به گزارش ایرنا، بنا به روایتهای تاریخی نخستین پرچم دوزی برای هیاتهای مذهبی در مشهد انجام گرفت و این هنر از شهر امام رضا(ع) به دیگر نقاط کشور تسری یافت.
بازار رضای مشهد از گذشته های دور محل کسب پرچم دوزان محرم بوده است. فضای بازار با صدای چرخ گلدوزان عجین شده و خاطرات مردم از بازار قدیم مشهد با موسیقی پرچم دوزان گره خورده است.
بازار رضای مشهد از دهه ها پیش تاکنون در کنار فروش سوغات به زائران محلی برای عرضه پرچمهای محرم نیز بوده است اما امروز از آن همه کارگاه و دکان فروش پرچمهای محرم تنها چند دهنه مغازه با کارگاههای کوچک به تعداد انگشتان دست در این بازار باقی مانده است. پرچم دوزانی که هم در بازار مانده اند بی شک از قدیمیها و ریش سفیدان این عرصه هستند.
ماه محرم بهانه ای برای سر زدن به این هنرمندان در بازار رضا مشهد شد تا از نزدیک با پرچم دوزی و روند تولید و فروش آن آشنا شده و با هنرمندان بزرگ این عرصه گفت و گویی داشته باشیم.
* بازار پرچم دوزی مثل گذشته نیست
به همراه عکاس به طبقه دوم بازار رضا می روم و وارد یکی از کارگاههای کوچک پرچم دوزان می شوم. در آن راسته از بازار فقط همین کارگاه فعال بود. صاحب آن با روی گشاده از ما استقبال کرد و در حالی که مشغول اتو کشیدن پارچه و چسباندن لای چسب به آن بود به پرسشها پاسخ داد.
حیدر شجاع که 15 سال است پرچم دوزی می کند گفت: دو کارگاه کوچک یکی در بازار رضا و یکی در گوشه ای دیگر از شهر مشهد دارم که در هر دو آنها در مجموع 25 کارگر شلغل هستند.
وی افزود: گلدوزی دو نوع است که شامل پرچم دوزی و جانماز دوزی می شود. پرچم دوزی همان دوختن اسامی یا روایات و عبارات قرآنی بر روی پارچه های عزاداری به شمار می رود.
این پرچم دوز مشهدی ادامه داد: ابتدا طرحی را که مشتری سفارش داده به طراح می دهیم تا آن را روی پارچه پیاده کند سپس در کارگاه هنرمندان خطوط طراحی شده را با نخهای رنگی و چرخ برقی می دوزند یا به عبارت دیگر گلدوزی می کنند.
وی گفت: طراح معروف و خوبی برای کارهای پرچم دوزی در همین بازار به نام آقای 'اسدالله قاجار' است که همه سفارشهای خود را به او می دهیم تا طراحی خطوط را به صورت دوخطه و تذهیب بر روی پارچه انجام دهد سپس پارچه برای دوخت آماده و داخل طرح با نخ دوخته می شود و سایه بندیها و برجسته دوزیهای لازم روی آن انجام می شود. در مرحله آخر با اتو لای چسب به پارچه را چسبانیده تا طرح روی آن حفظ گردد و پس از تمیزکاری پارچه کار تحویل مشتری می شود.
شجاع افزود: هنر پرچم دوزی سه هنر نقاشی، خوشنویسی و گلدوزی را در بر می گیرد و هنرمندان این عرصه در واقع در سه شاخه هنری فعال هستند.
وی در مورد پارچه هم گفت: پارچه خوب در برجسته سازی هنر پرچم دوزی نقش زیادی دارد. معمولا پرچم دوزی بر روی دو نوع پارچه ساتن و مخمل انجام می گیرد. قبلا کارخانه پارچه کاشان مخمل باکیفیت عالی روانه بازار می کرد اما مدتی است این کارخانه تعطیل شده و دیگر پارچه مخمل با کیفیت خوب در بازار کمتر پیدا می شود.
این پرچم دوز مشهدی افزود: هم اینک کارخانه ای در مشهد وجود دارد اما پارچه مخمل تولیدی آن کیفیت پارچه مخمل کارخانه کاشان را ندارد. برای اینکه هنر گلدوزی ما بر روی پارچه حفظ شود ناگزیر هستیم پارچه مخمل را با هزینه گزاف از چین وارد کشور کنیم. کیفیت این پارچه بهتر از پارچه تولیدی در مشهد است.
وی ادامه داد: نخی که در گلدوزی استفاده می شود تولید داخل است اما چرخها خارجی هستند و مشابه آن در کشور تولید نمی شود.
