موسیقی مقامی در جای جای خراسان شمالی همواره با آیین های ویژه همراه بوده است، بگونه ای که از تولد تا مرگ آیین های مختلفی وجود داشته که هریک، موسیقی خاص خود را داشته است.
به این ترتیب می توان گفت که موسیقی مقامی خراسان گوشه ای از دریای بیکران مــوسیقی آیینی این منطقه است.
موسیقی مقامی خراسان که موسیقی خراسان شمالی نیز بخشی از آن است در سال های اخیر به عنوان یکی از میراث های معنوی ایران در سازمان یونسکو به ثبت رسیده، این موسیقی از غنی ترین محتواها برخوردار است.
خراسان شمالی آوازه جهانی دارد، حتی گروه های موسیقی مقامی، رقص و آواز این استان در بیشتر کشورها هنرنمایی کرده اند و از استقبال بسیار خوبی نیز برخوردار بوده اند، هنرمندان و مسئولان این استان تلاش می کنند که این خطه را تبدیل به پایتخت موسیقی مقامی کنند.
نوازندگان و خوانندگان شمال خراسان که شامل سه گروه بخشی ها، عاشق ها، لولی ها می شوند با نواختن ساز های چون دوتار، کمانچه، قوشمه، نی و دهل آه درونی خود را از تهاجمات و غارت ها، ظلم ها، ستم ها، خشم طبیعت و همچنین لحظه های شیرین مردم سرزمین خود را نشان می دهند، در این سرزمین گاه حادثه ای طبیعی، هجوم وحشیانه و یا رویدادی تاریخی روی داده و یا شعله های عشق مجازی و عرفانی و یا دنیایی فروزان شده، مناسب با آن آهنگی و تصنیفی و یا شعری رویش یافته است.
اگر دشمن حمله کرده، آهنگ هایی مانند «الله مزار» شکل گرفته اند.
حرکت عاشق ترین پرنده خراسان شمالی « تورغه» در رسیدن به معشوق که همان ذات الهی باشد، آهنگ عرفانی تورغه را به وجود آورده است.
سرزمین شمال خراسان که امروزه به‌نام استان خراسان شمالی شناخته می‌شود٬ از دیرباز مهد تمدن‌ها بوده و جایگاهی در سایه اتحاد و یکرنگی دارد، این خطه از ایران اسلامی را با رنگ‌ها و طرح‌ها٬ قومیت‌های مختلف و ساز و آواز می‌شناسند، سرزمینی که به تعبیر اهالی فرهنگ٬ رنگین‌کمانی از داشته‌های ایرانی - اسلامی است.
یکی از وجوه متمایز کننده خراسان شمالی با سایر مناطق ایران٬ بهره‌مندی از موسیقی مقامی٬ به‌عنوان موسیقی صاحب سبک و درخشان در تارک هنر این منطقه است.
موسیقی جزء جدایی ناپذیر از زندگی مردمان یک سرزمین می باشد و در جای جای زندگی و فرهنگ شان ردپای موسیقی وجود دارد.
موسیقی یکی از زیبا ترین و پرطرفدارترین هنر ها است و جزیی از فرهنگ و ابزار بازگو کننده هویت فردی و گروهی است، موسیقی و گردشگری دو امری که همواره نقش مهمی در افزایش روحیه نشاط و بازی کرده اند.
موسیقی مقامی خراسان شمالی با توجه به حضور قبایل و طوایف مختلف از فرهنگ موسیقیایی بسیار غنی برخوردار است که می توان آنرا به سه بخش کرمانجی، ترکی و ترکمنی تقسیم کرد.
* موسیقی بخشی های شمال خراسان:
موسیقی بخشی ها در مناطق شمالی خراسان شامل شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین، قوچان و درگز و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن نشین مانند جرگلان هم نواخته می شود، این موسیقی با توجه به حضور اقوام کرد و ترک در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی های بارز کردی و ترکی در آن مشهود است.
بخشی ها اغلب به زبان ترکی، کردی و ترکمنی و نیز سایر گویش های فارسی رایج خراسانی در منطقه اجرا می کنند، این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی ها در بیشتر موقعیت های اجتماعی به ویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می پرداختند، از همین روست که موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی شان در هم آمیخته است.
این موسیقی در حوزه های نمایشی است و به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
بخشی ها از مهمترین نوازندگان خطه شمال خراسانند، داستان سرایی و روایتگری همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دکلمه گویی از هنرهای آنهاست.
بر اساس باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان هر دوتار نوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی های اخلاقی و کمالات معنوی او را به فردی متمایز بدل ساخته است که بر اساس همین روایات یک بخشی باید بتواند آواز بخواند، موسیقی بنوازد، شعر بسراید، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و کوک کند، از اینرو عبارت «بخشی» نه تنها شامل مهارت های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آنهاست، بلکه به احترام خاص مردم به بخشی و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد که ویژگی مشترک نوازندگان شمال خراسان و ترکمن صحرا است.
