بنای آرامگاه فردوسی، در شهر تاریخی توس به دست 'هوشنگ سیحون' بر پایه طرح پیشین کریم طاهرزاده بهزاد، با کمی تغییرات در ابعاد و اندازه و تزیینات، طراحی و بازسازی شد؛ معمار مجری ساختمان حسین لرزاده و حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان مباشر ساخت این بنای تاریخی بوده اند.
خصوصیات معماری بنا
ساختمان کنونی آرامگاه در سال 1313 همزمان با آیین‌های هزاره فردوسی گشایش یافت و آرامگاه که به شکل بناهای پرسپولیس و پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشکیل شده که اولین بخش آن، میانی ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد یک در 1.5 متر و حدود نیم متر ارتفاع تشکیل شده که در مرکز و بر سکوی مرمرین قرار گرفته است.
بخش دوم شامل تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزیین یافته و چهار ستون بلند با 2 سرستون بزرگ در چهارگوشه این تالار موجود است و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی خونمایی می کند که ویژگی های پرسپولیس را بیشتر به یاد می‌آورد.
سومین بخش محوطه پلکانی، پوشیده از سنگ مرمر است که اتاقی روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده که حسین حجارباشی زنجانی سنگتراشی سنگهای بنا و قبر را انجام داده و سنگ نوشته‌های آرامگاه که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی است، از آثار طاهرزاده است.
پس از کودتای سوم اسفندماه سال 1299 خورشیدی، در سال 1301 گروهی از رجال سیاسی - فرهنگی و علاقه‌مند به هنر ایران، برای حفظ و نگهداری و تعمیر ساختمان‌های تاریخی و پاس حرمت یادگارها و مفاخر فرهنگی و هنری ایران، گرد هم آمده و جمعیتی به نام 'انجمن آثار ملی' را تشکیل دادند.
از اقدامات اولیه انجمن آثار ملی، طرح ساخت آرامگاه فردوسی بود؛ کریم طاهرزاده بهزاد، طرح آرامگاه فردوسی را پیشنهاد کرد و این طرح در سال 1313 خورشیدی افتتاح شد اما به علت ناآشنایی سازندگان به فنون آزمایش خاک، محاسبه نکردن دقیق و بی‌اطلاعی از وضعیت آب‌های زیرزمینی ناحیه توس، ساختمان از همان نخستین سال‌ها، شروع به نشست کرد و پس از 30 سال، هوشنگ سیحون با حفظ طرح اولیه و الحاقات جدید، بنایی جدید پیشنهاد کرد.
در طرح جدید هوشنگ سیحون نمای اصلی مقبره حفظ شد، اما در فضاهای داخلی تغییرات بسیاری انجام گرفت.
مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در 20 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد؛ روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می‌شود در 28 کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد.
چنان‌که مشهور است پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند؛ خاک او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته شد.
خبری نه چندان موثق ساخت اولین بنا بر مزار ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده است.
صد سال پس از مرگ فردوسی در 510 هجری، نظامی عروضی گور شاعر حماسه سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد و ششصد سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد.
بعدها در 1302 هجری قمری که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست گورجای فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون توس تعیین گردید و بنایی آجری بر آن ساخته شد.
بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح شد.
ملک‌الشعرای بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله بر آن یافته بود، در 1299 در هفته نامه نوبهار خود مقاله‌ای بر لزوم ساخت بنای آرامگاه نوشت.
پس از تاسیس انجمن آثار ملی در سال 1301، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود که آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در 1304 با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت کنند.
در اردیبهشت سال 1305 کیخسرو شاهرخ که نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود، ماموریت یافت به همراه گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی از تهران به شهر توس سفر کند؛ پس از جست و جو در باغ حاج میرزاعلی قائم مقام نائب التولیه، تختگاهی یافتند که طولش 6متر و عرضش پنج متر بود و آن مدفن فردوسی بود.
آندره گدار، رئیس اداره باستان‌شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود؛ طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد.
اشعار کتیبه‌ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگهای نما انتقال داده شده و ساختمان آرامگاه در سال 1311 آغاز و در مدت 18 ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال 1313 آماده شد.
