آستان قدس رضوی یکی از نهادهای بزرگ موقوفاتی کشور است که علاوه بر وظایف مذهبی و فرهنگی، حسب دستور موکد رهبر معظم انقلاب، محرومیت‌زدایی از مناطق محروم بویژه حاشیه شهر مشهد را در دستور کار قرار داده و در این راستا "معاونت محرومیت زدایی" در چارچوب فعالیت‌های خیراندیشانه این نهاد ایجاد شده است.
این نهاد موقوفاتی براساس وظیفه ذاتی خود در ارایه خدمات به زائران و مجاوران حضرت امام رضا (ع) و عمل به نیات واقفین، همسو با سایر ارگان‌ها و دستگاه‌های ذیربط همچون شهرداری مشهد و استانداری خراسان رضوی به ساماندهی حاشیه این شهر پرداخته و طرح‌ها و اقدامات گوناگونی را برای پاک کردن محرومیت از چهره این کلانشهر به اجرا گذاشته است.
آستان قدس رضوی به همین منظور با بهره‌گیری از خادمیاران رضوی در حوزه‌های مختلف ساخت و ساز، مسایل بهداشتی و درمانی، ارایه خدمات فرهنگی و اجتماعی در قالب برپایی اردوهای جهادی به اجرای طرح‌های محرومیت‌زدایی در حاشیه شهر مشهد به طور متمرکز در هماهنگی با دیگر ارگان‌ها اقدام کرده است.
زمینه‌های بسترساز
حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از معضلات گریبانگیر اغلب کلانشهرها طی دهه‌های اخیر شناخته شده و در این میان نبود برنامه‌ریزی برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان منجر به گسترش پدیده حاشیه‌نشینی شده به طوری که بر اساس آمارهای موجود حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ۸۰ میلیون نفری ایران در زمره حاشیه‌نشینان شهرهای بزرگ و متوسط کشور هستند.
در قالب چنین روند مشکل‌آفرین حتی روستاهای نزدیک شهرها نیز طی روندی خزنده به مرور در داخل حریم شهرها قرار گرفته‌اند که بطور مثال در کلانشهر مشهد ۱۲۸ روستا با جمعیت افزون بر ۲۰۰ هزار نفر در حریم کلانشهر مشهد قرار دارد.
کلانشهر ۳۰ هزار هکتاری مشهد هم‌اکنون نیز ۸۶ هزار هکتار حریم دارد و ظرف ۵۰ سال اخیر ۸۰ سکونتگاه روستایی وارد محدوده این شهر شده است.
نبود برنامه و اقدام عملی موثر برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان زمینه اشغال زمین‌های اطراف شهرها و تبدیل آن‌ها به سکونتگاه‌های غیرمجاز را فراهم آورده و در امتداد آن به اجبار همین مکان‌ها بدون اقدامات زیرساختی و ارائه خدمات شهری، در قالب "طرح جامع" ناگزیر به محدوده شهر افزوده شده‌اند.
کارشناسان امور شهر و شهرسازی معتقدند یکی از راه‌های کارشناسانه و موثر مقابله با تبدیل زمین‌های واقع در حریم شهر به محدوده شهری، اصلاح کالبد شهر و اجرای برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی برای توانمندسازی مردم است که اجرای آن نیازمند تامین میلیاردها تومان اعتبار می‌باشد.
حاشیه شهر مشهد
چهار درصد جمعیت کشور در مشهد و حریم این شهر سکونت دارند. میزان رشد جمعیت بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در مشهد ۱.۷ درصد و در کشور ۱.۲ درصد بود اما همین ضریب در این مدت برای روستاهای حریم مشهد ۱۱.۸ درصد ثبت شده است.
سکونتگاه‌های غیررسمی با گستره‌ای شامل ۱۳ درصد از مساحت ۳۵۰ کیلومترمربعی مشهد، ۳۲ درصد جمعیت این کلانشهر را در خود جای داده‌اند. این مساحت یک میلیون و ۲۰۰ هزار حاشیه‌نشین را در قالب ۶۶ پهنه در خود جای داده که ۳۰۰ هزار نفر از آنان را اتباع و مهاجران خارجی تشکیل می‌دهند.