نوازندگان شمال خراسان به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: عاشق ها و بخشی ها، عاشق ها اغلب کرمانج هستند و سرنا، قشمه، دهل، دایره، کمانچه و نی می نوازند، کار اصلی آنها فقط اجرای موسیقی و رقص محلی است، از عاشق های برتر خراسان شمالی می توان به مرحوم علی آبچوری و حسین ببی اشاره کرد.
بخشی های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی های ترکمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می توان گفت بخشی های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی های ترکمن بوده اند، از جمله این دلایل وجود داستان ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی بخشی های شمال خراسان» در سال 88 به شماره 35 در فهرست نیازمند پاسداری فوری میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی و در 16 نوامبر 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
*موسیقی مقامی ترکمن:
موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده اند بازگو می کنند. موسیقی و ترانه های آنها پر از فریاد و شکایت و ناله های جانسوز است، موسیقی ترکمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می شود.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی مقامی ترکمن» در سال 88 به شماره 91 در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد.
موسیقی مقامی و ساز و آواز٬ شاخصه‌ای از فرهنگ مردم خراسان شمالی است که در آن را با رنگ توحید و معنویت درآمیخته و به ثنای ائمه اطهار(ع) می‌پردازند.
* عاشیق‌ها و سازی که در مراسم شادی کوک می‌شود
عاشیق‌ها٬ نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن، از جمله عروسی‌ها و سایر مراسم های مردم منطقه حضور پیدا می‌کنند و نوع موسیقی آنها٬ موسیقی بزمی است، سازهای خاص عاشیق‌ها کمانچه، سرنا و دهل است.
این نوازندگان گروه‌هایی هستند که در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌های بجنورد و همچنین قوچان دارای هویت و جایگاه خاصی هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و سایر مراسم ها بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد.
بین عاشیق‌ها و مجالس عروسی و شادی یک رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشیق‌ها حضور دارند و هرجا عاشیق‌ها حضور داشته و صدای ساز آنها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد، که در آنجا مراسم عروسی و جشن و سرور برپا است.
طیف دیگر نوازندگان موسیقی مقامی استان، «لوطی‌ها» هستند که عبارت از نوازندگان دوره‌گردی است که با نقل مکانی خود باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می‌شوند، لذا می‌توان گفت استمرار حرکت آنان، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است.
لوطی‌ها در گذشته بر اساس تغییر فصولی از سال٬ به هنگام تحویل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌های پاییز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعی کننده و پیام آور سرسبزی، نعمت و برکت بوده است.
در حال حاضر، این گروه که نقش و کارکرد آنان در حال کمرنگ شدن می‌باشد، به صورت دوره‌گردی در مناطق مختلف و با سازهای زهی و آرشه‌ای، چون قیچک و کمانچه و دایره در سطح معابر و خیابان‌ها گاه‌گاهی ظاهر می‌شوند و با نوازندگی خود به معاش و زندگی خود ادامه می‌دهند.
عده‌ای از آنان نیز طی مدتی در ایستگاه‌های اتوبوس‌های بین شهری مسیر مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسیقی برای مسافران خستگی و ملالت سفر را از تن آنان خارج می‌کنند.
*ترانه‌های پر از فریاد در موسیقی مقامی ترکمنی
بخشی‌های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی‌های ترکمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می‌توان گفت بخشی‌های شمال خراسان تحت تاثیر بخشی‌های ترکمن بوده اند، از جمله این دلایل٬ وجود داستان‌ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه‌های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی‌ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده‌اند بازگو می‌کنند.
* سازهای رایج در موسیقی مقامی شمال خراسان:
* دوتار: دوتار را می‌توان سازی مشترک بین تمامی اقوام ساکن شمال خراسان محسوب نمود، دوتار شمال خراسان برخلاف دوتار در جنوب خراسان دارای13 پرده است، این ساز را نوازندگان برحسب نوع زبان شعر که فارسی، ترکی یا کرمانجی است، کوک می‌نمایند، بدین صورت که نوازندگان دوتار که گوشه‌های کرمانجی را می‌نوازند می‌بایستی دوتار را برای مقام‌های موسیقی کرمانجی کوک نمایند و نوازندگان ترکی نیز می‌بایستی دوتار خود را ترکی کوک کنند و نوازندگان ترکمنی نیز همچنین.
دوتار دارای یک کاسه بیضی شکل و دارای یک دسته می‌باشد، که بر روی دسته دو عدد دسته تعبیه شده است که به آن محل دو رشته سیم متصل می‌شود که قابلیت شل و سفت شدن جهت کوک را دارد، کوک اول را بم و دوم را زیر می‌گویند، برای این که، دو رشته سیم به بدنه دسته برخوردی نداشته و اندکی فاصله داشته باشد، از وسیله‌ای که حایل بین دسته و سیم باشد و به آنان خرک می‌گویند، استفاده می‌کنند.
