ناکامی یا پیروزی، کدام دستاورد خیبر بود؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، عملیات خیبر با نام سردارش گره خورده است. هر جا که می شنوی خیبر، حاج همت در ذهنت نقش می بندد و پشت بندش آقا حمید باکری. بعضی می گویند پیروز بوده و بعضی آن را ناکام تلقی می کنند. امروز سوم اسفند ماه سال 1402 است. چهل سال از آن روز می گذرد و پرونده خیبر را گذاشته ایم مقابل رویمان تا مروری بر آن داشته باشیم:

از آنجایی که عملیات خیبر نیز مانند عملیات‌ بیت‌ المقدس به تمامی اهداف پیش‌بینی‌شده دست پیدا نکرد و در جریان عملیات به‌خصوص در محور طلائیه اتفاقاتی رخ داد و نبرد سنگینی روی داد، از سوی برخی ناکام یا غیرپیروز تلقی می‌ شود، اما پژوهشگران برجسته تاریخ دفاع مقدس و تحلیلگران جنگ ایران و عراق این عملیات را یک عملیات پیروز در سطح راهبردی و تاکتیکی می‌ دانند.

 ابتکار عمل به‌ جای توان تسلیحاتی

ایران پس از اجرای عملیات بیت‌ المقدس و آزادسازی خرمشهر، با هدف دستیابی به حقوقش و پایان دادن به جنگ تحمیلی، اقدام به طراحی و اجرای عملیات‌ برون‌مرزی رمضان کرد، اما به‌ دلایلی این عملیات و عملیات‌ های والفجر مقدماتی و والفجر یک که تا فروردین سال 62 و با همین هدف اجرا شد، با موفقیت همراه نشد.

در پایانِ عملیات والفجر یک، فرماندهان نظامی به درک جدیدی از توانایی‌ های دشمن و شرایط عمومی صحنه جنگ دست پیدا کردند. عراق با انجام اقداماتی، توانست موازنه قوا را به‌ نفع خود تغییر دهد. تغییرات اساسی در زمین‌ های استراتژیک و مسلح کردن آن‌ها به استحکامات پیچیده، دگرگونی در سازمان رزم و افزایش تیپ‌ ها و لشکرها و همچنین استفاده از تجهیزات و سلاح‌ های بهتر و بیشتر از جمله این اقدامات بود. همچنین کارا نبودن تاکتیک‌ های دوره گذشتهِ نیروهای خودی در شرایط جدید و ادامه عملیات به‌شیوه گذشته، نشان داد که باید ابتکار جدیدی وارد برنامه‌ریزی و استراتژی نظامی ایران شود.

از این رو فرماندهان و طراحان عملیاتی دفاع مقدس اقدام به اتخاذ ابتکار عمل کردند. آنان منطقه‌ ای را برای اجرای عملیات انتخاب کردند که ارتش عراق از توانمندی‌ ها و نقاط قوت رزمی خود همچون قدرت زرهی نتواند استفاده کند و ایران هم از توان رزمی و اصل غافلگیری به‌خوبی استفاده کند، در واقع ایران ابتکار عمل را جایگزین استعداد و توان تسلیحاتی ــ نظامی کرد، بدین ترتیب عملیات آبی ــ خاکی «خیبر» اسفند ماه سال 62 با تغییر در جغرافیای منطقه عملیات اجرا شد.

عملیات خیبر اولین عملیات آبی ــ خاکی ایران در دوران دفاع مقدس بود. این عملیات بنا بر ابتکار عمل و با هدف غلبه بر نقاط قوت دشمن اجرا شد. اجرای عملیات‌ های آبی ــ خاکی در دوران دفاع مقدس ضربات بسیاری به ارتش عراق وارد کرد.

 دستیابی به جزایر نفتی عراق

عملیات خیبر سوم اسفند ماه سال 1362 و با هدف دستیابی به جاده بصره ــ العماره (در محدوده روستاهای القرنه تا العزیر) و تهدید و دستیابی به بصره آغاز شد. این هدفْ بزرگ و مهم بود که دستیابی کامل به آن می‌ توانست ایران را به خواسته‌هایش برای پایان جنگ برساند.