شجاع درباره مشکلات کار پرچم دوزان هم گفت: امروزه همه به دنبال کار ارزان هستند و تعداد هنردوستان کم شده است. مسلما کار دست گرانتر از کارهای چاپی است اما مردم اهمیت نمی دهند و فقط می خواهند هزینه کمتری پرداخت کنند. از این رو تعداد پرچم دوزان در بازار خیلی کم شده و اغلب هنرمندان تولید خود را متوقف کرده اند.
صاحب کارگاه پرچم دوزی انصار افزود: بازار رضای مشهد زمانی پر از پرچم دوز بود اما امروز تعداد پرچم دوزان در این بازار به تعداد انگشتان دست رسیده است. با این حال هنوز سفارش برای کار هنری خوب در پرچم دوزی وجود دارد. خارجیها بیشتراز ایرانی ها راغب به خرید کارهای پرچم دوزی هستند و من سفارشات خیلی خوبی از برخی مسلمانان کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، اتریش و نروژ داشته ام.
وی ادامه داد: در طول سال سفارش برای پرچم دوزی به ویژه در ایام شهادت یا ولادت ائمه معصوم(ع) و سایر مناسبتهای مذهبی داده می شود اما اوج کار در محرم و صفر است.
او گفت: هزینه کار پرچم دوزی به صورت قواره ای محاسبه می شود که من بسته به حجم کار هر قواره از 100 هزار تومان تا 25 میلیون تومان دستمزد می گیرم. هر کارگر بطور متوسط می تواند ماهانه یک و نیم میلیون تومان در پرچم دوزی درآمد داشته باشد.
* استاد قاجار، یگانه خوشنویس دوخطه بر روی پارچه
از کارگاه انصار بیرون آمدیم و به مغازه ای که آقای شجاع معرفی کرده بود رفتیم. آنجا کارگاه طراحی برای پرچم دوزی متعلق به فردی به نام 'اسدالله قاجار' بود که گفته می شد تنها طراحی است که می تواند به صورت دوخطه نوشته ها را در 12 نوع خط برای گلدوزی بر روی پرچم آماده کند و همه پرچم دوزان او را استاد طراحی در این زمینه می دانند.
وی در پاسخ به سوالات ما درباره هنر طراحی گفت: کار خوشنویسی را از سال 1362 به صورت دوخطه نویسی یا کشیدن خطوط توخالی آغاز کردم. بعدها که عضو انجمن خوشنویسان ایران شدم و اصول و فنون خوشنویسی را آموختم آن راا در دوخطه نویسی به کار بردم.
قاجار افزود: از آنجا که به کار گلدوزی نیز علاقه داشتم برای طراحی در گلدوزی، دوخطه نویسی را با اصول و قواعد خوشنویسی تلفیق و بر روی پارچه به کار بردم.
وی ادامه داد: پرچم دوزی در مشهد از سال 1370 رونق گرفت. قبل از آن طرحهای پرچم دوزی بسیار ساده و ابتدایی بود و در دهه 70 طرحها تغییر کرد و بهتر از گذشته شد. دوخطه نویسی را برای پرچم با لاک غلط گیر بر روی پارچه مخمل یا خودکار بر روی پارچه ساتن بدون خط کش و گونیا انجام می دهم و می توانم در این طراحی 12 نوع خط از جمله نستعلیق، نسخ، ثلث، خط کوفی و خطوط عربی را بکار گیرم.
این هنرمند خطاط گفت: علاوه بر خطاطی کار تذهیب در قالب طرحهایی مانند شمسه و لچک ترنج را نیز بر روی پارچه انجام می دهم. کمتر کسی در ایران وجود دارد که بتواند طرح را با استفاده از لاک غلط گیر بر روی پارچه بدون استفاده از خط کش و گونیا بکشد. همچنین هیچیک از طراحان به 12 خط مسلط نیستند و نمی توانند دوخطه نویسی را تمیز و با سرعت بر روی پارچه پیاده کنند از این رو طراحی من مورد قبول بیشتر پرچم دوزان در سطح ایران است.
وی افزود: تقریبا همه سفارشات طراحی برای پرچم دوزی در مشهد به من داده می شود و دیگر تمام وقت خود را به طراحی اختصاص داده ام و وقتی برای گلدوزی و پرچم دوزی ندارم.
استاد قاجر ادامه داد: بزرگترین کار گلدوزی بر روی پارچه که تاکنون در ایران انجام شده 'رونخلی' شهر یزد مربوط به ایام سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) و چهار تیکه است. پنچ توپ پارچه در آن استفاده شده است. طراحی، دوخت عکس حرم وسط رو نخلی و ترنج و گل آن را من انجام دادم.