سر دیگر دو رشته سیم، در قسمت انتهایی کاسه متصل می‌شود، قسمت دسته را نیز به 13 قسمت به وسیله طنابی که معمولا از جنس روده تابیده شده گوسفند است تقسیم می‌کنند که انگشت‌گذاری بر روی هرکدام به لحاظ طنین صدا متفاوت می‌باشد، به هر قسمت علامت‌گذاری شده به وسیله این طناب، پرده گفته می‌شود.
به طور کلی، دوتار ساز تغییر شکل یافته طنبور خراسانی است که ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند.
* کمانچه: از جمله سازهای زهی در منطقه شمال خراسان و شهرستان قوچان می‌باشد که قابلیت اجرا مقام‌های موسیقی ترکی و کرمانجی و سرحدی را دارا می‌باشد.
از نکات قابل ذکر این است که نوازندگان دوتار و کمانچه همراه با اجرای مقام‌های موسیقی خود به صورت تکخوان، اشعار متناسب با آن مقام را می‌خوانند لذا هر نوازنده دوتار یا کمانچه یک یروچه نیز می‌باشد.
نوازندگان این دو ساز می‌بایستی با زبان و ادبیات شفاهی خاص روایت‌های منظوم هر مقام موسیقی و اشعار متناسب با آن آشنا باشند.
*قوشمه: که سازی از جنس ساق پای قره قوش که با ایجاد سوراخ‌هایی بر روی بدنه، آن را تبدیل به یک ساز بادی می‌کنند که با دمیدن هوا به داخل آن به صدا در می‌آید، ساختار موسیقایی این ساز طوری است، که بیشتر با زبان کرمانجی، هجا و آواها زبانی آن همخوانی دارد.
لذا می‌توان ساز قوشمه را یک ساز کرمانجی دانست، هرچند که در بعضی از مناطق نوازندگان ترک نیز به دلیل ممارست، توانایی نواختن آن را دارا می‌باشند ولی مقام‌های موسیقی کرمانجی با آن قابل اجرا می‌باشد.
* نی: نیز از جمله سازهای بادی می‌باشد که به دو صورت لبی و دندانی قابل نواختن می‌باشد، ولی در بین نوازندگان بیشتر نوع لبی یا شیوه چوپانی آن رایج و مرسوم می باشد، معمولا اگر همراه نی آوازی خوانده می‌شود، نوع آواز سرحدی و از دوبیت‌های فارسی خوانده می‌شود.
*سرنا: نیز مثل نی یک ساز بادی می‌باشد، که با دمیدن به داخل آن به صدا در می‌آید، معمولا ساز سرنا و دهل دو ساز مکمل همدیگر می‌باشند که همراهی آن دو در اجرای مقام‌های موسیقی ترکی و کرمانجی، مددرسان همدیگر هستند.
از این دو ساز بیشتر در مراسم عروسی و ختنه سوران استفاده می‌شود و شنیدن صدای این دو با هم، حامل و پیام رسان جشن، شادی و پایکوبی است، بیشتر رقص‌های گروهی، بر اساس ضرب آهنگ، سرعت و امتداد صدای این دو ساز شکل می‌گیرد.
*دهل: سازی کوبه‌ای است از جنس چوب و پوست به شکل دوار که با استفاده از دو تکه ترکه چوب که بر روی سطح پوست آن کشیده شده است، به صدا در آمده و دارای ضرب آهنگ‌های خاص خود می‌باشد که براساس رقص خاصی که با نواختن دهل و سرنا اجرا می‌شود، نامگذاری می‌شود.
* دایره: نیز یک ساز ضربی می‌باشد که با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روی سطح پوستی آن به صدا در می‌آید، این ساز نیز تشکیل یافته از دو قسمت بدنه چوبی و قسمت پوستی آن می‌باشد که دور تا دور قسمت چوبی چسبیده شده و دارای شراره‌هایی فلزی می‌باشد که دور تا دور قسمت مدور و چوبی آویزان شده است.
ساز دایره نیز سازی است که براساس ضرب آهنگ، صدای آن قابل اجرا با سازهای دیگر از جمله دوتار، کمانچه و قوشمه می‌باشد.
*** انواع مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان:
مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان را می‌توان به مقام‌های موسیقی کردی، ترکی و فارسی تقسیم بندی کرد. هرچند در حال حاضر در بین خود اساتید موسیقی مقامی، در مورد بعضی از مقام‌ها اختلاف نظر وجود دارد.
به طور مثال مقام تجنیس یا شاختا را کردها و ترک‌ها ار آن خود می‌دانند و این دو مقام با هر دو نوع کوک کردی و ترکی قابل اجراست.
***مقام‌های موسیقی شمال خراسان
موسیقی شمال خراسان دارای مقامات معتبر و صاحب سبکی است، مقام لوی، طرقه- تورغه، الله مزار، شاختار- شاخه‌تایی، تجنیس، هرای- بیات هرای، گرایلی، اما نه سوز، سردار عوض خان، رشید خان، بلال، آله گِنر، زارنجی، ملواری، درنا، بلبل، نوایی کردی٬ هر کدام مقام‌هایی هستند که بر اساس داستان ها و روایات مردم این منطقه٬ سینه به سینه نقل شده و در موسیقی این مردم نشسته است.