یگان‌های عمل‌ کننده در مناطق هورالعظیم، طلائیه و زید به اجرای عملیات پرداختند. علاوه بر تصرف و تأمین جاده بصره ــ العماره، تصرف دو جزیره نفتی مجنون شمالی و مجنون جنوبی و تسلط کامل بر هورالعظیم نیز از اهداف این عملیات بود. جزایر مجنون از مناطق نفتی کشور عراق بود که آیت الله هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی و فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص)، میزان نفت آن را ضامن غرامت ایران دانست.

نیروهای تأمین، نیروهای اطلاعاتِ عملیات یگان‌ ها و نیز نیروهای بومی منطقه به‌ عنوان نیروهای پیشتاز، یک روز پیش از آغاز عملیات به داخل هور رفتند و خود را در حوالی جزایر مجنون و در سیل‌بندهای غربی هور مخفی کردند. عملیات فردای آن روز در ساعت 21:30 دقیقه آغاز شد. رزمنده‌ ها توانستند به‌ سرعت خود را به ساحل شرقی رودخانه دجله برسانند، اما عدم پاکسازی جزایر تا ساعت سه و نیم نیمه‌شب مانع از آن شد تا بعد از تصرف جزایر، نیروهای بعدی بتوانند برای حمله به‌ سوی طلائیه حرکت کنند، در نتیجه در شب اول الحاق انجام نشد.

عملیات خیبر نتوانست به هدف اصلی خود که تصرف جاده بصره ــ العماره بود، دست یابد، اما در حین عقب‌نشینی از شرق دجله طی سه هفته نبرد سنگین، منطقه‌ ای در آبگرفتگی هور به‌وسعت حدود هزار کیلومتر مربع به‌ همراه جزایر مجنون شمالی و جنوبی به تصرف نیروهای ایرانی درآمد و دستیابی به این منطقه پیروزی بزرگی برای ایران بود.

در محور زید نیز موفقیتی به دست نیامد و صبح عملیات، یگان‌ های عمل‌کننده عقب آمدند و به یاری یگان‌های محور طلائیه شتافتند تا مسیر دسترسی به جزایر باز شود، اما محور طلائیه با جزایر هم باز نشد.

با عقب‌نشینی نیروها از القرنه و العزیر و توقف پیشروی در طلائیه، جزایر محل درگیری نیروها شد و تمام توان رزمندگان ایرانی به حفظ جزایر معطوف شد. در روز 14 اسفند پیام امام خمینی مبنی بر اینکه «جزایر هرطور که شده، حتماً باید نگه داشته شوند» به رزمندگان ابلاغ شد. این فرمان تحول اساسی در سرنوشت عملیات ایجاد کرد، بدین ترتیب حمله 72ساعته عراق ناکام ماند و سرانجام جزیره مجنون حفظ شد.

عملیات خیبر البته نتوانست به هدف اصلی خود که تصرف جاده بصره ــ العماره بود، دست یابد اما در حین عقب‌نشینی از شرق دجله طی سه هفته نبرد سنگین، منطقه‌ای در آبگرفتگی هور به‌وسعت حدود هزار کیلومترمربع به‌همراه جزایر مجنون شمالی و جنوبی به تصرف نیروهای ایرانی درآمد و دستیابی به این منطقه پیروزی بزرگی برای ایران بود.

 تغییر موازنه قوا؛ پیروزی راهبردی ایران

نیروهای ایرانی علاوه بر اینکه در عملیات خیبر به‌لحاظ جغرافیایی موفق به تسلط بر جزایر و بخش عظیمی از هور شدند، موفق شدند دو پیروزی مهم دیگر هم به دست بیاورند؛ اولین پیروزی، تاکتیکی بود، تاکتیک عبور از هور و اجرای عملیات آبی ــ خاکی که ناشی از ابتکار عمل جدید ایران بود، با موفقیت همراه شد، ضمن اینکه ایران در این عملیات توانست به‌ خوبی از سه بُعد اصل غافلگیری (غافلگیری تاکتیکی، غافلگیری زمانی و غافلگیری مکانی) استفاده کند. پیروزی تاکتیکی ایران متکی بر شناسایی‌های دقیق و گسترده با رعایت حفاظت اطلاعات توسط قرارگاه سرّی نصرت بود. این قرارگاه از ابتدای سال 62 شروع به کار کرد و به‌مدت یک سال اقدام به شناسایی هور و منطقه عملیاتی خیبر کرد.

