قنات قصبه گناباد شاهکار آبی جهان

به گزارش جماران، ایرنا نوشت: قنات قصبه گناباد به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو، شاهکاری از پیوند هنر، دانش، فناوری و مدیریت منابع آب است که مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، فناوری حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب است که آن را به یکی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل کرده است.

از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان قنات جهانی قصبه از جایگاه خاص و ممتازی برخوردار است.

قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای کشاورزی است که در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی و در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است.

این قنات از ۲ رشته اصلی و ۶ شاخه فرعی تشکیل شده‌ و مادرچاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد.

طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته دولاب نو با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه ‌است.

از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن است که به بالغ بر ۴۷۰ حلقه می رسد که این تعدد چاه ها، سبب پیشگیری از کور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.

از دیگر موارد آن می توان به ۲ شاخه شدن در فاصله ۶۸۳ متری کانال اصلی و سپس ۶ شاخه شدن کانال ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره کرد.

اکنون ۶۰ درصد چاه های قنات مسدود است و ۴۰ درصد آنها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است.

نخستین کسی که توصیف به نسبت مفصلی از قنات قصبه گناباد آورده، حکیم ناصر خسرو قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر "تون" راهی گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: "چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، ۷۰۰ گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون بیرون آمد گفت آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز چهار فرسنگ می رود". ‌

گمان می رود همین حکایت که ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده است، مبدا اظهارنظرهای بعدی در باره قنات گناباد بوده باشد.

حمدالله مستوفی، صاحب کتاب "تاریخ گزیده" نیز در سال ۷۴۰ هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: "چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از کاریز و بیشتر کاریزها از طرف جنوب به شمال می رود".

قنات قصبه گناباد که عنوان طولانی ترین قنات جهان را یدک می کشد، یکی از آثار رمزآلود تاریخی ایران محسوب می شود چرا که هنوز سووالات بسیاری در باره ویژگی ها و نحوه حفر آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی نظیر است.

این اثر تاریخی یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است که با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراکنده در داخل قنات، تخمین زده می شود قدمت آن به دوران هخامنشیان برسد.

در مطالعات و بررسی های میدانی مسیر قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را کنار خاکریز دهانه چاه ها مشاهده کرد که تنها مدرک و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.

بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری که در کناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول ۶ هزار و ۴۰۳ متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.

با توجه به سفال های جمع آوری شده که با سفال های دوران هخامنشی قابل مقایسه است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود این شهر و یا تشکیل اجتماعی در آن منطقه باشد، زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات، که آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد، منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است که لازمه یکجانشینی، وجود منبع مطمئنی برای تامین آب است.

اما ایجاد و حفر یک قنات با ویژگی های قنات قصبه، نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی خاص دارد و اینکه پیش از قنات قصبه کدام قنوات وجود داشته است، یک سوال اساسی باستان شناسی است.

می توان این گونه تصور کرد که با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.

با این فرض می توان پذیرفت که قنات گناباد از پیشینه کهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.

مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد از اجرای طرح گردشگری قنات جهانی قصبه خبر داد و گفت: این طرح در سه مرحله اجرا می شود که برای مطالعه مرحله نخست آن بالغ بر یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال هزینه شده که با اتمام کار مطالعاتی، عملیات اجرایی این مرحله با صرف اعتبار هفت میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال اجرایی شده است.

مهدی ذوالفقاری ادامه داد: طرح گردشگری قنات جهانی قصبه گناباد در پنج سال گذشته در سه مرحله برنامه ریزی و هدف گذاری شده بود.

وی اظهار داشت: مرحله نخست این طرح گردشگری از مقابل پارک قصبه در خیابان ناصرخسرو آغاز شده که در قالب آن ساماندهی و استحکام بخشی این مسیر با سنگفرش و آجرفرش انجام می شود.

وی افزود: ایجاد زیرساختهای گردشگری نظیر اقامتگاههای بومگردی، سفره خانه های سنتی و ایجاد کوچه باغها، راه اندازی موزه های گردشگری نظیر خانه موزه مرحوم نبی پور و اماکن سیاحتی و ورزشی نظیر باشگاه سوارکاری از دیگر بخش های طرح گردشگری قنات جهانی قصبه است که با مشارکت شهرداری در حال اجراست.

وی اضافه کرد: استحکام بخشی ورودی های یک و ۲ قنات و ساماندهی مظهر آن همزمان با روند ثبت آن در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو در حدود پنج سال گذشته انجام و سه میلیارد ریال هم برای ساماندهی پارک قصبه هزینه شده است.

رضا نصیری، فرماندار گناباد هم از تخصیص ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی و بهسازی قنات جهانی قصبه خبر داد و افزود: اعتبار یاد شده بر اساس اولویت برای ساماندهی و بهسازی مظهر، روشنایی و سایر امکانات زیرساختی این اثر تاریخی در سال جاری هزینه می شود.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد هم با اشاره به بازدید بیش از ۶ هزار مسافر و گردشگر نوروزی از ابتدای تعطیلات نوروزی از قنات قصبه این شهرستان افزود: ساز و کارهای لازم برای بازدید گسترده گردشگران از این جاذبه تاریخی فراهم شده است.

رسول صنوبری گفت: بعد از ۲ سال تعطیلی برگزاری آیین نوروزگاه به دلیل شیوع کرونا، این آیین نوروز ۱۴۰۱ در محل قنات جهانی قصبه مانند دیگر نقاط استان خراسان رضوی برگزار می شود.

وی گفت کلوت‌ نوردی، شترسواری، نورپردازی مظهر قنات و ورودی‌های شماره ۱ و ۲ قنات قصبه، فعالیت رستوران و کافی‌شاپ روباز در محل مظهر قنات، فعالیت موزه آب، موزه باستان‌شناسی، موزه زعفران و موزه مردم‌شناسی از دیگر برنامه‌های ایام نوروز سال جاری برای پذیرایی از گردشگران است.