تعدادی از مقام‌های موسیقی مقامی قوچان از قول شاعر نامدار کرمانجی جعفر قلی زنگلی است که نوع موسیقی کلامی است، بدین معنی که آن آهنگ، همراه با همان شعر مناسب خود که جعفر قلی آن را سروده است، اجرا می‌شود که این آهنگ‌ها با عنوان قول جعفرقلی اجرا می‌شوند و بیشتر نوعی موسیقی روایتی را تشکیل می‌دهند که اشعار آن به زبان کرمانجی می‌باشد.
از جمله این مقام‌ها می‌توان به آهنگ‌ها یا قول‌های در میخانه، له خاکی خوراسانی، ئیشه، من له خونی دیی، ئه لیف داستان حضرت خضر و حضرت علی (ع)، پیغمبر چو و معراجی، داستان سلیمان و بلقیس و غیره اشاره کرد.
موسیقی این خطه از ایران اسلامی٬ همواره در خدمت مقامات درخشان موسیقی و فرهنگ و رسوم آئینی مردم با ایمان این منطقه بوده است، پس از پیرزوی انقلاب اسلامی ایران٬ موسیقی این سرزمین با الهام از قیام مردم ایران و گرامی داشت یاد و خاطره شهدا و دفاع مقدس٬ همواره برگ‌های زرینی از اتفاقات خوب و مانای فرهنگی را رقم زده است.
معاون هنری وزارت ارشاد در سومین جشنواره موسیقی مقامی خراسان شمالی گفته بود: خراسان شمالی باید به پایتخت موسیقی مقامی تبدیل شود.
مجتبی حسینی با اشاره به ظرفیت های خراسان شمالی در بخش هنر و موسیقی گفت: موسیقی در خراسان شمالی پیشینه دارد و این استان یکی از قطب های موسیقی مقامی است.
معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: لازمه تبدیل شدن خراسان شمالی به پایتخت موسیقی مقامی برنامه ریزی مستمر از سوی متولیان و فعالان هنر موسیقی مقامی است، با برنامه ریزی خلاقانه می توان خراسان شمالی را به عنوان یکی از شبکه های فرهنگ و هنر معرفی کرد.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی آیین مهارت های ساختن و نواختن دوتار به‌شماره 1516، رقص کردی کرمانج های خراسان 1531، نقش اشعار جعفرقلی زنگلی در فرهنگ عامه کرمانج های خراسان 1532، موسیقی عاشق های کرد خراسان 1534، فنون و مهارت ساخت ساز محلی قوشمه 1543 از جمله آثار معنوی به ثبت رسیده در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور است.
هرجا جشن و سرور و شادی برپاست، آنجا مکان اجرای موسیقی مقامی شمال خراسان است، محلی که جشن و مراسم ختنه سوری برگزار می‌شود، از مهمترین مکان‌های وابسته به این هنر می‌باشد، کنار خرمن گندم هنگام برداشت محصول گندم و نیز حاشیه اصلی راه‌های منتهی به شهرهای مورد نظر از دیگر مکان‌های است.
بسیاری از هنرمندان موسیقی خراسان نیز، به دعوت گروه‌های موسیقی کشورهای دیگر نیز در آن کشور برنامه اجرا کرده‌اند.
سرپرست معاونت هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی گفت: خراسان شمالی دارای پتانسیل موسیقی در کشور است.
ابوالحسن حیدری با اشاره به اینکه وجود جشنواره‌های موسیقی از مطالبات مردم استان است، ادامه داد: سرانه استقبال مردم استان از جشنواره‌های موسیقی و هرگونه فعالیت‌های مرتبط با موسیقی چشمگیر بوده است و این نشان ی‌دهد که حمایت از موسیقی استان از مطالبات مردم است.
به گفته وی موسیقی مقامی در استان پیشینه طولانی مدتی دارد و این مسئله موجب شده است تا در سطح کشور و بین‌المللی موسیقی استان حرفی برای گفتن داشته باشد.
حیدری با اشاره به اینکه ۱۳ آموزشگاه آزاد موسیقی در استان فعالیت می‌کنند، تاکید کرد: در کنار حمایت‌های مالی افزایش توان فنی نیز در دستور کار است که با توجه به وجود پتانسیل‌های مناسب در علاقه مندان به موسیقی استان باید موضوع آموزش نیز مورد توجه قرار بگیرد.
به گزارش ایرنا گروه های موسیقی، نوازندگان و هنرمندان در نوروز گاه های خراسان شمالی اجرای برنامه دارند.
استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهدمقدس واقع شده که سالانه در ایام تعطیلات نوروز مسافران و زائران زیادی از این خطه تردد می کنند در این استان هشت هزار و 700 جاذبه گردشگری شناسایی شده در حوزه های مختلف وجود دارد.