وی گفت: سنگینترین و پرهزینه ترین کار گلدوزی یا پرچم دوزی که تاکنون انجام گرفته چهار هزار متر کتیبه برای مسجدی در کویت بود که خطاطی آن را من انجام دادم و دوزندگی آن توسط آقای کامرانی انجام شد.
این هنرمند مشهدی افزود: نقش و نگار یکی از پوششهای ضریح امام رضا(ع) را نیز من گلدوزی کرده ام که اکنون آن پوشش کهنه شده و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
وی ادامه داد: برای چندین سال پرچم گنبد طلا حضرت رضا(ع) را من گلدوزی می کردم بطوری که خطاطی و دوخت عبارت 'نصرالله من الله و فتح غریب' آن را انجام می دادم، در چند سال اخیر یکی از شاگردان من گلدوزی پرچم گنبد را انجام می دهد.
قاجار درباره دستمزد خود هم گفت: من برای طراحی خط بر روی پرچم بسته به حجم و نوع کار از متری پنج هزار تومان تا متری سه میلیون تومان دستمزد می گیرم.
وی همچنین به مشکلات هنر دستی اشاره و بیان کرد: پرچم دوزان از سال 76 تلاش کردند این هنر به عنوان یکی از صنایع دستی ثبت شود و هنرمندان زیر پوشش بیمه صنایع دستی قرار گیرند. این مهم با تلاش هنرمندان محقق شد اما هنوز پرچم دوزان از بیمه خود نامطمئن هستند.
این هنرمند مشهدی افزود: همین که ریاست سازمان میراث فرهنگی تغییر می کند سیاستها نیز عوض می شود. این تغییرات بر روی بیمه پرچم دوزان اثر می گذارد بطوری که بعضا استدلال می کنند چون پرچم دوزی با چرخ انجام می شود نمی توان آن را جزو صنایع دستی به شمار آورد. این در حالیست که طرح و نقش گلدوزی همه از فکر و ذهن فرد خلق می شود و چرخ فقط کار گلدوزی را تسهیل می کند.
* جانمازدوزان، بازار هنرمندان پرچم دوز را کساد کرده اند
به سراغ یکی دیگر از پرچم دوزان بازار رضا رفتیم. او خود را 'امیر صانع' معرفی و بیان کرد: هیاتهای مذهبی دیگر به دنبال کار کیفی نیستند و فقط کارهای ارزان و فاقد کیفیت مطلوب را خریداری می کنند.
وی افزود: کارگاههای زیرزمینی پرچم دوزی در مشهد زیاد شده و کارهایی که تولید می کنند در اندازه کوچک، پر اشتباه و بدون رعایت قواعد و اصول کار است. صاحبان این کارگاهها عموما با خرید یک چرخ کوچک و یک کارگری که جانماز دوز بوده و فقط حاشیه می دوخته است به تولید و عرضه پرچم دوختهای کوچک و ارزانی دست می زنند که به کار اصلی ضربه می زند.
این پرچم دوز ادامه داد: عراقیها مشتری عمده کارهای پرچم دوزی در بازار مشهد طی سالهای اخیر بودند اما عرضه کارهای ارزان و کوچک توسط کارگاههای زیرزمینی باعث شده که دیگر عراقیها به کارهای هنرمندان پرچم دوز راغب نباشند.
وی گفت: زمانی که کار ارزان و باکیفیت پایین در بازار زیاد می شود پرچم دوزان اصیل و پرکار مشتریان خود را از دست می دهند و کم کم هنرمندان ترجیح می دهند دیگر تولیدی نداشته باشند.
صانع افزود: کارگاه من 25 کارگر داشت اما امروز هفت کارگر در آن مشغول بکار هستند و فروش و سفارشات کارهای فاخر نیز در مقایسه با سالهای قبل بسیار کمتر شده است.
*مشهد، مهد پرچم دوزی
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد هم به خبرنگار ایرنا گفت: مهد کار گلدوزی و پرچم دوزی در مشهد است. گلدوزان استانهای دیگر نیز یا مشهدی هستند و یا شاگردان گلدوزان مشهدی بوده اند. تنها اتحادیه مربوط به گلدوزان نیز در مشهد مستقر است.
صادق ابراهیم زاده فرشچی درباره پیشنیه هنر پرچم دوزی هم گفت: حدود 150 سال پیش برای نخستین بار فردی به نام 'ایروانی' به همراه پسرش به مکه و سپس به چین سفر کرد. در چین چرخ گلدوزی را دید و به آن چرخ و کار قلاب دوزی علاقه مند شد.