برای تامین کسری هزینه 160 هزار برگ بلیت بخت‌آزمایی 10 ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود.
بنای کنونی، که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای 900 متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است؛ بخش فوقانی بنا، که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد.
سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متاثر از عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد و دیوارهای آن هم تماما با سنگهایی از منطقه توس نماسازی شد. هیئت کلی بنا، آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌کند.
اینک باغ آرامگاه که حدود 6هکتار مساحت، و یک موزه و کتابخانه دارد، سالانه بیش از یک میلیون زائر و شیفته فردوسی را می‌پذیرد.
موزه در گذشته، چایخانه سنتی و مکانی برای استراحت بازدیدکنندگان بود ولی بعدها در سال 1361 با کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف به موزه مبدل گشت و با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شان رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آن هستند.
موزه توس
در داخل محوطه آرامگاه فردوسی موزه ای بنام موزه توس قرار دارد که به چهار بخش تقسیم می شود؛ بخش اول آن آثاری است که در اثر کاوش‌های باستان شناسی از دشت توس به دست آمده که شامل انواع قطعات سفال دوره اسلامی و پیش از اسلام و سکه‌های طلا و نقره دوره اسلامی و غیره است.
بخش دوم شامل آثاری است که تجلی گر روح حماسی و پهلوانی شاهنامه است؛ انواع وسایل سوارکاری شامل سپر، گرز، تیرو کمان، وسایل موسیقی و رزمی که از آنها در شاهنامه بسیار نام برده شده است از این جمله‌اند و بخش سوم نیز اشیایی است که در عصر و زمان فردوسی (قرن ۴و ۵ هجری) خلق شده‌اند. این بخش شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دارو بدون لعاب و ظروف مفرغی است.
بخش چهارم این موزه نیز دربرگیرنده اشیای اهدایی است، انواع تابلوهای نقاشی از چهره فردوسی، آثار نقاشی استاد علی رخساز از داستان‌های شاهنامه، انواع فرش و قالیچه و انواع هنرهای ظریفه این بخش را تشکیل می‌دهند.
5132/7496
خبرنگار: آرزو جاودانی ** انتشار دهنده: علی اصغر ایزدی
انتهای پیام خصوصیات معماری بنا
ساختمان کنونی آرامگاه در سال 1313 همزمان با آیین‌های هزاره فردوسی گشایش یافت و آرامگاه که به شکل بناهای پرسپولیس و پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشکیل شده که اولین بخش آن، میانی ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد یک در 1.5 متر و حدود نیم متر ارتفاع تشکیل شده که در مرکز و بر سکوی مرمرین قرار گرفته است.
بخش دوم شامل تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزیین یافته و چهار ستون بلند با 2 سرستون بزرگ در چهارگوشه این تالار موجود است و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی خونمایی می کند که ویژگی های پرسپولیس را بیشتر به یاد می‌آورد.
سومین بخش محوطه پلکانی، پوشیده از سنگ مرمر است که اتاقی روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده که حسین حجارباشی زنجانی سنگتراشی سنگهای بنا و قبر را انجام داده و سنگ نوشته‌های آرامگاه که به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی است، از آثار طاهرزاده است.
پس از کودتای سوم اسفندماه سال 1299 خورشیدی، در سال 1301 گروهی از رجال سیاسی - فرهنگی و علاقه‌مند به هنر ایران، برای حفظ و نگهداری و تعمیر ساختمان‌های تاریخی و پاس حرمت یادگارها و مفاخر فرهنگی و هنری ایران، گرد هم آمده و جمعیتی به نام 'انجمن آثار ملی' را تشکیل دادند.
از اقدامات اولیه انجمن آثار ملی، طرح ساخت آرامگاه فردوسی بود؛ کریم طاهرزاده بهزاد، طرح آرامگاه فردوسی را پیشنهاد کرد و این طرح در سال 1313 خورشیدی افتتاح شد اما به علت ناآشنایی سازندگان به فنون آزمایش خاک، محاسبه نکردن دقیق و بی‌اطلاعی از وضعیت آب‌های زیرزمینی ناحیه توس، ساختمان از همان نخستین سال‌ها، شروع به نشست کرد و پس از 30 سال، هوشنگ سیحون با حفظ طرح اولیه و الحاقات جدید، بنایی جدید پیشنهاد کرد.
