شیخ اسماعیل معزی؛ عالمی که در روزگار تنگدستی مردم، پناهشان بود

 به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی شیخ اسماعیل معزی اختصاص دارد.

 

زندگی نامه آیت الله شیخ اسماعیل معزّی (معزالّدین)اصفهانی

آیت الله شیخ اسماعیل فرزند محمد حسن معزّی (معزالدین) در سال 1288 هجری قمری(1) در خانواده ای مذهبی و دوستدار دانش و فرهنگ در شهر اصفهان چشم به جهان گشود. پدرش محمدحسن از خاندان و نیاکانی اصیل و محترم و از معلومات مذهبی نیز برخوردار بود و به کار بازرگانی اشتغال داشت و همواره از علما و دانشمندان به نیکی و بزرگی یاد و از آنان تجلیل می کرد. از این رو برای تربیت و پرورش اسماعیل در طی مراحل علمی و سیر و سلوک روحانی علاقه نشان می داد و همت می گماشت.

 

عشق به عبادت از کودکی

به ولای تو که گر بنده خویشم خوانی

از سر خواجگی کون و مکان برخیزم

اسماعیل از همان کودکی به نماز، مسجد، درس و فراگیری و آموزش علاقه مند بود. از سن هفت سالگی به همراه مادر بزرگش که بانویی عابد و متهجد بود، اغلب شب ها برای اقامه نماز شب به مسجد جامع اصفهان می رفت و از خردسالی شروع به خواندن نماز شب کرد و تا پایان عمر پربرکت خویش نماز شب را ترک نکرد.

طُفیل هستی عشقند آدمی و پری

ارادتی بنما تا سعادتی ببری

 

شوق به فراگیری علم و معرفت

اسماعیل با اشتیاق فراوان به تحصیل علم  و معرفت پرداخت و  نزد استادان برجسته، علوم ادبیات عرب و منطق و کلام و فقه و اصول را فرا گرفت. او از هوش و استعداد و حافظه نیرومند و قدرت تجزیه و تحلیل برخوردار بود؛ به گونه ای که روزانه چندین درس فرا می گرفت و کتاب ها و موضوعات علمی گوناگونی نیز تدریس می کرد که برخی  از آن ها دروسی بود که تازه فرا گرفته بود و با تسلط و اشراف بر آن ها و با شیوایی برای شاگردانش بیان می کرد.

 

در حوزه علمیه اصفهان

شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) علوم مقدماتی و ادبیات عرب را نزد ملا عبد الرزاق جزی اصفهانی(2) و میرزا احمد اصفهانی می گذراند و علوم بلاغی را از ملا محمد کاشانی (کاشی) و فقه و اصول و دروس سطح  را نزد حاج میرزا بدیع درب امامی، سید محمد شوشتری و آقا سید محمد مهدی درچه ای فرا می گیرد.

پس از گذراندن دوره مقدمات و سطح و عالی به درس خارج فقه و اصول آیت الله شیخ مرتضی ریزی و آیت الله حاج سید محمد باقر درچه ای راه یافت و خود صاحب نظر می شود.(3)

 

ادامه تحصیل در حوزه مقدس نجف اشرف

در آن زمان حوزه علمیه نجف اشرف سرآمد حوزه های درسی و از رونق ویژه ای برخوردار بود. از این روی شیخ اسماعیل برای کسب علم و معرفت بیشتر راهی نجف اشرف می شود تا در جوار بارگاه علوی از محافل علمی و درسی و معرفتی آن سامان بهره گیرد و توشه علمی و اخلاقی و عرفانی اندوزد.

شیخ اسماعیل معزالدین(معزی) در تاریخ بیست و سوم رجب سال 1321 هجری قمری در نجف اشرف به درس آیت الله العظمی آخوند ملا محمد کاظم خراسانی که بسیاری از مجتهدان در درسش حاضر می شدند راه می یابد و به تلمذ می پردازد و توشه های فراوانی از خوشه های درخت پربار علمی و عرفانی این عالم بزرگ برمی گیرد.