3007/
انتهای پیام به این ترتیب می توان گفت که موسیقی مقامی خراسان گوشه ای از دریای بیکران مــوسیقی آیینی این منطقه است.
موسیقی مقامی خراسان که موسیقی خراسان شمالی نیز بخشی از آن است در سال های اخیر به عنوان یکی از میراث های معنوی ایران در سازمان یونسکو به ثبت رسیده، این موسیقی از غنی ترین محتواها برخوردار است.
خراسان شمالی آوازه جهانی دارد، حتی گروه های موسیقی مقامی، رقص و آواز این استان در بیشتر کشورها هنرنمایی کرده اند و از استقبال بسیار خوبی نیز برخوردار بوده اند، هنرمندان و مسئولان این استان تلاش می کنند که این خطه را تبدیل به پایتخت موسیقی مقامی کنند.
نوازندگان و خوانندگان شمال خراسان که شامل سه گروه بخشی ها، عاشق ها، لولی ها می شوند با نواختن ساز های چون دوتار، کمانچه، قوشمه، نی و دهل آه درونی خود را از تهاجمات و غارت ها، ظلم ها، ستم ها، خشم طبیعت و همچنین لحظه های شیرین مردم سرزمین خود را نشان می دهند، در این سرزمین گاه حادثه ای طبیعی، هجوم وحشیانه و یا رویدادی تاریخی روی داده و یا شعله های عشق مجازی و عرفانی و یا دنیایی فروزان شده، مناسب با آن آهنگی و تصنیفی و یا شعری رویش یافته است.
اگر دشمن حمله کرده، آهنگ هایی مانند «الله مزار» شکل گرفته اند.
حرکت عاشق ترین پرنده خراسان شمالی « تورغه» در رسیدن به معشوق که همان ذات الهی باشد، آهنگ عرفانی تورغه را به وجود آورده است.
سرزمین شمال خراسان که امروزه به‌نام استان خراسان شمالی شناخته می‌شود٬ از دیرباز مهد تمدن‌ها بوده و جایگاهی در سایه اتحاد و یکرنگی دارد، این خطه از ایران اسلامی را با رنگ‌ها و طرح‌ها٬ قومیت‌های مختلف و ساز و آواز می‌شناسند، سرزمینی که به تعبیر اهالی فرهنگ٬ رنگین‌کمانی از داشته‌های ایرانی - اسلامی است.
یکی از وجوه متمایز کننده خراسان شمالی با سایر مناطق ایران٬ بهره‌مندی از موسیقی مقامی٬ به‌عنوان موسیقی صاحب سبک و درخشان در تارک هنر این منطقه است.
موسیقی جزء جدایی ناپذیر از زندگی مردمان یک سرزمین می باشد و در جای جای زندگی و فرهنگ شان ردپای موسیقی وجود دارد.
موسیقی یکی از زیبا ترین و پرطرفدارترین هنر ها است و جزیی از فرهنگ و ابزار بازگو کننده هویت فردی و گروهی است، موسیقی و گردشگری دو امری که همواره نقش مهمی در افزایش روحیه نشاط و بازی کرده اند.
موسیقی مقامی خراسان شمالی با توجه به حضور قبایل و طوایف مختلف از فرهنگ موسیقیایی بسیار غنی برخوردار است که می توان آنرا به سه بخش کرمانجی، ترکی و ترکمنی تقسیم کرد.
* موسیقی بخشی های شمال خراسان:
موسیقی بخشی ها در مناطق شمالی خراسان شامل شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین، قوچان و درگز و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن نشین مانند جرگلان هم نواخته می شود، این موسیقی با توجه به حضور اقوام کرد و ترک در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی های بارز کردی و ترکی در آن مشهود است.
بخشی ها اغلب به زبان ترکی، کردی و ترکمنی و نیز سایر گویش های فارسی رایج خراسانی در منطقه اجرا می کنند، این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی ها در بیشتر موقعیت های اجتماعی به ویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می پرداختند، از همین روست که موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی شان در هم آمیخته است.
این موسیقی در حوزه های نمایشی است و به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
بخشی ها از مهمترین نوازندگان خطه شمال خراسانند، داستان سرایی و روایتگری همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دکلمه گویی از هنرهای آنهاست.
بر اساس باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان هر دوتار نوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی های اخلاقی و کمالات معنوی او را به فردی متمایز بدل ساخته است که بر اساس همین روایات یک بخشی باید بتواند آواز بخواند، موسیقی بنوازد، شعر بسراید، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و کوک کند، از اینرو عبارت «بخشی» نه تنها شامل مهارت های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آنهاست، بلکه به احترام خاص مردم به بخشی و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد که ویژگی مشترک نوازندگان شمال خراسان و ترکمن صحرا است.
نوازندگان شمال خراسان به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: عاشق ها و بخشی ها، عاشق ها اغلب کرمانج هستند و سرنا، قشمه، دهل، دایره، کمانچه و نی می نوازند، کار اصلی آنها فقط اجرای موسیقی و رقص محلی است، از عاشق های برتر خراسان شمالی می توان به مرحوم علی آبچوری و حسین ببی اشاره کرد.
