رباط شرف کاروانسرایی در 45 کیلومتری شهر سرخس است که معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی می باشد.
این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور - سرخس (جاده ابریشم) و 6 کیلومتری جاده سرخس - مشهد بعد از تپه های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد.
شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می کند که از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری ایران است.
وجود چندین کتیبه در بنا نشان می دهد بنیان این بنا مربوط به اوایل سده ششم هجری و سال 508 هجری قمری است.
به گفته 'آندره گدار' این بنا که در سال 508 قمری ساخته شده در سال 548 قمری مورد حمله غزها (ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دیده و یک سال بعد در سال 549 بازسازی شده است.
طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی 'شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی' است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را برعهده داشت.
باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط در سال 549 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
* رنسانس ایران قدیم
گرچه معماری ایرانی دارای سبک های مجزا نمی باشد ولی با نظر مرحوم پیرنیا معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم کرده اند و به عنوان مثال شیوه رازی، که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است. در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده شد و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغزکاری و تزیینات وابسته به معماری ، بسیار زیبا و ظریف اجرا شده است.
رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها و گنبدها عناصری هستند که این کاروانسرای شاهی را همانند یک عمارت بی نظیر شاهی نمایان می کند.
این دوره تاریخی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.
معماری در ایران به طور کلی مشخصات معماری گذشته را در کاربری های جدید به کار برده است و به تناسب زمان آن را تکمیل کرده است. در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق قلمرو حکومت اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد. حکومت به نسبت طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققان به عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده است.
کتیبه های بنای یاد شده اغلب باقیمانده از دوران سلجوقی است، تنها کتیبه دارای تاریخ بنا کتیبه ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را در برگرفته و چون کتیبه های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت این کتیبه از کتیبه های دیگر جدیدتر است.
* بنایی یگانه
رباط شرف بنایی است با 109 متر طول و 63 متر عرض و چهار هزار و 644 مترمربع زیربنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد.
در سردر ورودی بنا نوشته شده 'رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است' و در متون تاریخی منزل رباط شرف را آبگیر یا آبگینه نامیده اند.
این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه های آن جلوه خاصی دارد.
در این رباط چند مسجد و محراب دیده می شود که همه با کتیبه های گلی و گچی تزئین شده اند.
حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل آن دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است.
در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوان هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل 2 اتاق و عمود بر رواق داخلی است.
دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده و در دو طرف آن دو راه وجود دارد که یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل می پیوندد.
بنای دو سوی حیاط دوم نیز مانند تاسیسات حیاط اول است فقط در جلو اتاق ها رواقی است که حیاط دوم را دور می زند.
در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم اتاقی است که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.
در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می توان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه ای چهارگوش با سه در ساخته اند. روبروی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.
در دو طرف شاه نشین دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های انتهایی رباط دو حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز دو تالار ستوندار بنا کرده اند.
از ویژگی های بنای رباط شرف دو مسجد است که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای دو ورودی به دالان است. مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و دو محراب دارد.
همچنین بنا دارای 6 برج است که چهار برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و 2 برج در حیاط اول دارد.
محور اصلی بنا از جنوب‌شرقی به شمال غربی است و نشان می دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم، ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.
در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.
نقشه ساختمان رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد.
وجود کتیبه های گچی و طرح های آجرچینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده ولی در کاروانسرای رباط شرف تقریبا تمام آجرچینی ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق های آن ایجاد شده طرح دار هستند.
گچبری های رباط شرف از جالب ترین نمونه های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه های حاشیه محراب های دو نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه های محراب های مساجد ایران از نظر زیبایی و طرح برابری می کند.
در سال 1356 با خاکبرداری از اتاق های رباط شرف مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان های عهد صفوی، سفالینه های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر به فرد متعلق به سده های چهار و پنج قمری به دست آمده است.
رباط شرف در بیستم خرداد ماه 1321 شمسی به شماره 359 ثبت ملی شده و جزو با سابقه ترین بناهای ملی است.
7496 / 6053
انتهای پیام این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور - سرخس (جاده ابریشم) و 6 کیلومتری جاده سرخس - مشهد بعد از تپه های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد.
شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می کند که از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری ایران است.
