر هرمز اردشیر به وسیله عکس های هوایی که گرفته و در سازمان نقشه برداری و مسکن و شهر سازی ایران موجود است، را مهم شمرده و تاکید کرد: تا سال ۱۳۲۵ ویرانه ها و نشانه‌های هرمز اردشیر وجود داشته است، اما از آن تاریخ به بعد، این شهر به دلیل عدم توجه و تعیین حریم و عرصه به مرور زمان در سطح شهر اهواز از بین می رود و در حال حاضر چیزی از آن باقی نمانده است.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا ضمن اظهار تاسف از عدم کاوش در این شهر باستانی، بیان کرد: با اینکه شهر هرمز اردشیر از سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شده اما هیچگاه کاوشی در آن صورت نگرفته و در واقع اطلاعات باستان شنایی زیادی در مورد هرمز اردشیر در دست نیست و بیشتر اطلاعات از کتب تاریخی است.
هرمز اردشیر در آغوش مترو اهواز آرمیده است
وی یافته ها و داده های باستان شناسی در مورد شهر هرمز اردشیر را مربوط به چند سال اخیر دانست و اظهار کرد: در جریان حفاری مترو اهواز در سال ۸۶، در ایستگاه میدان خلیج فارس(دروازه) با سازه ها و دیوار تپه های باستانی مواجه شدند که در پی آن یک هیات باستان شناسی از تهران مرکب از آقایان چگینی٬ رایتی مقدم٬ صابری ٬ مقدم٬ جوادی و عبیدی حضور پیدا کرده و تایید کردند این سازه ها از آن شهر هرمز اردشیر است.
برخی بر این باورند که تپه باستانی کوهساران در منبع آب و تپه ی بیسیم در کنار خیابان ۷ آسیاباد، تپه های به جا مانده از شهر هرمز اردشیر است.
زارعی یاد آور شد: در اطلاعات به دست آمده از کتب تاریخی در خصوص شهر هرمز اردشیر، شاپور دومین شاه ساسانی در سنگ نبشته خودش در نقش رستم به نام این شهر اشاره کرده است و بیشتر جغرافی دانان مسلمان ایرانی و عرب که از سده سوم هجری از خوزستان دیدن کرده اند نیز از این شهر با نام هرمز اردشیر یاد کرده اند و براساس داده های آنها سازنده این شهر، اردشیر اول بنیانگذار سلسله ساسانیان است.
برخی می گویند اردشیر اول، شهر هرمز اردشیر را پایه گذاری کرده و برخی دیگر معتقدند شهر بصورت ویرانه وجود داشته و او آن را مرمت و بازسازی کرده است.
زارعی خاطر نشان کرد: تمام شهرهای ساسانی به لحاظ نام از یک‌سو نام شاهان و پایه گذارانشان و از سوی دیگر نام خداوند را داشته اند مانند اردشیر، قباد ٬ شاپور و ... یا اینکه نام هایی که بیانگر شادی، نشاط و آبادی بوده اند را انتخاب می کردند مانند وهشت آباد اردشیر، رامهرمز ...
هرمز اردشیر یعنی شهری که از پشتیبانی و مهر خداوند برخودار است
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا با اشاره به این نکته که شهر هرمز اردشیر در روزگار خود پایتخت خوزستان بوده است، گفت: هرمز اردشیر شهری شکوفا، بالنده و به روایت تاریخ نگارانی چون محمد بن احمد مقدسی در کتاب احسن التقاسیم، ابن حوقل در صورت الارض، کتاب استخری و کتاب بلاذری درفتوح البلدان و بسیاری از جغرافی دانان ایرانی و مسلمان عرب کار خانه های بی‌شمار بافندگی، خرما و شکر داشته است که شکر، دیبا و ابریشم آن به هند، چین و آفریقا فرستاده می‌شده است همچنین شهری پهناور، خرم، زیبا و پر از باغ‌های میوه و زمین‌های کشاورزی بوده است.
