جی پلاس/ به مناسبت سالروز رحلت؛
سید نورالدین جزایری که بود؟
سید نورالدین جزایری از محدثان قرن دوازده قمری است که در مکتب علمایی مانند محمدبن حسن حرّعاملی، پدرش سید نعمت الله جزایری، میرمحمدباقر خاتون آبادی و... علم آموخت. وی از شیخ حر عاملی اجازه روایت داشت.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی سید نورالدین جزایری اختصاص دارد.
زندگینامه سید نورالدین جزایری
سید نورالدین جزایری (۱۰۸۸-۱۱۵۸ق)، محدّث و ادیب امامی در قرن دوازدهم، فرزند ارشد سید نعمت الله جزایری. در درس عالمانی مانند محمد بن حسن حرّ عاملی، پدرش سید نعمت الله جزایری، میرمحمدباقر خاتون آبادی، و میرمحمدصالح خاتون آبادی حضور یافت و پس از وفات پدرش، عهده‌دار وظایف شرعی و دینی شوشتر شد. خیلی زود به مرجع و مقتدای عام و خاص تبدیل شد. نقل شده که نورالدین در کودکی موفق به دریافت اجازه روایت از شیخ حرِّ عاملی شده است. اخلاق سلطانی، انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام، تحفة الاولیاء فی ترجمه قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین، ترجمه حدیث وصیت هشام، حلّ بعض الاحادیث المشکلة یا حل الاخبار، از آثار وی است.
اطلاعات فردی
نام کامل سید نورالدین جزایری
تاریخ تولد ۱۰۸۸ق
تاریخ وفات شب ۶ ذی‌الحجه ۱۱۵۸ق
خویشاوندان سرشناس سید نعمت الله جزایری
اطلاعات علمی
استادان محمدبن حسن حرّعاملی، پدرش سید نعمت الله جزایری، میرمحمدباقر خاتون آبادی، میرمحمدصالح خاتون آبادی و...
اجازه روایت از شیخ حر عاملی
تألیفات اخلاق سلطانی، انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام، تحفة الاولیاء فی ترجمه قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین و...
زندگی
نورالدین در ۱۰۸۸ق در شوشتر به دنیا آمد.[۱] بزرگ‌ترین فرزند سید نعمت الله جزایری، محدّثِ نام‌آور شیعی بود. نام صحیح وی نورالدین است؛[۲] اما برخی تذکره‌نویسان به اشتباه نام او را علی و لقبش را نورالدین ذکر کرده‌اند.[۳] منشأ این اشتباه، خوانساری است که احتمالاً وی را با سید نورالدین علی بن علی بن حسین بن ابی الحسن موسوی عاملی (متوفی ۱۰۶۸ق) خلط کرده است.[۴]
وی در شب ۶ ذی‌الحجه ۱۱۵۸ق در شوشتر درگذشت و مطابق وصیتش، در جوار مسجد جامع به خاک سپرده شد. آرامگاهش در آن شهر زیارتگاه است.[۵]
تحصیلات
مقدمات علوم دینی را نزد پدرش آموخت، سپس برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در درس عالمان حاضر شد.[۶] در اصفهان، از نزدیکانِ شاه حسین صفوی بود و به فرمان وی کتاب‌هایی نوشت.[۷]
نورالدین در کودکی، در سفری به مشهد، با شیخ حرِّ عاملی، محدّث پرآوازه شیعی ملاقات و از وی اجازه روایت دریافت کرد.[۸]
بازگشت به وطن