وی افزود: آقای ایروانی که اهل تبریز بود چرخ را از چین خریداری کرد و به تبریز آورد و توانست با آن چرخ و انجام کار قلاب دوزی و گلدوزی سرمایه ای بدست آورد سپس به مشهد آمد و حضور وی در این شهر باعث توسعه کار قلاب دوزی یا گلدوزی با چرخ شد و از همان روز مشهد را مهد هنر گلدوزی و پرچم دوزی می دانند.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: 700 پرچم دوز هم اینک عضو این اتحادیه هستند که در شهر مغازه و کارگاه دارند. حدود 2 هزار نفر نیز گلدوز هستند که کارگاههای کوچک خانگی دارند و فعالیت آنها قانونی است.
وی در خصوص اخلال کارگاههای زیرزمینی در کار پرچم دوزان نیز گفت: گلدوزان کارگاههای کوچک در واقع جانماز دوز بوده اند و چون در چند سال اخیر عراقیها خرید پرچم خوبی از بازار داشتند آنها خواستند با عرضه کارهای سبک و ارزان سهمی از این بازار داشته باشند.
ابراهیم زاده فرشچی افزود: در هر حال این کارگاههای کوچک و زیرزمینی نمی توانند پرچم دوزیهای پرکار و سنگین را انجام دهند لذا سفارشهای خاص و بزرگ هنوز به هنرمندان پرچم دوز مشهد تعلق دارد و در این بخش صاحبان کارگاههای زیرزمینی نتوانسته اند ورود پیدا کنند.
وی ادامه داد: صادرات پرچم به عراق در سالهای اخیر رونق گرفت و 80 درصد از سهم صادرات پرچم مشهد را به خود اختصاص داد. 20 درصد دیگر از حجم صادرات به کشورهای اروپایی و آمریکایی تعلق دارد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد گفت: دو سالی است که بازار سفارشات و فروش پرچم دوزان افت کرده و فروش تا میزان 45 درصد کمتر از گذشته شده است. سفارشات از سوی عراق نیز کمتر شده و بازار صادرات رونق 10 سال پیش را ندارد.
وی افزود: پرچم دوزی یک هنر به شمار رفته و دارای کد شناسایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و طبق ماده 142 قانون مالیاتهای مستقیم نیز پرچم دوزان از پرداخت مالیات معاف هستند و مشمول بیمه نیز می شوند.
فرشچی در مورد کیفیت نخ و پارچه مورد مصرف پرچم دوزان هم گفت: عمده پرچم دوزان مشهدی نخ مورد نظر خود را از یک کارخانه در مشهد خریداری می کنند. برخی گلدوزان نیز که کارهای ظریف انجام می دهند به نخ مز و گلابتون نیاز دارند که آن از کشورهایی مانند ژاپن و چین تامین می کنند.
وی افزود: پارچه مخمل مورد نیاز پرچم دوزان هم از کشور چین تامین می شود. اخیرا پارچه مخمل چین خیلی گران شده است و اگر دولت از تاجران یا تولیدکنندگان پارچه حمایت بیشتری نماید قطعا تامین پارچه برای پرچم دوزان آسانتر انجام می گیرد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: چرخهای مورد نیاز پرچم دوزان هم در ایران تولید نمی شود. چرخهای کنونی بیشتر قدیمی اما باکیفیت هستند. اصل این چرخها از کشورهای آلمان و ژاپن است که هم اکنون در کشورهای هند و تایوان نیز تولید می شود.
وی گفت: تا شیعه و اسلام است هنر پرچم دوزی نیز وجود دارد. تاکنون کشور چین در همه هنرها دست برده و مشابه آن را تولید و به بازار عرضه کرده اما نتوانسته مشابه کار پرچم دوزی مشهدیها را انجام دهد زیرا ابعاد تولیدات پرچم دوزی دو متر به بالا و کار گلدوزی آن سنگین است.
* پرچم دوزان کدرشته مستقل ندارند
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: پرچم دوزی شاخه ای از رشته گلدوزی است. کدرشته گلدوزی سنتی مشهد در این سازمان 1310 است و ارتباطی به بیمه گلدوزان ندارد.
محمد مطیع افزود: درخواست پرچم دوزان از سازمان میراث فرهنگی ایجاد یک کدرشته مستقل برای پرچم دوزی بود که هنوز مورد موافقت قرار نگرفته است.
وی ادامه داد: تاکنون 2 هزار و 889 گلدوز در خراسان رضوی بیمه شده اند که از این تعداد 103 نفر گلدوز سنتی یا پرچم دوز هستند.
معاون اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: از سال 1392 پذیرش برای بیمه صنایع دستی به دلیل مشکلات مالی دولت متوقف شده و با اینکه ثبت نام از متقاضیان در حال انجام است اما هنوز دستورالعملی برای پذیرش بیمه ابلاغ نشده است.