بخشی های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی های ترکمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می توان گفت بخشی های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی های ترکمن بوده اند، از جمله این دلایل وجود داستان ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی بخشی های شمال خراسان» در سال 88 به شماره 35 در فهرست نیازمند پاسداری فوری میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی و در 16 نوامبر 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
*موسیقی مقامی ترکمن:
موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده اند بازگو می کنند. موسیقی و ترانه های آنها پر از فریاد و شکایت و ناله های جانسوز است، موسیقی ترکمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می شود.
موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی مقامی ترکمن» در سال 88 به شماره 91 در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد.
موسیقی مقامی و ساز و آواز٬ شاخصه‌ای از فرهنگ مردم خراسان شمالی است که در آن را با رنگ توحید و معنویت درآمیخته و به ثنای ائمه اطهار(ع) می‌پردازند.
* عاشیق‌ها و سازی که در مراسم شادی کوک می‌شود
عاشیق‌ها٬ نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن، از جمله عروسی‌ها و سایر مراسم های مردم منطقه حضور پیدا می‌کنند و نوع موسیقی آنها٬ موسیقی بزمی است، سازهای خاص عاشیق‌ها کمانچه، سرنا و دهل است.
این نوازندگان گروه‌هایی هستند که در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌های بجنورد و همچنین قوچان دارای هویت و جایگاه خاصی هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و سایر مراسم ها بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد.
بین عاشیق‌ها و مجالس عروسی و شادی یک رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشیق‌ها حضور دارند و هرجا عاشیق‌ها حضور داشته و صدای ساز آنها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد، که در آنجا مراسم عروسی و جشن و سرور برپا است.
طیف دیگر نوازندگان موسیقی مقامی استان، «لوطی‌ها» هستند که عبارت از نوازندگان دوره‌گردی است که با نقل مکانی خود باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می‌شوند، لذا می‌توان گفت استمرار حرکت آنان، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است.
لوطی‌ها در گذشته بر اساس تغییر فصولی از سال٬ به هنگام تحویل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌های پاییز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعی کننده و پیام آور سرسبزی، نعمت و برکت بوده است.
در حال حاضر، این گروه که نقش و کارکرد آنان در حال کمرنگ شدن می‌باشد، به صورت دوره‌گردی در مناطق مختلف و با سازهای زهی و آرشه‌ای، چون قیچک و کمانچه و دایره در سطح معابر و خیابان‌ها گاه‌گاهی ظاهر می‌شوند و با نوازندگی خود به معاش و زندگی خود ادامه می‌دهند.
عده‌ای از آنان نیز طی مدتی در ایستگاه‌های اتوبوس‌های بین شهری مسیر مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسیقی برای مسافران خستگی و ملالت سفر را از تن آنان خارج می‌کنند.
*ترانه‌های پر از فریاد در موسیقی مقامی ترکمنی
بخشی‌های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی‌های ترکمن هستند، به عبارت دیگر به دلایل مختلف می‌توان گفت بخشی‌های شمال خراسان تحت تاثیر بخشی‌های ترکمن بوده اند، از جمله این دلایل٬ وجود داستان‌ها و روایات مشترک در بین آنها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز همسانی برخی شیوه‌های نواختن دوتار است، شیوه نواختن دوتار بخشی‌ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.
موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده‌اند بازگو می‌کنند.
* سازهای رایج در موسیقی مقامی شمال خراسان:
* دوتار: دوتار را می‌توان سازی مشترک بین تمامی اقوام ساکن شمال خراسان محسوب نمود، دوتار شمال خراسان برخلاف دوتار در جنوب خراسان دارای13 پرده است، این ساز را نوازندگان برحسب نوع زبان شعر که فارسی، ترکی یا کرمانجی است، کوک می‌نمایند، بدین صورت که نوازندگان دوتار که گوشه‌های کرمانجی را می‌نوازند می‌بایستی دوتار را برای مقام‌های موسیقی کرمانجی کوک نمایند و نوازندگان ترکی نیز می‌بایستی دوتار خود را ترکی کوک کنند و نوازندگان ترکمنی نیز همچنین.
دوتار دارای یک کاسه بیضی شکل و دارای یک دسته می‌باشد، که بر روی دسته دو عدد دسته تعبیه شده است که به آن محل دو رشته سیم متصل می‌شود که قابلیت شل و سفت شدن جهت کوک را دارد، کوک اول را بم و دوم را زیر می‌گویند، برای این که، دو رشته سیم به بدنه دسته برخوردی نداشته و اندکی فاصله داشته باشد، از وسیله‌ای که حایل بین دسته و سیم باشد و به آنان خرک می‌گویند، استفاده می‌کنند.