سکونتگاه‌های غیررسمی به مناطقی گفته می‌شود که مهاجران روستایی و محرومان جامعه شهری از سر اجبار در آن جا خوش کرده و محیط مسکونی خارج از برنامه‌ریزی‌های رسمی و قانونی توسعه شهری را بدون مجوز در درون یا خارج محدوده قانونی شهر شکل داده‌اند.
نداشتن سند مالکیت رسمی و محرومیت از خدمات و زیرساخت‌های شهری، عمده‌ترین شاخص‌های مناطق حاشیه شهر محسوب می‌شوند. همچنین شرایط حاکم بر اینگونه نواحی بر بروز ناهنجاری‌های اجتماعی کمک کرده و حاشیه شهر را به بستر وقوع انواع جرایم تبدیل کرده است به طوری که از ۱۸ آسیب اجتماعی در ایران پنج مورد آن در حاشیه مشهد وجود دارد.
البته باید توجه داشت که پدیده حاشیه‌نشینی منحصر به مشهد یا ایران نیست و ۴۲ درصد جمعیت کشورهای درحال توسعه ساکن حاشیه شهر یا سکونتگاه‌های غیررسمی هستند.
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، سکونتگاه‌های غیررسمی چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده است زیرا یک نفر از هر ۶ نفر جمعیت هفت میلیارد و ۸۰۰ میلیونی جهان در سکونتگاه‌های غیررسمی یا حاشیه شهر زندگی می‌کند.
پدیده حاشیه‌نشینی و مقابله با آن روند تدریجی است
وجود ۱.۲ میلیون نفر جمعیت حاشیه‌نشین در مشهد پدیده‌ای نوظهور و ناگهانی نیست بلکه به صورت تدریجی و طی سال‌ها به خاطر عدم توجه بهنگام و دوراندیشی مسوولان و نهادهای ذیربط ایجاد شده است. بر همین اساس، پدیده‌ای اجتماعی و چندوجهی که در طول سال‌ها شکل گرفته است با اقدام دفعی و ناگهانی قابل رفع نیست بلکه نیازمند طرح و برنامه‌ای کلان و همه‌جانبه است تا با هماهنگی ارگان‌ها و دستگاه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، حقوقی و اجرایی و پرهیز از فعالیت‌های جزیره‌ای مورد رسیدگی و اصلاح قرار گیرد.
شهرداری مشهد، استانداری خراسان رضوی و سپاه امام رضا (ع) طی سال‌های اخیر در چنین بستری وارد عرصه مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی در مشهد شده‌اند تا علاوه بر ممانعت از گسترش آن، این مشکل را بطور ریشه‌ای رفع و درمان نمایند.
طرح، سازمان و ستاد
استاندار خراسان رضوی که حدود یک سال پیش کار خود را در این استان آغاز کرده، در نخستین ماه‌های تصدی خویش رسیدگی به حاشیه شهر مشهد را به عنوان یکی از اولویت‌ها در دستور کار خود قرار داد.
علیرضا رزم‌حسینی در این راستا برنامه‌ای را با عنوان "طرح جهاد اجتماعی" معرفی کرد که در قالب آن مسوولیت ۴۱ دستگاه اجرایی استان برای ساماندهی حاشیه شهر مشهد و مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی مشخص شده است.
شهرداری مشهد نیز به عنوان نهادی که در خط مقدم رویارویی با پدیده حاشیه‌نشینی و تبعات آن قرار دارد پارسال اقدام به تاسیس "سازمان بازآفرینی شهری" کرد تا مناطق حاشیه این کلانشهر را با استفاده از بودجه، امکانات و ظرفیت‌های تخصصی شهرداری مشهد ساماندهی نماید.
آستان قدس رضوی نیز در کنار سایر نهادها با توجه به وخامت وضعیت اجتماعی و امنیتی مناطق حاشیه شهر مشهد و مزمن شدن مشکلات آن، به عرصه مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی وارد شد.
اقدامات آستان قدس رضوی در حاشیه شهر مشهد
آستان قدس رضوی به خاطر ماهیت خدماتی و وظایف ملی خود دارای ماموریت‌های محوری، موضوعی و راهبردی در استان‌هاست که محور این ماموریت‌ها، فرهنگی و اجتماعی است.
