ارگ کلاه فرنگی اواخر دوره زندیه احداث شد و بنای آن به طور کلی از نظر شکل معماری با سایر بناهای شهری متفاوت است.
ساختمان ارگ در ۶ اشکوب بنا شده که ۲ اشکوب آن فضادار و بقیه طبقات برای تکمیل فرم نمای بیرونی روی گنبد حوضخانه ساخته شده است.
بخش همکف ارگ کلاه فرنگی از یک پلان مربع شکل که اتاق‌های متعددی آن را احاطه کرده، تشکیل شده و در همین طبقه، چهار هشتی به شکل قرینه به چشم می‌خورد که اصلی‌ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در آن واقع است.
حوضخانه دارای پلان هشت ضلعی است که طاق نما و سکوهایی آن را احاطه کرده‌اند و یک حوض در وسط و گنبد با تزئینات مقرنس، رسمی‌بندی و کاربندی‌های زیبا به شکوه آن افزوده است.
در واقع می‌توان این بخش از ارگ را به دلیل وجود تزئیناتی که هنرمندان سازنده بر آن انجام داده‌اند، از مهم‌ترین بخش‌های عمارت ارگ بیرجند، معرفی کرد.
وجود آب‌نما در بخش حوضخانه علاوه بر زیبایی، تهویه این قسمت از ارگ را نیز برعهده دارد.
همچنین پنجره‌های نورگیر که در قسمت گنبدی کلاه فرنگی تعبیه شده است، روشنایی و نور مورد نظر فضای حوضخانه را تامین می‌کند که هنرمندان سازنده بنا با دیگر تزئیناتی که در این قسمت از ارگ انجام داده‌اند، فضایی زیبا و تماشایی را برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند.
طبقه دوم شامل یک هشت ضلعی است که چند اتاق را در خود جای داده و بخش‌های فوقانی فقط جنبه سمبلیک و زیبایی داشته که با پنجره‌هایی کوچک و کم عرض برای تامین نور حوضخانه تعبیه شده است.
سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای در ۶ طبقه با معماری زیبا و قابل توجه ساخته‌اند.
در راس این بنا یک مخروط سفید رنگ ساخته شده که در نگاه نخست، توجه تماشاگران و کارشناسان معماری را به‌واسطه زیبایی و طراحی جالب و قابل توجه‌ای که دارد، به خود جلب می‌سازد.
عمده مصالح استفاده شده در ساخت ارگ کلاه فرنگی بیرجند، گل، آجر، ساروچ و آهک است و ضمن داشتن شکل زیگوراتی و ۶ اشکوبه که خاص و منحصر به‌فرد جلوه می‌کند، متشکل از چند بخش اصلی و فرعی است.
در بنای کوشک مرکزی هیچ نوع بخاری و دودکش دیده نمی‌شود که حکایت از آن دارد این بنا فقط در فصول گرم سال مورد استفاده بوده است.
این ارگ که در مرکز شهر بیرجند و خیابان مطهری قرار دارد با شماره ۱۸۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مرمت و بازسازی ارگ کلاه فرنگی از سال ۱۳۹۵ آغاز شد و تاکنون ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. تاکنون طبقه همکف طبقه اول و نماها به طور کامل مرمت شده و بازسازی تزئینات و بخشی از گنبد خانه هنوز در دست اقدام است.
از آنجا که بخشی از ساختمان ارگ کلاه فرنگی در اختیار فرمانداری بیرجند قرار دارد برای بازدید این بنای تاریخی نیاز است هماهنگی لازم با فرمانداری انجام شود.
نمایشگاه تاریخ سیاسی خراسان جنوبی نیز سال گذشته در این بنای تاریخی گشایش یافت.
۹۸۹۳*۳۰۲۸