گزارشگر: میترا عبداللهی **انتشار: حسین کریم زاده
7489/1858
انتهای پیام بازار رضای مشهد از گذشته های دور محل کسب پرچم دوزان محرم بوده است. فضای بازار با صدای چرخ گلدوزان عجین شده و خاطرات مردم از بازار قدیم مشهد با موسیقی پرچم دوزان گره خورده است.
بازار رضای مشهد از دهه ها پیش تاکنون در کنار فروش سوغات به زائران محلی برای عرضه پرچمهای محرم نیز بوده است اما امروز از آن همه کارگاه و دکان فروش پرچمهای محرم تنها چند دهنه مغازه با کارگاههای کوچک به تعداد انگشتان دست در این بازار باقی مانده است. پرچم دوزانی که هم در بازار مانده اند بی شک از قدیمیها و ریش سفیدان این عرصه هستند.
ماه محرم بهانه ای برای سر زدن به این هنرمندان در بازار رضا مشهد شد تا از نزدیک با پرچم دوزی و روند تولید و فروش آن آشنا شده و با هنرمندان بزرگ این عرصه گفت و گویی داشته باشیم.
* بازار پرچم دوزی مثل گذشته نیست
به همراه عکاس به طبقه دوم بازار رضا می روم و وارد یکی از کارگاههای کوچک پرچم دوزان می شوم. در آن راسته از بازار فقط همین کارگاه فعال بود. صاحب آن با روی گشاده از ما استقبال کرد و در حالی که مشغول اتو کشیدن پارچه و چسباندن لای چسب به آن بود به پرسشها پاسخ داد.
حیدر شجاع که 15 سال است پرچم دوزی می کند گفت: دو کارگاه کوچک یکی در بازار رضا و یکی در گوشه ای دیگر از شهر مشهد دارم که در هر دو آنها در مجموع 25 کارگر شلغل هستند.
وی افزود: گلدوزی دو نوع است که شامل پرچم دوزی و جانماز دوزی می شود. پرچم دوزی همان دوختن اسامی یا روایات و عبارات قرآنی بر روی پارچه های عزاداری به شمار می رود.
این پرچم دوز مشهدی ادامه داد: ابتدا طرحی را که مشتری سفارش داده به طراح می دهیم تا آن را روی پارچه پیاده کند سپس در کارگاه هنرمندان خطوط طراحی شده را با نخهای رنگی و چرخ برقی می دوزند یا به عبارت دیگر گلدوزی می کنند.
وی گفت: طراح معروف و خوبی برای کارهای پرچم دوزی در همین بازار به نام آقای 'اسدالله قاجار' است که همه سفارشهای خود را به او می دهیم تا طراحی خطوط را به صورت دوخطه و تذهیب بر روی پارچه انجام دهد سپس پارچه برای دوخت آماده و داخل طرح با نخ دوخته می شود و سایه بندیها و برجسته دوزیهای لازم روی آن انجام می شود. در مرحله آخر با اتو لای چسب به پارچه را چسبانیده تا طرح روی آن حفظ گردد و پس از تمیزکاری پارچه کار تحویل مشتری می شود.
شجاع افزود: هنر پرچم دوزی سه هنر نقاشی، خوشنویسی و گلدوزی را در بر می گیرد و هنرمندان این عرصه در واقع در سه شاخه هنری فعال هستند.
وی در مورد پارچه هم گفت: پارچه خوب در برجسته سازی هنر پرچم دوزی نقش زیادی دارد. معمولا پرچم دوزی بر روی دو نوع پارچه ساتن و مخمل انجام می گیرد. قبلا کارخانه پارچه کاشان مخمل باکیفیت عالی روانه بازار می کرد اما مدتی است این کارخانه تعطیل شده و دیگر پارچه مخمل با کیفیت خوب در بازار کمتر پیدا می شود.
این پرچم دوز مشهدی افزود: هم اینک کارخانه ای در مشهد وجود دارد اما پارچه مخمل تولیدی آن کیفیت پارچه مخمل کارخانه کاشان را ندارد. برای اینکه هنر گلدوزی ما بر روی پارچه حفظ شود ناگزیر هستیم پارچه مخمل را با هزینه گزاف از چین وارد کشور کنیم. کیفیت این پارچه بهتر از پارچه تولیدی در مشهد است.
وی ادامه داد: نخی که در گلدوزی استفاده می شود تولید داخل است اما چرخها خارجی هستند و مشابه آن در کشور تولید نمی شود.
