گنابادی ها از چند روز مانده به ماه محرم خود را برای عزدارای در این ماه آماده می کنند و با سیاه پوش کردن حسینیه ها و مساجد و بقاع متبرکه پنج نفر از امام زادگان و فرزندان امام موسی کاظم (ع) در این شهرستان به استقبال این ماه می روند و ارادت خود را به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نشان می دهند.
نخل بندانی، نخل گردانی، تعزیه خوانی، تعزیه گردانی به همراه برگزاری آیین سوگواری و سینه زنی و زنجیرزنی از جمله آداب و رسوم ماه محرم در مناطق شهری و روستایی گناباد به شمار می رود.
هشت آیین و رسم محرمی گناباد شامل "نخل گردانی قصبه شهر، نوقاب، روستاهای رهن و ریاب، شبیه خوانی نوقاب و ریاب، واویلای مند و حسن و حسین بیدخت" در فهرست آثار ناملموس و معنوی کشور به ثبت رسیده است.
یک پژوهشگر مسائل فرهنگی به خبرنگار ایرنا گفت: تعزیه در اسلام به معنی سوگواری و نمایش مذهبی با آداب و رسوم خاصی همراه است و سابقه آن به دوره دیلمیان در قرن چهارم هجری بازمی گردد و دیلمیان که خودشان شیعه بودند رویدادهای کربلا را به صورت نمایش‌های مذهبی در آوردند.
محمد اسدیان افزود: در زمان صفویه هم نگاه خاصی به تعزیه شد و رنگ و بوی ملی و مذهبی به خود گرفت و اوج تعزیه در دوران قاجار و زمان ناصرالدین شاه بود که تکیه ها و حسینیه های فراوانی مانند تکیه دولت ایجاد شد.
وی ادامه داد: آئین تعزیه خوانی در گناباد در تمام مناطق و روستاها همسان بوده و از گذشته دور از اول ماه محرم تا روز عاشورا هر روز یک مجلس مختلف تعزیه خوانی برگزار می شود و روز نخست تعزیه، تعزیه مسلم بن عقیل و بعد تعزیه حر بن یزید ریاحی و در آخرین روز یعنی روز عاشورا نیز تعزیه امام حسین (ع) برگزار می شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد هم در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: آیین نخل بندانی و نخل گردانی به عنوان یکی از مهمترین آیین های محرمی گناباد در ماه محرم ریشه ای طولانی در تاریخ این مرز و بوم و منطقه دارد.
علیرضا شناسایی افزود: تشییع نمادین در فرهنگ ایران پیشینه ای طولانی دارد و نمونه برجسته آن آیین سالیانه سوگ سیاوش و حمل تابوت او بوده است و نخل بندی و تزئین نخل، به عنوان تابوت برای مردگان جوان، مشاهیر و یا افراد محبوب سابقه‌ای هزاران ساله در این دیار دارد.
وی اضافه کرد: از دوران صفوی مراسم نخل گردانی همراه با سینه زنی و شبیه سازی به شکل امروز در آیین عاشورا و محرم در گناباد رواج یافته است و نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر، شمشیر، پارچه های قیمتی و آیینه هایی بسته می شود و آن را در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین(ع) به حرکت در می آورند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: نخل بندانی و نخل گردانی به عنوان یک همایش بزرگ اجتماعی، فرهنگی و دینی مناطق شهری و روستایی این شهرستان با شکوه خاصی برگزار می شود.
شناسایی عناصر تشکیل دهنده نخل را نمادین توصیف و اضافه کرد: پارچه سیاه نخل نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پیکر سیدالشهدا(ع) و شمشیر و نیزه نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام، آینه نماد نور وجود حضرت سید الشهدا(ع) و سرو و نخل نماد قامت حضرت علی اکبر (ع) است.
وی افزود: پنجه های فلزی نخل نماد دستان ابوالفضل العباس(ع)، زنگ، نماد زنگ کاروان امام حسین و سیب سرخ نماد سرخی خون سرور و سالار شهیدان(ع) و میوه بهشتی است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: پارچه های زینتی نخل نمادی از حجله قاسم بن حسن(ع) و تنوع رنگ این پارچه ها نشانگر تنوع افکار و عقاید، ایده ها و مذاهب گوناگون است که در ایام محرم در قالب یک هدف و اعتقاد به امام حسین(ع) به صورت متمرکز و متحد به عزاداری می پردازند.
شناسایی در توضیح مراسم نخل بندان افزود: بعد از آن که به وسیله مهار و طناب های مویی تمام چوب های نخل با مهارت خاصی به هم متصل می شود بزرگان و افراد با تجربه به تزیین آن می پردازند و سپس آیین نخل گردانی در گناباد از ابتدای صبح روز عاشورا آغاز می شود و باور عام بر این است که مشایعت نخل و نشستن گرد و خاک ناشی از حرکت نخل بر آنان باعث برکت و سلامتی ایشان می شود.
وی ادامه داد: قصبه شهر گناباد سه نخل دارد که یکی از این نخل ها به نخل سادات مشهور است و به خاطر احترام، پیشاپیش سایر نخل ها حرکت می کند و نخل ها را هم مردان جوان پس از قرار گرفتن افراد در زیر آن به حرکت در می آورند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: نقطه قابل توجه این است که نقاط حمل نخل در گذشته به صورت موروثی از اجداد و پدربزرگان و پدران به افراد می رسیده است و هیچ کس نمی توانسته بدون اجازه این افراد در آن محل برای گرداندن و حمل نخل قرار بگیرد که البته این رسم در حال حاضر کمرنگ شده است.