سر دیگر دو رشته سیم، در قسمت انتهایی کاسه متصل می‌شود، قسمت دسته را نیز به 13 قسمت به وسیله طنابی که معمولا از جنس روده تابیده شده گوسفند است تقسیم می‌کنند که انگشت‌گذاری بر روی هرکدام به لحاظ طنین صدا متفاوت می‌باشد، به هر قسمت علامت‌گذاری شده به وسیله این طناب، پرده گفته می‌شود.
به طور کلی، دوتار ساز تغییر شکل یافته طنبور خراسانی است که ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند.
* کمانچه: از جمله سازهای زهی در منطقه شمال خراسان و شهرستان قوچان می‌باشد که قابلیت اجرا مقام‌های موسیقی ترکی و کرمانجی و سرحدی را دارا می‌باشد.
از نکات قابل ذکر این است که نوازندگان دوتار و کمانچه همراه با اجرای مقام‌های موسیقی خود به صورت تکخوان، اشعار متناسب با آن مقام را می‌خوانند لذا هر نوازنده دوتار یا کمانچه یک یروچه نیز می‌باشد.
نوازندگان این دو ساز می‌بایستی با زبان و ادبیات شفاهی خاص روایت‌های منظوم هر مقام موسیقی و اشعار متناسب با آن آشنا باشند.
*قوشمه: که سازی از جنس ساق پای قره قوش که با ایجاد سوراخ‌هایی بر روی بدنه، آن را تبدیل به یک ساز بادی می‌کنند که با دمیدن هوا به داخل آن به صدا در می‌آید، ساختار موسیقایی این ساز طوری است، که بیشتر با زبان کرمانجی، هجا و آواها زبانی آن همخوانی دارد.
لذا می‌توان ساز قوشمه را یک ساز کرمانجی دانست، هرچند که در بعضی از مناطق نوازندگان ترک نیز به دلیل ممارست، توانایی نواختن آن را دارا می‌باشند ولی مقام‌های موسیقی کرمانجی با آن قابل اجرا می‌باشد.
* نی: نیز از جمله سازهای بادی می‌باشد که به دو صورت لبی و دندانی قابل نواختن می‌باشد، ولی در بین نوازندگان بیشتر نوع لبی یا شیوه چوپانی آن رایج و مرسوم می باشد، معمولا اگر همراه نی آوازی خوانده می‌شود، نوع آواز سرحدی و از دوبیت‌های فارسی خوانده می‌شود.
*سرنا: نیز مثل نی یک ساز بادی می‌باشد، که با دمیدن به داخل آن به صدا در می‌آید، معمولا ساز سرنا و دهل دو ساز مکمل همدیگر می‌باشند که همراهی آن دو در اجرای مقام‌های موسیقی ترکی و کرمانجی، مددرسان همدیگر هستند.
از این دو ساز بیشتر در مراسم عروسی و ختنه سوران استفاده می‌شود و شنیدن صدای این دو با هم، حامل و پیام رسان جشن، شادی و پایکوبی است، بیشتر رقص‌های گروهی، بر اساس ضرب آهنگ، سرعت و امتداد صدای این دو ساز شکل می‌گیرد.
*دهل: سازی کوبه‌ای است از جنس چوب و پوست به شکل دوار که با استفاده از دو تکه ترکه چوب که بر روی سطح پوست آن کشیده شده است، به صدا در آمده و دارای ضرب آهنگ‌های خاص خود می‌باشد که براساس رقص خاصی که با نواختن دهل و سرنا اجرا می‌شود، نامگذاری می‌شود.
* دایره: نیز یک ساز ضربی می‌باشد که با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روی سطح پوستی آن به صدا در می‌آید، این ساز نیز تشکیل یافته از دو قسمت بدنه چوبی و قسمت پوستی آن می‌باشد که دور تا دور قسمت چوبی چسبیده شده و دارای شراره‌هایی فلزی می‌باشد که دور تا دور قسمت مدور و چوبی آویزان شده است.
ساز دایره نیز سازی است که براساس ضرب آهنگ، صدای آن قابل اجرا با سازهای دیگر از جمله دوتار، کمانچه و قوشمه می‌باشد.
*** انواع مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان:
مقام‌های موسیقی رایج در شمال خراسان را می‌توان به مقام‌های موسیقی کردی، ترکی و فارسی تقسیم بندی کرد. هرچند در حال حاضر در بین خود اساتید موسیقی مقامی، در مورد بعضی از مقام‌ها اختلاف نظر وجود دارد.
به طور مثال مقام تجنیس یا شاختا را کردها و ترک‌ها ار آن خود می‌دانند و این دو مقام با هر دو نوع کوک کردی و ترکی قابل اجراست.
***مقام‌های موسیقی شمال خراسان
موسیقی شمال خراسان دارای مقامات معتبر و صاحب سبکی است، مقام لوی، طرقه- تورغه، الله مزار، شاختار- شاخه‌تایی، تجنیس، هرای- بیات هرای، گرایلی، اما نه سوز، سردار عوض خان، رشید خان، بلال، آله گِنر، زارنجی، ملواری، درنا، بلبل، نوایی کردی٬ هر کدام مقام‌هایی هستند که بر اساس داستان ها و روایات مردم این منطقه٬ سینه به سینه نقل شده و در موسیقی این مردم نشسته است.