شجاع درباره مشکلات کار پرچم دوزان هم گفت: امروزه همه به دنبال کار ارزان هستند و تعداد هنردوستان کم شده است. مسلما کار دست گرانتر از کارهای چاپی است اما مردم اهمیت نمی دهند و فقط می خواهند هزینه کمتری پرداخت کنند. از این رو تعداد پرچم دوزان در بازار خیلی کم شده و اغلب هنرمندان تولید خود را متوقف کرده اند.
صاحب کارگاه پرچم دوزی انصار افزود: بازار رضای مشهد زمانی پر از پرچم دوز بود اما امروز تعداد پرچم دوزان در این بازار به تعداد انگشتان دست رسیده است. با این حال هنوز سفارش برای کار هنری خوب در پرچم دوزی وجود دارد. خارجیها بیشتراز ایرانی ها راغب به خرید کارهای پرچم دوزی هستند و من سفارشات خیلی خوبی از برخی مسلمانان کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، اتریش و نروژ داشته ام.
وی ادامه داد: در طول سال سفارش برای پرچم دوزی به ویژه در ایام شهادت یا ولادت ائمه معصوم(ع) و سایر مناسبتهای مذهبی داده می شود اما اوج کار در محرم و صفر است.
او گفت: هزینه کار پرچم دوزی به صورت قواره ای محاسبه می شود که من بسته به حجم کار هر قواره از 100 هزار تومان تا 25 میلیون تومان دستمزد می گیرم. هر کارگر بطور متوسط می تواند ماهانه یک و نیم میلیون تومان در پرچم دوزی درآمد داشته باشد.
* استاد قاجار، یگانه خوشنویس دوخطه بر روی پارچه
از کارگاه انصار بیرون آمدیم و به مغازه ای که آقای شجاع معرفی کرده بود رفتیم. آنجا کارگاه طراحی برای پرچم دوزی متعلق به فردی به نام 'اسدالله قاجار' بود که گفته می شد تنها طراحی است که می تواند به صورت دوخطه نوشته ها را در 12 نوع خط برای گلدوزی بر روی پرچم آماده کند و همه پرچم دوزان او را استاد طراحی در این زمینه می دانند.
وی در پاسخ به سوالات ما درباره هنر طراحی گفت: کار خوشنویسی را از سال 1362 به صورت دوخطه نویسی یا کشیدن خطوط توخالی آغاز کردم. بعدها که عضو انجمن خوشنویسان ایران شدم و اصول و فنون خوشنویسی را آموختم آن راا در دوخطه نویسی به کار بردم.
قاجار افزود: از آنجا که به کار گلدوزی نیز علاقه داشتم برای طراحی در گلدوزی، دوخطه نویسی را با اصول و قواعد خوشنویسی تلفیق و بر روی پارچه به کار بردم.
وی ادامه داد: پرچم دوزی در مشهد از سال 1370 رونق گرفت. قبل از آن طرحهای پرچم دوزی بسیار ساده و ابتدایی بود و در دهه 70 طرحها تغییر کرد و بهتر از گذشته شد. دوخطه نویسی را برای پرچم با لاک غلط گیر بر روی پارچه مخمل یا خودکار بر روی پارچه ساتن بدون خط کش و گونیا انجام می دهم و می توانم در این طراحی 12 نوع خط از جمله نستعلیق، نسخ، ثلث، خط کوفی و خطوط عربی را بکار گیرم.
این هنرمند خطاط گفت: علاوه بر خطاطی کار تذهیب در قالب طرحهایی مانند شمسه و لچک ترنج را نیز بر روی پارچه انجام می دهم. کمتر کسی در ایران وجود دارد که بتواند طرح را با استفاده از لاک غلط گیر بر روی پارچه بدون استفاده از خط کش و گونیا بکشد. همچنین هیچیک از طراحان به 12 خط مسلط نیستند و نمی توانند دوخطه نویسی را تمیز و با سرعت بر روی پارچه پیاده کنند از این رو طراحی من مورد قبول بیشتر پرچم دوزان در سطح ایران است.
وی افزود: تقریبا همه سفارشات طراحی برای پرچم دوزی در مشهد به من داده می شود و دیگر تمام وقت خود را به طراحی اختصاص داده ام و وقتی برای گلدوزی و پرچم دوزی ندارم.
استاد قاجر ادامه داد: بزرگترین کار گلدوزی بر روی پارچه که تاکنون در ایران انجام شده 'رونخلی' شهر یزد مربوط به ایام سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) و چهار تیکه است. پنچ توپ پارچه در آن استفاده شده است. طراحی، دوخت عکس حرم وسط رو نخلی و ترنج و گل آن را من انجام دادم.
وی گفت: سنگینترین و پرهزینه ترین کار گلدوزی یا پرچم دوزی که تاکنون انجام گرفته چهار هزار متر کتیبه برای مسجدی در کویت بود که خطاطی آن را من انجام دادم و دوزندگی آن توسط آقای کامرانی انجام شد.