وی پس از اتمام تحصیلات، به شوشتر بازگشت و پس از وفات پدرش عهده‌دار وظایف شرعی و دینی شد[۹] و خیلی زود مرجع و مقتدای عام و خاص گشت. [۱۰] حزین لاهیجی که در همین دوره از شوشتر دیدن کرده، نورالدین جزایری را فاضل خوانده و وی را در زمره اعیان و بزرگانِ آن شهر ذکر کرده است.[۱۱] نورالدین که روزگاری را صرف تدریس علوم دینی کرده بود،[۱۲] به شهرهای ایران و حجاز و عراق سفر و با عالمان و اعیان و بزرگان دیدار کرد.[۱۳]
به نوشته عبداللطیف شوشتری،[۱۴] در حمله نادرشاه به شوشتر و کشتار عده‌ای از اهالی آن شهر، جزایری به دیدار نادرشاه رفت و او را به سبب ظلم و تعدی در حق مردم، نکوهش کرد. به نظر می‌رسد که این گزارش صحت نداشته باشد، زیرا هیچ یک از مورخان معاصر جزایری از این ملاقات سخنی به میان نیاورده‌اند و تذکره‌نویسان دوره‌های بعد[۱۵] هم به تکرار سخنان عبداللطیف شوشتری اکتفا کرده‌اند. وی درباره خاندان جزایری سخنان مبالغه‌آمیز بسیاری گفته است.[۱۶] نورالدین در همین دوره عزلت گزید و از معاشرت با مردم پرهیز کرد.[۱۷]
فرزندان
نورالدین پنج دختر و هشت پسر داشت.[۱۸] فرزندان وی، به سبب نامِ پدرشان، به سادات نوریه مشهور شده‌اند؛[۱۹] اما، جعفر اَعرَجی احتمال داده است که سبب این نامگذاری، انتساب آنان به سید نورالدین بن سعداللّه (از نوادگان حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام) باشد،[۲۰] ولی محمد جزایری[۲۱] این قول را چندان درست نمی‌داند.
مشایخ حدیث
مهمترین مشایخ نورالدین جزایری در حدیث عبارت بوده‌اند از:
محمد بن حسن حرّ عاملی که در ۱۰۹۸ق، هنگامی که نورالدین کمتر از ده سال داشت، به وی اجازه حدیث داد
پدرش، سید نعمت الله جزایری. نورالدین پس از اتمام قرائت اربعین حدیث شیخ بهائی در ۱۰۹۹ق، از او اجازه روایت گرفت.[۲۲] سید نعمت الله جزایری علاوه بر دادن اجازه روایت، از استادان وی هم به شمار می‌آید،[۲۳] چنانکه سید نورالدین در نسخه‌ای از مختصر نافع به خط خود در ۱۱۰۴، به قرائت کتاب مذکور نزد پدرش اشاره کرده است.[۲۴]
میرمحمد باقر خاتون آبادی[۲۵]
میرمحمدصالح خاتون آبادی[۲۶]
شاگردان
نورالدین شاگردان بسیاری داشته است که در کتاب‌های تراجم به شماری از آنها اشاره شده؛[۲۷] از جمله:
چهار تن از فرزندانش یعنی حسین و مرتضی و رضی و به ویژه عبداللّه[۲۸]
نصراللّه حائری از مشاهیر عالمان کربلا که نورالدین در شوال ۱۱۵۴ق به وی اجازه حدیث داد[۲۹]
علی بن علی نجار شوشتری از عالمان و پارسایان شوشتر که سید عبدالله جزایری[۳۰] از وی بسیار تجلیل کرده است.
خواجه افضل بن خواجه علی شوشتری که به نوشته عبداللّه جزایری،[۳۱] در علم موسیقی و تألیف نَغَمات بی‌نظیر بوده است.
آثار
نورالدین در فقه و حدیث و لغت، کتاب‌ها و رساله‌های متعددی نوشته است، از جمله:
اخلاق سلطانی، در شرح و ترجمه فارسی باب طهارت کتاب النخبة فی الحکمة العملیة و الاحکام الشرعیة تألیف فیض کاشانی که آن را به فرمان شاه حسین صفوی به فارسی ترجمه و شرح کرده است.[۳۲]
انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام،[۳۳] که رساله‌ای مختصر در صلوات بر چهارده معصوم (ع) است و عبداللطیف شوشتری[۳۴] و محمدعلی کشمیری[۳۵] تمام آن را نقل کرده‌اند.