بر پایه‌ی آن‌چه در کتب تاریخی آمده، در شهر هرمز اردشیر از دیرباز اقلیت‌های دینی مانند مندائی‌ها، آشوری‌ها، مسیحی و زرتشتی زندگی می‌کردند چنان که این شهر یکی از اسقف‌نشین‌های مسیحیان سریانی بوده است، همزیستی پیروان ادیان توحیدی در کنار یکدیگر نشان می‌دهد که نیاکان ما هزاران سال پیش در حالی که در پیرامون ما بر سر موضوعات ساده جنگ و خونریزی در می‌گرفته است، آنان به مداراگری و حقوق شهروندی باور داشته و تساهل و تسامح را در پیش می‌گرفتند.
زارعی چهره شهرهای ساسانی بر دو گونه گرد، مانند دارابگرد یا مستطیلی مانند گندی شاپور دانست و عنوان کرد: چهره شهری هرمز اردشیر در منابع تاریخی به روشنی، اشاره‌یی نشده، اما با توجه به اینکه هرمز اردشیر در شمار شهرهای مدرن و پیشرفته آن روزگار بوده و در دشت و جلگه قرار داشته احتمالا مستطیل شکل بوده که از چهار دروازه برخودار بوده است؛ زیرا ساسانیان باورداشتند جهان از چهار بخش فراهم آمده است.
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا افزود: هرمز اردشیر که به نام‌های دیگری نیز مانند رام‌شهر، شهررام، هرمشیر هوزمسیر و هوزجستان وازار خوانده می‌شد دارای دو بخش شهری بود؛ بخش اول که اشراف و بزرگان شامل موبدان، ارتشیان و دبیران در آن زندگی می‌کردند که بدان هومشیر می‌گفتند و بخش دوم به نام هوجستان وازار (خوزستان بازار) بازار خوزی‌ها برآمده از بازرگانان، پیشه‌وران، کشاورزان و... بود که پس از اسلام با آمدن اعراب به خوزستان، بخش اول به دست آنان ویران شد، اما بخش دوم را نگه داشته و آن را سوق‌الاهواز یعنی بازار هوزی‌ها یا خوزی‌ها نامیدند.
واژه اهواز همیشه در کتب تاریخی با "ه دو چشم" آمده است
این استاد تاریخ یاد آور شد: واژه «اهواز» همیشه با « ه» بوده چنان که جریر، چکامه‌سرای معروف عرب صدر اسلام چامه‌ی زیر را سروده که در آن« اهواز» با ه دو چشم آمده و منصور جوالیقی در سده ششم هجری در کتاب خود از آن یاد کرده است
سیر و ابنی العم فالاهواز منزلکم
ونهر تیری فما تعرفکم المعرب..
فخرالدین اسعدگرگانی چکامه‌سرای سده‌ی ۵ هجری نیز در چامه خود اهواز را با
« ه» می‌نویسد:.
یکی زان شهرها اهواز مانده است.
کش او آن گاه شهر رام خوانده است.
وی افزود: این که نام‌های هوز، اوژ، خوز، هویزه و اهواز هم‌خانواده هستند، ریشه در واژه اوکسین دارند. اوکسی‌ها مردمانی بودند که در روزگار ایلامی زندگی می‌کردند.
زارعی در خصوص چهره‌ها و شهروندان نامدار شهر هرمز اردشیر، اظهار کرد: از میان نامداران آن عصر میتوان از علی ابن مجوسی اهوازی که نیاکان زرتشتی داشته و کتاب ملکی او نه تنها در جهان اسلام که در دوره رنسانس در اروپا مطرح بوده است، نام برد.
به گفته زارعی شهر هرمز اردشیر تا سده ۷ هجری پابرجا بوده، اما پس از آن در گذر روزگار به شوندهایی مانند جنگ‌های داخلی ازجمله شورش صاحب‌الزنج، شکسته شدن سد شادروان، گسترش بیماری وبا و طاعون این شهر خالی از سکنه و به ویرانه‌ای بدل شده است.
هرمز اردشیر به حال خود رها شده است
رئیس کارگروه تاریخ انجمن تاریانا گفت: شوربختانه امروز شهر هرمز اردشیر به حال خود رها شده و جز تپه کوهساران و آسیاباد چیزی از آن باقی نمانده است و شایسته است که متولیان امر از جمله سازمان میراث فرهنگی در جهت زنده کردن این شهر به آن بپردازند.