این هنرمند مشهدی افزود: نقش و نگار یکی از پوششهای ضریح امام رضا(ع) را نیز من گلدوزی کرده ام که اکنون آن پوشش کهنه شده و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
وی ادامه داد: برای چندین سال پرچم گنبد طلا حضرت رضا(ع) را من گلدوزی می کردم بطوری که خطاطی و دوخت عبارت 'نصرالله من الله و فتح غریب' آن را انجام می دادم، در چند سال اخیر یکی از شاگردان من گلدوزی پرچم گنبد را انجام می دهد.
قاجار درباره دستمزد خود هم گفت: من برای طراحی خط بر روی پرچم بسته به حجم و نوع کار از متری پنج هزار تومان تا متری سه میلیون تومان دستمزد می گیرم.
وی همچنین به مشکلات هنر دستی اشاره و بیان کرد: پرچم دوزان از سال 76 تلاش کردند این هنر به عنوان یکی از صنایع دستی ثبت شود و هنرمندان زیر پوشش بیمه صنایع دستی قرار گیرند. این مهم با تلاش هنرمندان محقق شد اما هنوز پرچم دوزان از بیمه خود نامطمئن هستند.
این هنرمند مشهدی افزود: همین که ریاست سازمان میراث فرهنگی تغییر می کند سیاستها نیز عوض می شود. این تغییرات بر روی بیمه پرچم دوزان اثر می گذارد بطوری که بعضا استدلال می کنند چون پرچم دوزی با چرخ انجام می شود نمی توان آن را جزو صنایع دستی به شمار آورد. این در حالیست که طرح و نقش گلدوزی همه از فکر و ذهن فرد خلق می شود و چرخ فقط کار گلدوزی را تسهیل می کند.
* جانمازدوزان، بازار هنرمندان پرچم دوز را کساد کرده اند
به سراغ یکی دیگر از پرچم دوزان بازار رضا رفتیم. او خود را 'امیر صانع' معرفی و بیان کرد: هیاتهای مذهبی دیگر به دنبال کار کیفی نیستند و فقط کارهای ارزان و فاقد کیفیت مطلوب را خریداری می کنند.
وی افزود: کارگاههای زیرزمینی پرچم دوزی در مشهد زیاد شده و کارهایی که تولید می کنند در اندازه کوچک، پر اشتباه و بدون رعایت قواعد و اصول کار است. صاحبان این کارگاهها عموما با خرید یک چرخ کوچک و یک کارگری که جانماز دوز بوده و فقط حاشیه می دوخته است به تولید و عرضه پرچم دوختهای کوچک و ارزانی دست می زنند که به کار اصلی ضربه می زند.
این پرچم دوز ادامه داد: عراقیها مشتری عمده کارهای پرچم دوزی در بازار مشهد طی سالهای اخیر بودند اما عرضه کارهای ارزان و کوچک توسط کارگاههای زیرزمینی باعث شده که دیگر عراقیها به کارهای هنرمندان پرچم دوز راغب نباشند.
وی گفت: زمانی که کار ارزان و باکیفیت پایین در بازار زیاد می شود پرچم دوزان اصیل و پرکار مشتریان خود را از دست می دهند و کم کم هنرمندان ترجیح می دهند دیگر تولیدی نداشته باشند.
صانع افزود: کارگاه من 25 کارگر داشت اما امروز هفت کارگر در آن مشغول بکار هستند و فروش و سفارشات کارهای فاخر نیز در مقایسه با سالهای قبل بسیار کمتر شده است.
*مشهد، مهد پرچم دوزی
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد هم به خبرنگار ایرنا گفت: مهد کار گلدوزی و پرچم دوزی در مشهد است. گلدوزان استانهای دیگر نیز یا مشهدی هستند و یا شاگردان گلدوزان مشهدی بوده اند. تنها اتحادیه مربوط به گلدوزان نیز در مشهد مستقر است.
صادق ابراهیم زاده فرشچی درباره پیشنیه هنر پرچم دوزی هم گفت: حدود 150 سال پیش برای نخستین بار فردی به نام 'ایروانی' به همراه پسرش به مکه و سپس به چین سفر کرد. در چین چرخ گلدوزی را دید و به آن چرخ و کار قلاب دوزی علاقه مند شد.