تحفة الاولیاء فی ترجمه قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین که ترجمه‌ای از قصص الانبیاء سیدنعمت الله جزایری است، شامل یک مقدمه و ۳۲ باب.[۳۶]
ترجمه حدیث وصیت هشام.[۳۷]
حلّ بعض الاحادیث المشکلة یا حل الاخبار در شرح و بیان برخی احادیث مشکل.[۳۸]
الرسالة الطهوریة یا رساله فی احکام الطهارات که آن را به دستور شاه حسین صفوی نوشته است.[۳۹]
السیفیة، رساله‌ای مختصر در قالب معماست که آن را در پاسخ به الرسالة القوسیة اثر کمال الدین اسماعیل اصفهانی[۴۰] نگاشته و در پایان کتاب فروق اللغات آورده است.[۴۱]
کتابی ناتمام در نحو که در آن به تفصیل به مباحث دانش نحو پرداخته است.[۴۲]
رساله اضداد لغوی: سید احمد حسینی اشکوری،[۴۳] رساله اضداد لغوی را در زمره تألیفات نورالدین برشمرده است. این رساله به فارسی است و در آن گزیده‌ای از اضداد رضی الدین صَغانی (متوفی ۶۵۰) آمده است. این رساله به درخواست نواب مهرعلی خان ترجمه و تدوین شده است. در بخش پایانی کتاب فروق اللغات، فصلی مستقل با عنوان اضداد منقول از رضی الدین صغانی ملحق شده که به عربی است.
فروق اللغات فی التمییز بین مُفاد الکلمات: مشهورترین اثر نورالدین جزایری، به اختصار به فروق نیز مشهور است.[۴۴] خوانساری[۴۵] به اشتباه این کتاب را از تألیفات پدر نورالدین دانسته است.[۴۶]
فروق اللغات پیوستی دارد که در آن مطالب گوناگونی در ادبیات و لغت مطرح شده است، مانند چند خطبه و لغز و قطعه‌ای ادبی که به شیوه مقامات نگاشته شده است.[۴۷] این مطالب موضوعات مختلفی دارند، از جمله برانگیختن مردم برای جهاد با افغان‌ها همزمان با ورود طهماسب دوم صفوی به اصفهان و شکست اشرف افغان از سپاه طهماسبقلی (نادرشاه) در جمادی الاولی ۱۱۴۲ق.[۴۸]
روش جزایری در نگارش کتاب فروق اللغات -که خود از آن به قانون تعبیر کرده[۴۹]- به وضوح متأثر از روش‌های معمول در فقه است. بدین ترتیب که پس از ذکر تفاوتهای میان واژه‌ها، به کتاب، سنّت یا کاربردهای زبانی استناد کرده، چنانکه به آرا و اصطلاحات فقیهان هم توجه کامل داشته است. خصلت و گرایش حدیثی وی در سراسر کتاب آشکار است.[۵۰] در کتاب فروق اللغات، برای بیان فروق لغوی، به کتب ادعیه مأثور، از جمله صحیفه سجادیه استناد شده است.[۵۱]
پانویس
۱. عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۵.
۲. رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۶؛ شوشتری، ص ۱۰۵.
۳. رجوع کند به خوانساری، ج ۴، ص ۲۵۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۲، ص ۳۷۰؛ کحّاله، ج ۱۳، ص ۳۹۲.
۴. محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۵۹.
۵. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ شوشتری، ص ۱۰۸.
۶. عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۷۶.
۷. عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۶.
۸. عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۶؛ همو، ۱۴۰۹، ص ۶۷.
۹. محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۳.
۱۰. شوشتری، ص ۱۰۶.
۱۱. حزین لاهیجی، ص ۲۱۵
۱۲. شوشتری، ص ۱۰۷.
۱۳. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱.
۱۴. شوشتری، ص ۱۰۶.
۱۵. برای نمونه رجوع کنید به کشمیری، ص ۲۳۹؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۳.
۱۶. رجوع کنید به کسروی، ص ۲۵۷ـ۲۶۲.
۱۷. شوشتری، ص ۱۰۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۴.