به بستان رو که از بلبل رموز عشق گیری یاد

به مجلس آی کز حافظ غزل گفتن بیاموزی

 

استادان شیخ اسماعیل معزالدین در حوزه علمیه نجف اشرف

وی افزون بر شاگردی  آیت الله آخوند ملا محمد کاظم خراسانی از دیگر استادان حوزه ی علمیه نجف اشرف بهره می برد.

از جمله این بزرگان علم و معرفت که در تکوین شخصیت علمی و اخلاقی و معنوی شیخ اسماعیل معزالدین موثر بودند:

آیات عظام: سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (صاحب کتاب گرانسنگ عروة الوثقی)؛

شیخ الشریعه اصفهانی؛

شیخ محمد حسین قمشه ای اصفهانی؛

آقا شیخ هادی تهرانی(4).

گر در سرت هوای وصال است حافظا

باید که خاک درگه اهل هنر شوی

آیت الله معزالدین (معزی) مدت دوازده سال در نجف اشرف از این استادان بزرگ و کم نظیر و دیگر علمای طراز اول کسب کمالات عالیه و علوم متعالیه می کند. و خود نیز ضمن تحصیل به تدریس و تزکیه ی نفس و ریاضات شرعیه می پردازد.

 

مشایخ روایی

از جمله کسانی که به آیت الله معزالدین اجازه روایت دادند می توان از آیت الله العظمی آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (صاحب کتاب ارزشمند کفایة الاصول) و آیت الله آقا شیخ محمد حسین قمشه ای و آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی نام برد.

 

حالات معنوی و سلوک عرفانی و عبادی

در مدت اقامت در نجف اشرف، سحرگاهان به حرم مطهر امیرالمومنین حضرت علی (ع) مشرف می شود و پس از برپایی نماز شب و نماز صبح و زیارت آن مضجع شریف و خواندن زیارت جامعه و زیارت عاشورا و اقامه ی یک شبانه روز نماز قضا برای مرحوم پدرش، روح و روان خویش را در ملکوت الهی به پرواز در می آورد و با اذکار و ادعیه خاص به حضرت ولی عصر (عج) اظهار ارادت می کند.

طیران مرغ دیدی تو ز پایبند شهوت

به درآی تا ببینی طیران آدمیت

و این چنین است که به جایگاه عرفانی و معرفتی والا و به گفته ی خواص و افراد مورد وثوق به منزلت طی الارض نایل می شود.

 

زیارت سید الشهدا(س)

افزون بر مداومت به قرائت زیارت عاشورا با آداب ویژه، در فرصت های مناسب نیز به شوق زیارت حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام از نجف با پای پیاده به کربلا مشرف می شود و از فیوضات قدسی سیدالشهدا(س) بهره مند می شود.

ای که با زلف و رخ یار گدازی شب و روز

فرصتت باد که خوش صبحی و شامی داری

 

بازگشت به اصفهان و استقبال شورانگیز

سرانجام پس از دوازده سال اقامت در نجف اشرف و کسب علم و معرفت و تدریس و تزکیه نفس در تاریخ 21 (بیست و یکم) رجب 1333 به ایران و اصفهان باز می گردد و مورد استقبال علما و مردم اصفهان قرار می گیرد.

فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (5)

در آن زمان در هر محله ای در اصفهان چندین مجتهد بوده و چون حوزه علمی نجف اشرف سرآمد حوزه ها بود، علما و مردم از دانش آموختگان نجف اشرف، استقبال بیشتری می کردند. از این رو چندین روز به دیدن ایشان آمده و در جلسات دوستانه دید و بازدید هر یک از علما یک بحث علمی و فروعی از فقه و اصول و کلام  و تفسیر مطرح می کنند و با پاسخ ها و توضیحات و تبیین و تفسیرهای عالمانه، لطیف و منطقی آیت الله معزالدین(معزی) مواجه می شوند و گستردگی دانش و اطلاعات دقیق و ظریف علمی و معرفتی ایشان را تحسین می کنند. و او را فقیهی بزرگ و صاحب نظری سترگ می یابند که از گنجینه ای غنی و دانشی گسترده و معرفتی ژرف و بیانی شیوا برخوردار است.