وی در پایان اظهار تاسف کرد و گفت: با آنکه هرمز اردشیر شهری زنده، پویا و جهانی بوده و به لحاظ دانشگاهی، بازرگانی شکوفا بوده است، جای تاسف دارد که امروز به آ ن رسیدگی نشده و بهانه ای به دست عده ای می دهد که با نادیده گرفتن هرمز اردشیر اندیشه های اهریمنی خود را پیگیری بکنند.
در ادامه این نشست یعقوب زلقی، کارشناس ارشد باستان شناسی و مدیر پایگاه میراث فرهنگی ایوان کرخه و گندی شاپور خوزستان به واکاوی شهرهای ساسانی و شهرسازی آنان از منظر باستان شناسی پرداخت و اظهار کرد: به دلیل وجود آثار تاریخی مربوط به ساسانیان در اکثر نقاط خوزستان به ویژه شمال آن با آثار شهرهایی مواجه می شویم که از لحاظ شهر سازی منحصر به فرد هستند.
وی در خصوص چگونگی ساخت شهر گندی شاپور تصریح کرد: زمانیکه شاپور اول در جنگ با امپراطور روم و شکست آنها انطاکیه را که شهری زیبا و باشکوه بوده است فتح می کند و مردم شهر و امپراطور روم را به اسارت گرفته و همراه خود به خوزستان آورده و در منطقه ای ما بین شوش، شوشتر و دزفول که امروزه جندی شاپور ( گندی شاپور) نامیده می شود، اسکان می دهند.
زلقی ادامه داد و گفت: عرصه این شهر حدود ۲ هزار هکتار بوده که توسط اسرای رومی که متشکل از مهندسین، کارگران نظامیان و ... بوده اند، بر اساس نقشه انطاکیه بنا شده است.
وی تاکید کرد: گندی شاپور و ایوان کرخه به فاصله نیم ساعت در میان ۳ شهر چغازنبیل، هفت تپه و شوشتر که ۳ پایگاه میراث فرهنگی جهانی ما است واقع شده است.
ثبت جهانی گندی شاپور به عنوان قدیمی ترین بنیان دانشگاهی در حافظه یونسکو
این کارشناس ارشد باستان شناسی خاطرنشان کرد: با پیگیری هایی که صورت گرفت؛ در تاریخ ۶ آبان ۹۶ گندی شاپور، از منظر فرهنگی تولید علم، دانش و ثروت در حافظه یونسکو به عنوان قدیمی ترین منبع و بنیان دانشگاهی دنیا قبل از بولونیای ایتالیا و آکسفورد انگلستان با سابقه حدود ۱۰ قرن ثبت شد که اتفاق بسیار مهمی است.
وی در خصوص موقعیت گندی شاپور، تعداد و پراکنش آثار تاریخی آن یاد آور شد: آثار تاریخی این شهر از صد اثر عبور می کند که به دلیل اصلاحات ارضی دهه 50 میلادی و احداث سد ها متاسفانه اتفاقات جدیدی می افتد.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ایوان کرخه و گندی شاپور در خصوص اطلاعات مربوط به نقش های قدیم و جدید گندی شاپور، تصریح کرد: این اطلاعات از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۷ وجود دارد که موقعیت گندی شاپور و سایت های مختلف آن را به تفکیک نشان می دهد.
وی افزود: اگرچه قبل از سال ۱۹۶۰ اطلاعاتی از سهر گندی شاپور وجود ندارد، اما بعدها دو محقق و باستان شناس آمریکایی به نام های آدامز و جانسون توانستند با بررسی های میدانی و کشف سفال هایی در این مناطق به اطلاعاتی دست پیدا کرده و گمانه زنی هایی را مطرح کنند که گزارش مختصری از آن وجود دارد.
زلقی در خصوص آثار ایوان کرخه، دیگر شهر مهم ساسانیان در خوزستان، بیان کرد: ایوان کرخه از گندی شاپور ملموس تر و مداخلات انسانی به واسطه جنگ در آنجا صورت گرفته است.
برگزاری دومین کنگره تخصصی گندی شاپور در ۷ و ۸ اسفند سال جاری
وی از برگزاری دومین کنگره تخصصی گندی شاپور با حضور مهمانان داخلی و خارجی در هفتم اسفند ماه سال جاری در دانشگاه دزفول خبر داد و گفت: در روز ۸ اسفند نیز یک بازدید میدانی از آثار باقی مانده از گندی شاپور صورت خواهد گرفت.
