پیشبینی بانک جهانی از اقتصاد ایران تا سال 1403/ انتظارات تورمی چه زمانی مهار می شود؟

گروه اقتصاد و درآمد جی پلاس: بانک جهانی گزارش خود درباره وضعیت فعلی و چشم انداز اقتصاد ایران در سال 2022 را منتشر کرد. در چکیده این گزارش آمده است:  پس از رونق تقاضای داخلی و خارجی، اقتصاد ایران به روند بهبود تدریجی خود در سال 1400 ادامه داد. تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1400 با رشد 4.7 درصد، هفتمین فصل متوالی رشد سالانه را ثبت کرد. بهبود تقاضای جهانی نفت به همراه افزایش صادرات نفت ایران باعث افزایش شدید تولید نفت به میزان 10.1 درصد شد. اقدامات سختگیرانه محدودتر و واکسیناسیون گسرتده، منجر به رونق قابلتوجه بخش خدمات به میزان 6.5 درصد شد که محرک اصلی رشد بخش غیرنفتی(3.9 درصد) در سال 1400 بود. با این حال، خشکسالی بی سابقه و کمبود انرژی، منجر به رکود بخش های کاربر چون بخش کشاورزی و ساختمان شد. با این وجود، علیرغم دو سال رشد اقتصادی، اشتغال کل، مخصوصاً اشتغال زنان، هنوز به سطح قبل از پاندمی کرونا نرسیده است.

در ادامه این گزارش به تحقق چشم انداز درآمدهای نفتی نیمه دوم سال 1400 اشاره شده است و افزوده است: علیرغم سیاست مالی سازگارتر در سال 1400 ،افزایش درآمدهای نفتی و مالیاتی، نسبت کسری بودجه به تولید ناخالص داخلی را بهبود بخشید. در سال 1400 ،منابع بودجه عمومی دولت «هزینه ها به علاوه تملک دارایی های مالی»  در محدوده دو سقف قانون بودجه 1400، 78 درصد رشد کرد. رشد مخارج عمدتاً ناشی از افزایش دستمزدهای بخش دولتی، تعدیل مستمری بازنشستگان برای جربان کاهش قدرت خرید ناشی از تورم، و افزایش هزینه های واردات بود. به دلیل افزایش قیمت نفت و افزایش حجم صادرات نفت در نیمه دوم سال،گزارش شده است که درآمدهای نفتی برنامه ریزی شده به طور کامل در سال 1400 محقق شده اند. علیرغم برخی چالش ها، تلاش برای تجمیع درآمدهای داخلی و گسترش پایه مالیاتی به بهبود درآمدهای غیرنفتی کمک کرد. درآمدهای مالیاتی به طور کامل محقق شد، که تا حدی به دلیل تأثیر تورم در رشد اسمی پایه مالیاتی بود. در نتیجه، برآورد میشود که کسری بودجه از 6.3 درصد تولید ناخالص داخلی در سال 1399 به 5.3 درصد تولید ناخالص داخلی در سال 1400 تعدیل شده باشد.

در بخشدیگری از چکیده این گزارش فشار به مصرف خانوارهای ایرانی در نتیجه تورم و سیاست های حذف ارز ترجیحی مورد بحث قرار گرفته است. بانک جهانی در این خصوص نوشته است: تورم قیمت مصرف کننده به دلیل ترکیبی از عوامل فشار عرضه و کشش تقاضا شتاب گرفت و منجر به فشار مضاعف بر رفاه خانوارهای کم درآمد شد. ایران در سال 1400، برای سومین سال متوالی، تورم سالانه بیش از 35 درصد را ثبت کرد که ناشی از رشد سریع کل های پولی، انتظارات تورمی و افزایش قیمت های جهانی کالاها بود. تورم کل و تورم هسته به ترتیب به 40.2 درصد و 36.7 درصد در سال 1400 رسیدند که بالاترین نرخ تورم در یک دهه اخیر بود. افزایش قیمت مواد غذایی پس از جنگ در اوکراین، بر این فشارهای تورمی افزوده و بار بودجه ای واردات یارانه ای مواد غذایی را افزایش داده است. در واکنش به افزایش هزینه واردات مواد غذایی، مسئولین کشور، پرداخت یارانه به واردات برخی محصولات اساسی را قطع کردند، قیمت خرید تضمینی گندم تولید داخل را افزایش دادند و به منظور کاهش قاچاق کالاها، قیمت مصوب برخی از اقلام غذایی را افزایش دادند. در عوض به منظور کاهش تأثیر بر مصرف کنندگان، این اقدامات همراه با پرداختهای نقدی جدید و ارائه برنامه هایی برای توسعه کوپن الکترونیکی برای خرید برخی مواد غذایی اساسی شد. این اقدامات منجر به افزایش تورم ماهانه در خرداد 1401 ،به 12.2 درصد (در مقایسه با ماه قبل) شد، که بالاترین رکورد برای تورم ماهانه را ثبت کرد. قیمت مواد غذایی 25 درصد (نسبت به ماه قبل) افزایش یافت که در دهک های درآمدی پایین و در مناطق روستایی، بیشتر احساس شد. 