در طرح جدید هوشنگ سیحون نمای اصلی مقبره حفظ شد، اما در فضاهای داخلی تغییرات بسیاری انجام گرفت.
مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در 20 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد؛ روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می‌شود در 28 کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد.
چنان‌که مشهور است پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند؛ خاک او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته شد.
خبری نه چندان موثق ساخت اولین بنا بر مزار ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده است.
صد سال پس از مرگ فردوسی در 510 هجری، نظامی عروضی گور شاعر حماسه سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد و ششصد سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد.
بعدها در 1302 هجری قمری که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست گورجای فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون توس تعیین گردید و بنایی آجری بر آن ساخته شد.
بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح شد.
ملک‌الشعرای بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله بر آن یافته بود، در 1299 در هفته نامه نوبهار خود مقاله‌ای بر لزوم ساخت بنای آرامگاه نوشت.
پس از تاسیس انجمن آثار ملی در سال 1301، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود که آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در 1304 با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت کنند.
در اردیبهشت سال 1305 کیخسرو شاهرخ که نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود، ماموریت یافت به همراه گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی از تهران به شهر توس سفر کند؛ پس از جست و جو در باغ حاج میرزاعلی قائم مقام نائب التولیه، تختگاهی یافتند که طولش 6متر و عرضش پنج متر بود و آن مدفن فردوسی بود.
آندره گدار، رئیس اداره باستان‌شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود؛ طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد.
اشعار کتیبه‌ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگهای نما انتقال داده شده و ساختمان آرامگاه در سال 1311 آغاز و در مدت 18 ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال 1313 آماده شد.
برای تامین کسری هزینه 160 هزار برگ بلیت بخت‌آزمایی 10 ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود.
بنای کنونی، که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای 900 متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است؛ بخش فوقانی بنا، که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد.
سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متاثر از عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد و دیوارهای آن هم تماما با سنگهایی از منطقه توس نماسازی شد. هیئت کلی بنا، آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌کند.
اینک باغ آرامگاه که حدود 6هکتار مساحت، و یک موزه و کتابخانه دارد، سالانه بیش از یک میلیون زائر و شیفته فردوسی را می‌پذیرد.
موزه در گذشته، چایخانه سنتی و مکانی برای استراحت بازدیدکنندگان بود ولی بعدها در سال 1361 با کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف به موزه مبدل گشت و با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شان رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آن هستند.
موزه توس
در داخل محوطه آرامگاه فردوسی موزه ای بنام موزه توس قرار دارد که به چهار بخش تقسیم می شود؛ بخش اول آن آثاری است که در اثر کاوش‌های باستان شناسی از دشت توس به دست آمده که شامل انواع قطعات سفال دوره اسلامی و پیش از اسلام و سکه‌های طلا و نقره دوره اسلامی و غیره است.
بخش دوم شامل آثاری است که تجلی گر روح حماسی و پهلوانی شاهنامه است؛ انواع وسایل سوارکاری شامل سپر، گرز، تیرو کمان، وسایل موسیقی و رزمی که از آنها در شاهنامه بسیار نام برده شده است از این جمله‌اند و بخش سوم نیز اشیایی است که در عصر و زمان فردوسی (قرن ۴و ۵ هجری) خلق شده‌اند. این بخش شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دارو بدون لعاب و ظروف مفرغی است.
بخش چهارم این موزه نیز دربرگیرنده اشیای اهدایی است، انواع تابلوهای نقاشی از چهره فردوسی، آثار نقاشی استاد علی رخساز از داستان‌های شاهنامه، انواع فرش و قالیچه و انواع هنرهای ظریفه این بخش را تشکیل می‌دهند.
5132/7496
خبرنگار: آرزو جاودانی ** انتشار دهنده: علی اصغر ایزدی
کپی شد