شناسایی افزود: در آیین نخل گردانی و نخل آرایی افراد بسیاری با نذر و نیازهای مختلف در مسیر حرکت نخل با پذیرایی از خادمان و عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) به روش های مختلف از جمله پخش نقل و نبات و شله زرد و نان و غذاهای محلی ارادت خود را به امام حسین(ع) نشان می دهند.
وی ادامه داد: از دیگر آیین هایی که ثبت میراث معنوی شده اند مراسم عزاداری "حسن و حسین" است که از حدود سه نسل قبل یعنی حدود ۲۵۰ سال پیش هر ساله در ماه محرم و پایان مراسم عزاداری سینه زنی در بیدخت گناباد برگزار می شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد در تشریح آیین حسن و حسین گفت: عده ای از سینه زن ها در وسط مسجد دور هم حلقه می زنند و هر نفر با دست چپ کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست سینه می زند و یک نفر هم در وسط هماهنگ با سینه زن ها به طور مقطع و متناوب با گام نخست و دوم به ترتیب حسن و حسین می گوید.
شناسایی دیگر آیین روز عاشورا در گناباد را شبیه گردانی در نوغاب ذکر و اضافه کرد: در اجرای این آیین ساعتی قبل از اذان صبح روز عاشورا کاروانی از شترها و شبیه خوانان که نمادی از کاروان امام حسین(ع) است در کوچه های نوغاب به حرکت در می آیند.
وی افزود: حرکت این کاروان به مقصد مسجد نوغاب تا هنگام اذان ادامه یافته و پس از اقامه نماز صبح پایان می یابد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد آیین واویلای روستای مِند را دیگر آیین مردم گناباد در ماه محرم دانست و گفت: در این آیین ۱۵ گروه با استقرار در سه مسجد روستای مند با نوای واویلا مردم را به حضور در مراسم عزای امام حسین (ع) دعوت می کنند.
شناسایی افزود: مرثیه واویلای مند با قدمت بیش از ۱۰۰ سال در دهه نخست محرم صبح، ظهر و شب قبل از عزاداری اصلی در مساجد و حسینیه های روستا برگزار می شود و در اجرای این آیین افراد به صورت یک حلقه نشسته و یک نفر به عنوان اجراکننده اشعاری در خصوص واقعه عاشورا از سروده های محتشم کاشانی، عبدالجواد خراسانی و عباس حسینی جوهری قرائت می کند و هر شعری که خوانده می شود مستمعان نیز پایان آن را می خوانند.
آیین تعزیه خوانی گناباد به عنوان یکی دیگراز آداب و رسوم مردم این منطقه در ماه محرم قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و هنوز هم این شهرستان به عنوان یکی از مناطق نخستین تعزیه خوانی در ایران شناخته می شود.
آیین تعزیه خوانی در ۱۲ منطقه و روستای گناباد از جمله نوغاب، قصبه شهر، دلویی، رهن، بیلند، باغ آسیا و قوژد برگزار می شود ولی تعزیه خوانی نوغاب از قدمت و اصالت خاصی برخوردار است.
پایه گذار مراسم تعزیه خوانی در شهرهای جنوبی خراسان رضوی و شهرستان گناباد فردی به نام عبدالله نوغابی بود که ۲۰۰ سال قبل و در اواخر دوره زندیه و آغاز سلسله قاجار به گناباد آمد و در منطقه نوغاب سکنی گزید و ۸۰ مجلس مختلف شبیه خوانی را وقف مجالس تعزیه خوانی کرد.
حاج عبدالله نوغابی مردی باتقوا، بانفوذ، ثروتمند و نیکوکار بود و باقیات صالحاتی چون مسجد، حسینیه، حمام و آب انبار در این منطقه از خود به یادگار گذاشت که تمام آنها با نام خود او هنوز باقی است.
بعد از حاج عبدالله نوغابی فرزندان وی همچنان این آیین را زنده نگاه داشتند و به تدریج تعزیه خوانی در ۱۱ نقطه دیگر شهرستان گناباد هم دایر و روز عاشورا برگزار می شود.
در آیین تعزیه خوانی روایت نهضت امام حسین (ع) از زمان جدایی حر از لشکر یزید و پیوستنش به یاران حضرت سیدالشهدا (ع) و جانفشانی های دیگر یاران آن حضرت شروع می شود و به شهادت امام حسین (ع) خاتمه می یابد.
این آیین از مقابل منزل یکی بانیان و پیشکسوتان تعزیه خوانی گناباد شروع می شود و به سمت مسجد بالای نوغاب ادامه می یابد.
از دیگر بانیان شبیه خوانی در گناباد می توان از مرحومان شیخ محمدباقر عماد، ابوالحسن سعیدیان، علی آقا عمادی، مرحوم کربلایی حسن نجار یاد کرد و در حال حاضر نیز حاج اسماعیل سالاری و عباسعلی غلام زاده و انجمن نمایش شهرستان گناباد در برگزاری شبیه خوانی همت و تلاش زیادی دارند.
شهرستان ۹۰ هزار نفری گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.
۲۰۹۵/۱۹۲۲