بانک جهانی همچنین در خصوص رشد تولید ناخالص ملی کشور در سال های آینده می گوید: پیش بینی می شود که رشد تولید ناخالص داخلی در میانمدت در حد متوسط باقی مباند، زیرا اقتصاد همچنان متأثر از محدودیتهای ناشی از تنگناهای رشد جهانی و داخلی است. پس از بهبود اولیه بعد از پاندمی، انتظار میرود که تورم بالاتر، مصرف را کاهش داده و منجر به کاهش تقاضا شود. پیش بینی های رشد در سالهای 1403–1401 برای ایران به دلیل قیمت های انتظاری بالاتر نفت و شکاف عرضه در بازار نفت که به کشور اجازه تولید بیشتر نفت و فرآورده های نفتی برای پاسخگویی به تقاضای صادراتی می دهد، بهبود یافته است. همچنین انتظار می رود بخش غیرنفتی از سرریزهای حاصل از درآمدهای بالاتر صادرات نفت بهره مند شود. با این حال، تداوم تحریم ها، کاهش تشکیل سرمایه خالص به ویژه در بخش نفت، کمبود انرژی، تورم جهانی و اثرات مخرب و ماندگار پاندمی کرونا بر بازار کار، چشم انداز رشد را محدود می کند. پیشبینی میشود که چشم انداز مطلوب تر بازار جهانی نفت، همچنین باعث بهبود ترازهای بودجه ای و خارجی ایران شود. پیشبینی افزایش قیمت نفت در دوره چشم انداز و انتظار رشد حجم صادرات نفت با توجه به تنگناهای بازار جهانی نفت باعث بهبود درآمدهای نفتی شود. با این حال، انتظار میرود که رشد بالای مخارج دولت به دلیل افزایش دستمزدها و هزینه های بازنشستگی، کسری بودجه را در حد 4.4 درصد تولید ناخالص داخلی در سالهای 1403–1401 حفظ کند. همچنین پیش بینی میشود که حساب جاری ایران در میان مدت به دلیل بهبود شرایط بازار نفت، در تراز مازاد باقی بماند.