در این راستا نمایندگی آستان قدس رضوی در ۳۲ نقطه از کشور ایجاد شده که مسوولیت ارایه خدمات فرهنگی، اجتماعی و امدادی به مناطق محروم را برعهده دارد.
مدیر دفتر نمایندگی آستان قدس رضوی در خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: آستان قدس رضوی حسب دستور رهبر معظم انقلاب مبنی بر رسیدگی به ضعفا و نیازمندان در شهر مشهد، اقدامات متنوعی برای خدمت‌رسانی به حاشیه‌نشینان انجام داده است.
امین بهنام افزود: از جمله این اقدامات می‌توان به توزیع منظم بسته‌های غذای متبرک حرم مطهر رضوی به صورت منظم بین ساکنین حاشیه شهر مشهد و افراد نیازمند اشاره کرد که به صورت روزانه توسط خادمیاران رضوی یا علما در منازل این منطقه تحویل می‌شود.
وی ادامه داد: حضور علما برای توزیع بسته‌های متبرک بین افراد نیازمند بیشتر با هدف فرهنگ سازی انجام می‌شود تا ضمن ارایه کمک‌های معیشتی، ارشادهای لازم در خصوص مسایل اجتماعی و فرهنگی نیز انجام شود.
مدیر دفتر نمایندگی آستان قدس رضوی در خراسان رضوی گفت: این نهاد ماهانه ۱۰ هزار سبد کالا بین ساکنین حاشیه شهر مشهد توزیع می‌کند که در ماه رمضان ۱۰ هزار سبد کالا نیز به این تعداد افزوده می‌شود.
وی افزود: یکی از مسایل دیگری که در حاشیه شهر مشهد توسط این نهاد پیگیری می‌شود، کمک به مهاجرت معکوس حاشیه‌نشینان از شهر به روستاست.
بهنام ادامه داد: اغلب افرادی که در حاشیه شهر مشهد ساکن هستند، روستاییانی می‌باشند که به دلیل فقر و بیکاری به این مناطق مهاجرت کرده‌اند لذا آستان قدس رضوی تلاش کرده است با ایجاد فرصت‌های شغلی در روستاهای مبدا، زمینه مهاجرت روستاییان از حاشیه شهر را فراهم کند.
وی گفت: در این راستا تسهیلات بانکی با کارمزد اندک به ۲۲۵ نفر از متقاضیان ساکن حاشیه شهر مشهد برای ایجاد کسب و کار در روستاها پرداخت شده یا در حال پرداخت است که برخی از آنان کسب و کار خود را در آن مناطق آغاز کرده‌اند.
مدیر دفتر نمایندگی آستان قدس رضوی در خراسان رضوی افزود: نمی‌توان عدد دقیق در زمینه مهاجرت معکوس یا بازگشت ساکنین حاشیه شهر به روستاهای خود ارایه داد اما در یک مرحله ۲۱ خانوار به روستاهای شهرستان کلات بازگشتند.
بهنام، راه‌اندازی اردوهای جهادی توسط خادمیاران سلامت را از دیگر اقدامات آستان قدس رضوی در حاشیه شهر مشهد ذکر کرد و ادامه داد: تاکنون ۴۰ اردوی جهادی سلامت توسط این خادمیاران برگزار شده که در این اردوها خدمات بهداشتی و درمانی رایگان به حاشیه‌نشینان ارایه شده است.
وی گفت: توسعه فضاهای فرهنگی، کمک به ساخت مساجد، کمک به ایجاد تشکل‌های فرهنگی و اجتماعی از دیگر برنامه‌های آستان قدس رضوی در حاشیه شهر مشهد بوده که در حال اجراست.
وی نوسازی و بهسازی خانه‌های محرومین را از دیگر اقدامات این نهاد در حاشیه شهر مشهد برشمرد و افزود: در این راستا ۳۵ خانه متعلق به محرومین در سه روستای حاشیه شهر مشهد شامل قرقی، بهار و فارمد، نوسازی کامل یا بهسازی شده است.
بهنام ادامه داد: خادمیاران رضوی در قالب اردوهای جهادی به بهسازی مدارس حاشیه شهر مشهد نیز پرداخته و آن را به عنوان برنامه ویژه خود در این مناطق قرار داده‌اند.