وجود چندین کتیبه در بنا نشان می دهد بنیان این بنا مربوط به اوایل سده ششم هجری و سال 508 هجری قمری است.
به گفته 'آندره گدار' این بنا که در سال 508 قمری ساخته شده در سال 548 قمری مورد حمله غزها (ترکان اغوز) قرار گرفته و آسیب دیده و یک سال بعد در سال 549 بازسازی شده است.
طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی 'شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی' است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را برعهده داشت.
باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط در سال 549 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
* رنسانس ایران قدیم
گرچه معماری ایرانی دارای سبک های مجزا نمی باشد ولی با نظر مرحوم پیرنیا معماری دوره های تاریخی ایران را به سبک های معینی تقسیم کرده اند و به عنوان مثال شیوه رازی، که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است. در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده شد و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغزکاری و تزیینات وابسته به معماری ، بسیار زیبا و ظریف اجرا شده است.
رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت و به کارگیری طرح های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها و گنبدها عناصری هستند که این کاروانسرای شاهی را همانند یک عمارت بی نظیر شاهی نمایان می کند.
این دوره تاریخی را می توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.
معماری در ایران به طور کلی مشخصات معماری گذشته را در کاربری های جدید به کار برده است و به تناسب زمان آن را تکمیل کرده است. در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق قلمرو حکومت اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد. حکومت به نسبت طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققان به عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده است.
کتیبه های بنای یاد شده اغلب باقیمانده از دوران سلجوقی است، تنها کتیبه دارای تاریخ بنا کتیبه ای گچی به خط ثلث و در زیر ایوان انتهایی بناست که سه ضلع ایوان را در برگرفته و چون کتیبه های دیگر را به خط کوفی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت این کتیبه از کتیبه های دیگر جدیدتر است.
* بنایی یگانه
رباط شرف بنایی است با 109 متر طول و 63 متر عرض و چهار هزار و 644 مترمربع زیربنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد.
در سردر ورودی بنا نوشته شده 'رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است' و در متون تاریخی منزل رباط شرف را آبگیر یا آبگینه نامیده اند.
این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه های آن جلوه خاصی دارد.
در این رباط چند مسجد و محراب دیده می شود که همه با کتیبه های گلی و گچی تزئین شده اند.
حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل آن دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است.
در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایوان هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل 2 اتاق و عمود بر رواق داخلی است.
دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده و در دو طرف آن دو راه وجود دارد که یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل می پیوندد.
بنای دو سوی حیاط دوم نیز مانند تاسیسات حیاط اول است فقط در جلو اتاق ها رواقی است که حیاط دوم را دور می زند.
در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم اتاقی است که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق های بالای دالان نیز پلکانی ساخته اند.
در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می توان دید. قسمت اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه ای چهارگوش با سه در ساخته اند. روبروی ایوان، شاه نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.
در دو طرف شاه نشین دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه های انتهایی رباط دو حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز دو تالار ستوندار بنا کرده اند.
از ویژگی های بنای رباط شرف دو مسجد است که یکی در طرف چپ دالان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای دو ورودی به دالان است. مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و دو محراب دارد.
همچنین بنا دارای 6 برج است که چهار برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و 2 برج در حیاط اول دارد.
محور اصلی بنا از جنوب‌شرقی به شمال غربی است و نشان می دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم، ایوان و شاه نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.
در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.
نقشه ساختمان رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد.
وجود کتیبه های گچی و طرح های آجرچینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده ولی در کاروانسرای رباط شرف تقریبا تمام آجرچینی ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق های آن ایجاد شده طرح دار هستند.
گچبری های رباط شرف از جالب ترین نمونه های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه های حاشیه محراب های دو نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه های محراب های مساجد ایران از نظر زیبایی و طرح برابری می کند.
در سال 1356 با خاکبرداری از اتاق های رباط شرف مجموعه ای از ظروف فلزی، فرمان های عهد صفوی، سفالینه های سلجوقی، سکه هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصر به فرد متعلق به سده های چهار و پنج قمری به دست آمده است.
رباط شرف در بیستم خرداد ماه 1321 شمسی به شماره 359 ثبت ملی شده و جزو با سابقه ترین بناهای ملی است.
7496 / 6053
کپی شد