عملیات خیبر بلوغ تفکر نظامی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به اثبات رساند و چنانچه به نتیجه می‌ رسید، می‌ توانست تحولی در صحنه عملیات به‌وجود آورد. این نبرد سطح تفکر و عملیات نظامی سپاه را از عملیات خاکی به آبی ــ خاکی ارتقا داد. تغییر در تفکر تاکتیکی و عملیاتی سپاه بر اثر عملیات خیبر، موجب توسعه تفکر نظامی در سپاه و نیز فراهم شدن زمینه عملیات‌های بعدی شد.

دستیابی به جزایر مجنون و بخش وسیعی از هور و پیروزی تاکتیکی ایران در عملیات خیبر، موازنه قوا را که تا پیش از آن و از عملیات رمضان به‌ نفع عراق بود، به‌ نفع ایران تغییر داد و این یک پیروزی راهبردی برای ایران بود.

پس از عملیات رمضان تا بعد از عملیات والفجر یک، دیوار دفاعی مستحکم و پرمانع عراق و خنثی کردن تاکتیک‌ های ایران که مانع پیروزی ایران در عملیات‌ های بزرگ شد، این اطمینان را به‌ وجود آورده بود که ارتش عراق قادر است حملات ایران را دفع کند، اما ابتکار جدید ایران که دور از ذهن نظامیان و کارشناسان نظامی عراق بود، این باور و اطمینان را متزلزل کرد، از این رو آمریکا از وضعیت عراق احساس خطر کرد و برژینسکی مشاور امنیتی رئیس‌جمهور وقت آمریکا گفت: «امروز اوضاع خاورمیانه به‌ویژه منطقه خلیج فارس غیر قابل پیش‌بینی‌ترین حالت را دارد و نگران‌کننده است.»

پیروزی ایران در عملیات خیبر بازتاب وسیعی در رسانه‌ های خارجی پیدا کرد. این پیروزی موجب نگرانی حامیان منطقه‌ ای صدام و آمریکا شد. 

 تجربه خیبر؛ درآمدِ پیروزی فاو

 پس از عملیات خیبر، در زمستان سال 63 عملیات بزرگ ایران با عنوان بدر در هور اجرا شد. این عملیات با موفقیت همراه نشد، اما تصرف دوباره منطقه اطراف رودخانه دجله و رسیدن به جاده بصره ــ العماره نشان داد ایران می‌ تواند از موانع، استحکامات و مواضع ارتش عراق دوباره عبور کند و نقاط حساس سرزمین قوای متجاوز را به کنترل خود درآورد و بدین‌ ترتیب می‌تواند دولت عراق را مرتباً تحت فشار نظامی قرار دهد تا آن کشور وادار به پذیرش شرایط ایران برای خاتمه دادن به جنگ شود.

ایران در زمستان سال 64 و با استفاده از تجربه عملیات‌های آبی ــ خاکی خیبر و بدر، اقدام به طراحی و اجرای عملیات والفجر هشت کرد. در عملیات والفجر هشت، ایران با رزمندگان غواص توانست از رودخانه بزرگ اروند عبور کند و خط اول دشمن را بشکند. نیروهای ایرانی طی 75 روز نبرد و مقابله با پاتک‌های سنگین زمینی و هوایی دشمن، توانستند مثلث شبه‌جزیره فاو را تصرف و ارتباط عراق با دریا را قطع کنند و بر منابع نفتی و تأسیسات مهم عراق در آن منطقه تسلط یابند.

منابع:

1. کتاب روند جنگ ایران و عراق ــ حسین علایی

2. کتاب خرمشهر تا فاو ــ محمد درودیان

3. کتاب عملیات خیبر ــ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

برگرفته از مطلبی منتشر شده در تسنیم