تعدادی از مقام‌های موسیقی مقامی قوچان از قول شاعر نامدار کرمانجی جعفر قلی زنگلی است که نوع موسیقی کلامی است، بدین معنی که آن آهنگ، همراه با همان شعر مناسب خود که جعفر قلی آن را سروده است، اجرا می‌شود که این آهنگ‌ها با عنوان قول جعفرقلی اجرا می‌شوند و بیشتر نوعی موسیقی روایتی را تشکیل می‌دهند که اشعار آن به زبان کرمانجی می‌باشد.
از جمله این مقام‌ها می‌توان به آهنگ‌ها یا قول‌های در میخانه، له خاکی خوراسانی، ئیشه، من له خونی دیی، ئه لیف داستان حضرت خضر و حضرت علی (ع)، پیغمبر چو و معراجی، داستان سلیمان و بلقیس و غیره اشاره کرد.
موسیقی این خطه از ایران اسلامی٬ همواره در خدمت مقامات درخشان موسیقی و فرهنگ و رسوم آئینی مردم با ایمان این منطقه بوده است، پس از پیرزوی انقلاب اسلامی ایران٬ موسیقی این سرزمین با الهام از قیام مردم ایران و گرامی داشت یاد و خاطره شهدا و دفاع مقدس٬ همواره برگ‌های زرینی از اتفاقات خوب و مانای فرهنگی را رقم زده است.
معاون هنری وزارت ارشاد در سومین جشنواره موسیقی مقامی خراسان شمالی گفته بود: خراسان شمالی باید به پایتخت موسیقی مقامی تبدیل شود.
مجتبی حسینی با اشاره به ظرفیت های خراسان شمالی در بخش هنر و موسیقی گفت: موسیقی در خراسان شمالی پیشینه دارد و این استان یکی از قطب های موسیقی مقامی است.
معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: لازمه تبدیل شدن خراسان شمالی به پایتخت موسیقی مقامی برنامه ریزی مستمر از سوی متولیان و فعالان هنر موسیقی مقامی است، با برنامه ریزی خلاقانه می توان خراسان شمالی را به عنوان یکی از شبکه های فرهنگ و هنر معرفی کرد.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی آیین مهارت های ساختن و نواختن دوتار به‌شماره 1516، رقص کردی کرمانج های خراسان 1531، نقش اشعار جعفرقلی زنگلی در فرهنگ عامه کرمانج های خراسان 1532، موسیقی عاشق های کرد خراسان 1534، فنون و مهارت ساخت ساز محلی قوشمه 1543 از جمله آثار معنوی به ثبت رسیده در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور است.
هرجا جشن و سرور و شادی برپاست، آنجا مکان اجرای موسیقی مقامی شمال خراسان است، محلی که جشن و مراسم ختنه سوری برگزار می‌شود، از مهمترین مکان‌های وابسته به این هنر می‌باشد، کنار خرمن گندم هنگام برداشت محصول گندم و نیز حاشیه اصلی راه‌های منتهی به شهرهای مورد نظر از دیگر مکان‌های است.
بسیاری از هنرمندان موسیقی خراسان نیز، به دعوت گروه‌های موسیقی کشورهای دیگر نیز در آن کشور برنامه اجرا کرده‌اند.
سرپرست معاونت هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی گفت: خراسان شمالی دارای پتانسیل موسیقی در کشور است.
ابوالحسن حیدری با اشاره به اینکه وجود جشنواره‌های موسیقی از مطالبات مردم استان است، ادامه داد: سرانه استقبال مردم استان از جشنواره‌های موسیقی و هرگونه فعالیت‌های مرتبط با موسیقی چشمگیر بوده است و این نشان ی‌دهد که حمایت از موسیقی استان از مطالبات مردم است.
به گفته وی موسیقی مقامی در استان پیشینه طولانی مدتی دارد و این مسئله موجب شده است تا در سطح کشور و بین‌المللی موسیقی استان حرفی برای گفتن داشته باشد.
حیدری با اشاره به اینکه ۱۳ آموزشگاه آزاد موسیقی در استان فعالیت می‌کنند، تاکید کرد: در کنار حمایت‌های مالی افزایش توان فنی نیز در دستور کار است که با توجه به وجود پتانسیل‌های مناسب در علاقه مندان به موسیقی استان باید موضوع آموزش نیز مورد توجه قرار بگیرد.
به گزارش ایرنا گروه های موسیقی، نوازندگان و هنرمندان در نوروز گاه های خراسان شمالی اجرای برنامه دارند.
استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهدمقدس واقع شده که سالانه در ایام تعطیلات نوروز مسافران و زائران زیادی از این خطه تردد می کنند در این استان هشت هزار و 700 جاذبه گردشگری شناسایی شده در حوزه های مختلف وجود دارد.
3007/
کپی شد