زلقی از اولویت بحث فرهنگ سازی در مردم برای جلوگیری از آسیب ها و ادامه مرمت ها سخن راند و بیان کرد: خوشبختانه در این مورد عملکرد موفقی داشته ایم و مرمت ها و بازسازی ها را ادامه خواهیم داد.
این کارشناس ارشد باستان شناسی در خصوص اطلاع رسانی آموزشی به بازدید کنندگان، تصریح کرد: نقشه هایی طراحی کرده و ۲۰ تابلو دو زبانه نصب کرده‌ایم اما هنوز جای کار وجود دارد.
وی افزود: آمار گردشگری در ایران از سال ۹۲ به بعد به چند صد هزار نفر بازدید کننده افزایش یافته است.
عدم حصار کشی اطراف محوطه های باستانی خوزستان
زلقی ضمن اشاره به کثرت محوطه های باستانی در خوزستان تاکید کرد: با وجود کثرت محوطه‌های باستانی و عدم حصار کشی اطراف این محوطه ها و با توجه به اینکه خوزستان جولانگاه فعالیت های کشاورزی، صنعتی، عمرانی، نفت و گاز و ... است، متاسفانه برخی از آثار مکشوفه حین کار تخریب شده اند.
وی افزود: خوشبختانه از زمانی که پایگاه را راه اندازی کرده ایم آثار عمده ای از تخریب نجات پیدا کرده و به ندرت اثری تخریب می شود.
ساسانیان مهندسان آب دنیا
زلقی در خصوص نظام آبیاری در دوره ساسانیان گفت: ساسانیان به عنوان مهندسان آب دنیا شناخته شده بودند و تنها در استان خوزستان بالغ بر ۳۰۰ اثر سازه آبی تحت عناوین، سد، سیل بند و سد بند وجود دارد و در واقع ساسانیان در هر جای خوزستان که آب وجود داشته آنرا ساماندهی می کرده اند.
وجود بیش از ۳۰۰ سازه آبی ساخته ساسانیان در خوزستان
این کارشناس ارشد باستان شناسی آبرسانی در آن دوران را بسیار گسترده عنوان کرد و گفت: انتقال آب از رودخانه دز با کانال قناتی به طول14 کیلومتر برای مصارف کشاورزی و آشامیدنی انجام می شده است.
در پایان نشست زارعی منابع متقدم و متاخر پیرامون هرمزاردشیر و گندی‌شاپور را برای آگاهی و شناخت بیشتر دوستداران تاریخ ایران معرفی نمود که به شرح زیر است:
منابع هرمزاردشیر و گندی‌شاپور:
۱- آثارو بناهای تاریخی خوزستان٬ احمد اقتداری..
۲- شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان٬ پیگلو سکایا
۳- خلافت سرزمین‌های شرقی٬ لسترنج
۴- تذکره جغرافیای تاریخی ایران٬ و. بارتولد
۵- جغرافیای تاریخی خوزستان٬ حاج کاظم پور کاظم
۶- تاریخ اهواز٬ محمد تقی‌زاده
۷- نگاهی به تاریخ خوزستان٬ ایرج افشار سیستانی
۸- سرزمین و مردم ایران٬ عبدالحسین سعیدیان
۹- دانشگاه گندی‌شاپور، ناصر تکمیل همایون
۱۰- جندی‌شاپور، عنایت‌الله رضا
۱۱- جندی‌شاپور، اصغرکریمی
۱۲- نام‌واژه گندی‌شاپور، شهرام جلیلیان
۱۳- جایگاه پزشکان جندی شاپور، شهرام جلیلیان
۱۴- فارسنامه، ابن بلخی
۱۵- صوره‌الارض، ابن حوقل
۱۶- معجم البلدان یاقوت حموی
۱۷- فتوح البلدان، بلاذری
۱۸-مسالک و ممالک، اصطخری
۱۹- احسن‌التقاسیم
۲۰- تاریخ کامل، ابن‌اثیر
۲۱- تقویم‌البلدان، ابوالفدا
۲۲- سنی ملوک‌الارض و الانبیا، حمزه اصفهانی
۲۳- تاریخ جغرافیای خوزستان، محمد علی امام شوشتری.
گزارش/ مریم جم