وی افزود: آقای ایروانی که اهل تبریز بود چرخ را از چین خریداری کرد و به تبریز آورد و توانست با آن چرخ و انجام کار قلاب دوزی و گلدوزی سرمایه ای بدست آورد سپس به مشهد آمد و حضور وی در این شهر باعث توسعه کار قلاب دوزی یا گلدوزی با چرخ شد و از همان روز مشهد را مهد هنر گلدوزی و پرچم دوزی می دانند.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: 700 پرچم دوز هم اینک عضو این اتحادیه هستند که در شهر مغازه و کارگاه دارند. حدود 2 هزار نفر نیز گلدوز هستند که کارگاههای کوچک خانگی دارند و فعالیت آنها قانونی است.
وی در خصوص اخلال کارگاههای زیرزمینی در کار پرچم دوزان نیز گفت: گلدوزان کارگاههای کوچک در واقع جانماز دوز بوده اند و چون در چند سال اخیر عراقیها خرید پرچم خوبی از بازار داشتند آنها خواستند با عرضه کارهای سبک و ارزان سهمی از این بازار داشته باشند.
ابراهیم زاده فرشچی افزود: در هر حال این کارگاههای کوچک و زیرزمینی نمی توانند پرچم دوزیهای پرکار و سنگین را انجام دهند لذا سفارشهای خاص و بزرگ هنوز به هنرمندان پرچم دوز مشهد تعلق دارد و در این بخش صاحبان کارگاههای زیرزمینی نتوانسته اند ورود پیدا کنند.
وی ادامه داد: صادرات پرچم به عراق در سالهای اخیر رونق گرفت و 80 درصد از سهم صادرات پرچم مشهد را به خود اختصاص داد. 20 درصد دیگر از حجم صادرات به کشورهای اروپایی و آمریکایی تعلق دارد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد گفت: دو سالی است که بازار سفارشات و فروش پرچم دوزان افت کرده و فروش تا میزان 45 درصد کمتر از گذشته شده است. سفارشات از سوی عراق نیز کمتر شده و بازار صادرات رونق 10 سال پیش را ندارد.
وی افزود: پرچم دوزی یک هنر به شمار رفته و دارای کد شناسایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و طبق ماده 142 قانون مالیاتهای مستقیم نیز پرچم دوزان از پرداخت مالیات معاف هستند و مشمول بیمه نیز می شوند.
فرشچی در مورد کیفیت نخ و پارچه مورد مصرف پرچم دوزان هم گفت: عمده پرچم دوزان مشهدی نخ مورد نظر خود را از یک کارخانه در مشهد خریداری می کنند. برخی گلدوزان نیز که کارهای ظریف انجام می دهند به نخ مز و گلابتون نیاز دارند که آن از کشورهایی مانند ژاپن و چین تامین می کنند.
وی افزود: پارچه مخمل مورد نیاز پرچم دوزان هم از کشور چین تامین می شود. اخیرا پارچه مخمل چین خیلی گران شده است و اگر دولت از تاجران یا تولیدکنندگان پارچه حمایت بیشتری نماید قطعا تامین پارچه برای پرچم دوزان آسانتر انجام می گیرد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: چرخهای مورد نیاز پرچم دوزان هم در ایران تولید نمی شود. چرخهای کنونی بیشتر قدیمی اما باکیفیت هستند. اصل این چرخها از کشورهای آلمان و ژاپن است که هم اکنون در کشورهای هند و تایوان نیز تولید می شود.
وی گفت: تا شیعه و اسلام است هنر پرچم دوزی نیز وجود دارد. تاکنون کشور چین در همه هنرها دست برده و مشابه آن را تولید و به بازار عرضه کرده اما نتوانسته مشابه کار پرچم دوزی مشهدیها را انجام دهد زیرا ابعاد تولیدات پرچم دوزی دو متر به بالا و کار گلدوزی آن سنگین است.
* پرچم دوزان کدرشته مستقل ندارند
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: پرچم دوزی شاخه ای از رشته گلدوزی است. کدرشته گلدوزی سنتی مشهد در این سازمان 1310 است و ارتباطی به بیمه گلدوزان ندارد.
محمد مطیع افزود: درخواست پرچم دوزان از سازمان میراث فرهنگی ایجاد یک کدرشته مستقل برای پرچم دوزی بود که هنوز مورد موافقت قرار نگرفته است.
وی ادامه داد: تاکنون 2 هزار و 889 گلدوز در خراسان رضوی بیمه شده اند که از این تعداد 103 نفر گلدوز سنتی یا پرچم دوز هستند.
معاون اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: از سال 1392 پذیرش برای بیمه صنایع دستی به دلیل مشکلات مالی دولت متوقف شده و با اینکه ثبت نام از متقاضیان در حال انجام است اما هنوز دستورالعملی برای پذیرش بیمه ابلاغ نشده است.
گزارشگر: میترا عبداللهی **انتشار: حسین کریم زاده
7489/1858
کپی شد