۱۸. محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۴۲۱.
۱۹. محمد جزایری، ۱۳۹۷، ج ۱، ص ۲۲.
۲۰. اَعرَجی، ص ۵۰۰.
۲۱. محمد جزایری، ۱۳۹۷، ج ۱، ص ۲۲.
۲۲. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۷، ۷۰؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۵ـ۳۶۶.
۲۳. اعرجی، ص۴۹۹.
۲۴. محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۶ـ ۳۶۷.
۲۵. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص۱۲۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۵.
۲۶. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص۱۲۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۵.
۲۷. رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۳ـ۱۶۹؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۷۸ـ ۴۱۱.
۲۸. شوشتری، ص۱۱۷ـ ۱۱۹.
۲۹. آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۶۰.
۳۰. عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۴.
۳۱. عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۴.
۳۲. عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۳۷۴.
۳۳. آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۳۹۲، ج ۸، ص ۲۶۹.
۳۴. عبداللطیف شوشتری، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸.
۳۵. کشمیری، ص ۲۴۰ـ۲۴۱.
۳۶. عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۴۲۲.
۳۷. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ شوشتری، ص ۱۰۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۴۶.
۳۸. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۶۶؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۴۱۳ـ۴۱۴.
۳۹. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹؛ شوشتری، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۲۰۸.
۴۰. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۴.
۴۱. آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۲۹۱.
۴۲. عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۰؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۸۷.
۴۳. حسینی اشکوری، ج ۱، ص ۳۲۱.
۴۴. رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر؛ شوشتری، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲ ش، ص ۷۹۴؛ درمشار، ج ۶، ستون ۶۲۹، ضبط «فروغ» اشتباه است.
۴۵. خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۳.
۴۶. آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۱۸۷.
۴۷. رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۳۰۸ـ۳۱۲.
۴۸. فروق اللغات، ص ۳۱۸ـ۳۲۱.
۴۹. فروق اللغات، ص ۱۶.
۵۰. برای نمونه رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۱۹، ۲۳، ۳۵، ۳۹، ۱۹۱.
۵۱. برای نمونه رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۳۵، ۱۲۷، ۱۳۸، ۱۹۶، ۲۱۸.
منابع
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
همو، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش؛
جعفربن محمد اعرجی، مناهل الضرب فی انساب العرب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش؛
فردینان توتل، «الاب هنری لامنس: ۱۸۶۲ـ۱۹۳۷»، المشرق، سال ۳۵ (نیسان ـ حزیران ۱۹۳۷)؛
عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛
همو، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی، [ بی‌تا.]؛
محمد جزایری، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج۱، [ اهواز ? ۱۳۹۷ ]؛
همو، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت الله جزائری، قم ۱۴۱۸؛
نورالدین بن نعمة اللّه جزایری، رساله فی المؤنّثات السماعیة، در البلغة فی شذوراللغة، چاپ اوگوست هافنر و لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۴؛
همو، فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات، چاپ محمد رضوان الدایه، تهران ۱۳۷۵ ش؛
حاجی خلیفه؛
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تاریخ و سفرنامه حزین، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۷۵ ش؛
احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، قم ۱۳۷۷ ش؛
خوانساری؛
علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «طیف معنایی: تفاوتهای باریک در معانی کلمات»، نشر دانش، سال ۸،ش ۲ (بهمن و اسفند ۱۳۶۶)؛
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربـّة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم؛ و، ذیل التحفة، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش؛
حسن بن عبدالله عسکری، الفروق اللغویة، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم، [ بی‌تا.]؛
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [ بی‌تا.]؛
احمد کسروی، کاروند کسروی، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ ش؛
محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم [۱۳۹۴]؛
هانری لامنس، فرائد اللغة فی الفروق، [ قاهره ] ۱۹۹۹؛
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش؛
محمدعلی مهدوی، «درباره کتاب فروق اللغات»، نشر دانش، سال ۸،ش ۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷)؛
حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام
دیدگاه تان را بنویسید