این گزارش به تشریح ریسک های پیش روی اقتصاد ایران نیز پرداخته  و افزوده است: چشم انداز اقتصادی ایران در معرض ریسک های قابل توجهی است. از یک سو، افزایش بیشتر و تداوم قیمتهای بالای نفت می تواند منجر به درآمدهای صادراتی نفت بیشتر شود. اگر بازارهای نفت به دنبال تمام عرضه موجود برای کاهش فشار قیمت باشند، تقاضای قویتر میتواند منجر به افزایش حجم صادرات نفت کشور شود و در نتیجه منجر به بهبود بیشتر تراز بودجه و تراز خارجی شود. اگر تحریم های اقتصادی به طور قابل توجهی کاهش یابند یا برداشته شوند، این میتواند منجر به بهبود بیشتر چشم انداز اقتصادی ایران و مهار انتظارات تورمی شود. از سوی دیگر، ریسک منفی شامل اثرات افزایش قیمت های جهانی مواد غذایی، شیوع مجدد سویه های جدید کووید 19 و بدترشدن تاثیر تغییرات اقلیمی است. افزایش شدید قیمت جهانی مواد غذایی به دلیل جنگ در اوکراین، اگر تداوم یابد، میتواند به شدت بر عرضه محصولات کشاورزی و کود شیمیایی تأثیر بگذارد و خطرات امنیت غذایی را افزایش دهد. افزایش قیمتها منجر به افزایش بیشرت هزینه های واردات میشود و فشار بر دولت و ذخایر ارزی محدود کشور افزایش می یابد. تداوم فشارهای تورمی، در صورت عدم جبران، فشار بر دهک های درآمدی پایین را افزایش می دهد و بر نارضایتی های اجتماعی می افزاید. پرداختن به چالش های توسعه بلندمدت، از جمله تکانه های قریب الوقوع تغییرات اقلیمی، نیازمند بسته ای جامع از اصلاحات اقتصادی است که با حمایت های اجتماعی کافی تکمیل می شود. سیاست های اقتصادی را می توان در جهت ایجاد مشاغل که شدیداً مورد نیاز است هدایت کرد. این امر میتواند از طریق سرمایه گذاری در زیرساخت ها به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته، تحریک فعالیت بخش خصوصی از طریق  بهبود محیط کسب وکار حاصل شود. همچنین، کربن زدایی زیرساخت ها، گذار به منابع پایدار انرژی و تسریع در به کارگیری راهکارهای اقلیم محور در بخش آب و کشاورزی، در مدیریت ریسک های اقلیمی مهم خواهند بود. اصلاح هزینه های جاری، از جمله اصلاح قیمت های داخلی انرژی  و افزایش درآمدهای مالیاتی از طریق حذف معافیت ها، رسیدگی به فرار مالیاتی و بهبود مالیات بر ارزش افزوده، میتواند فضای بودجه ای مورد نیاز را ایجاد کند. بدهی عمومی نسبتاً پایین به دولت این امکان را می دهد که کسری بودجه خود را با انتشار اوراق بدهی دولتی در یک چارچوب مالی میان مدت مشخص تأمین کند، که این امر اتکا به منابع بانکها یا ترازنامه بانک مرکزی را کاهش می دهد. برای حفظ درآمدها و تأثیر توزیعی بالقوه این اصلاحات، نیاز است که آسیب پذیرترین خانوارها با پرداخت های حمایتی هدفمند محافظت شوند.

تنش ابی یکی از مهم ترین محورهای این گزارش است که درباره آن می گوید: ایران کشوری با تنش آبی است که مصر منابع آب آن از بازآفرینی طبیعی آن پیشی گرفته است. بیشترین سهم مصرف آب در کشور متعلق به کشاورزی است (92 درصد) اما این آب به خوبی استفاده نمی شود زیرا بهره وری آب کشاورزی یکی از پایین ترین ها در منطقه است. تغییرات اقلیمی بر تولید ناخالص داخلی، تقاضای نیروی کار و قیمت مواد غذایی تأثیر منفی خواهد گذاشت. بر اساس گزارش «آب در تراز» بانک جهانی در سناریویی که دسترسی به آب تا 20 درصد کاهش یافته و دماهای بالاتر بر عملکرد محصول تأثیر منفی میگذارد، تولید ناخالص داخلی 7 درصد نسبت به تولید ناخالص داخلی واقعی سال پایه 1395 یا حدود 30 میلیارد دلار کاهش مییابد. تقاضا برای نیروی کار در فعالیت های کشاورزی و غیرکشاورزی به ترتیب تا 4.8 درصد و 10 درصد نسبت به سال پایه 1395 کاهش مییابد. قیمت مواد غذایی مصرفی تا 8.2 درصد افزایش مییابد. این محاسبات بر افق های زمانی کوتاه تا میان مدت تغییرات در بازدهی محصول و در دسترس بودن آب متکی است و بر تغییراتی تمرکز می کند که به احتمال زیاد قبل از سال 1429 اتفاق می افتد. از آنجایی که کاهش دسترسی به آب یکی از بزرگرتین تأثیرات اقتصادی تغییرات اقلیمی است، ایران میتواند از درسه ایی از کشورهایی که با این مسئله کنار آمده اند، بهرهمند شود.