 

استقبال مردم و علما از ایشان

مراجع زمان، علمای اصفهان و مردم فرهنگ پرور و عالم دوست اصفهان از آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین می خواهند که برای اقامه نماز جماعت و پاسخگویی به مسائل شرعی و رسیدگی به محرومان در مساجد اصفهان حضور یابد و  برای تربیت طلاب علوم دینی و دانش افزایی فاضلان و پژوهشگران در مدارس علمی و دینی اصفهان تدریس کند.

 

مساجد و حوزه های درسی

آیت الله آقا شیخ اسماعیل معزی در مسجد کمر زرین و مسجد سلام به اقامه نماز جماعت می پردازد و در مدرسه علمیه نوریّه(6) و مدرسه علمیه کاسه گران- حکیمیه-(7) و مدرسه علمیه جدّه بزرگ تدریس می کند.

اهتمام او در پرورش طلاب مثال زدنی است به گونه ای که افزون بر دلسوزی فراوان که نسبت به تربیت علمی، اخلاقی و معرفتی طلاب نشان می دهد، برای حل مشکلات آنان به ویژه مشکلات مالی و معیشتی و خانوادگی و اجتماعی طلاب از هیچ کوشش و اقدام و فداکاری دریغ نمی کند.

مدرسه علمیه نوریه شاهد زحمات و تلاش های بی دریغ وی است به گونه ای که آیت الله معزی این نهاد آموزشی را از حالت رکود خارج کرده و احیا می کند و اهل علم و طلاب را در آن اسکان می دهد و حوزه درسی آن را فعال کرده و چنان با تدبیر  و ظرافت خاص عمل می کند تا این مرکز علمی را از شر غاصبان و بداندیشان (و همفکران رضاشاه) حفظ و مصون کند.(8)

 

این مرکز آموزشی به همت آیت الله معزالدین چنان رونق می یابد که خاستگاه پرورش و رشد و شکوفایی طلاب و فاضلان و عالمان می شود.(9)

 

پرورش استعدادها

آیت الله معزی(معزالدین) جوانان با استعداد و مومن و متعهد را برای تحصیل علوم اسلامی و معارف قرآنی تشویق می کند. از این رو یکی از فرزندانش، واعظ شهیر و خطیب توانا: حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ ابوالفضل معزی (1304- 1379 هجری شمسی) با راهنمایی و تربیت وی به تحصیل علوم دینی (در اصفهان، قم و نجف) می پردازد و یاد و راه پدر بزرگوار خویش را  پویا و زنده می دارد.(10)

 

بازوی مرجعیت و راهگشای دشواری ها

آیت الله شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) سال های متمادی بازوی توانمندی برای آیت الله آخوند ملا محمد حسین فشارکی است که به مرجع و فقیه عراقین شهرت دارد.(11)

بسیاری از مشکلات مردم برای راه گشایی و حل و فصل و مرافعات و دعاوی و پاسخ گویی به استفتائات و راهنمایی و مشاوره و ارشاد مردم از جانب آیت الله ملا محمد حسین فشارکی به آیت الله آقا شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) ارجاع می شود.(12)

 

حفظ و احیای حوزه و مدارس دینی

آیت الله معزالدین در دوران سخت حکومت پهلوی اول که بر حوزه های علمیه سایه (سنگین و تاریکی) افکنده بود، با تمام وجود به پرورش طلاب و اندیشمندان و پژوهشگران دینی در مدرسه علمیه خالصیه می پردازد.

این نهاد آموزشی در عصر صفوی از مدارسی بود که عالم جلیل سید نعمت الله جزایری در آن تدریس داشته است.(13)

شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) در بدترین و دشوارترین دوران تنگدستی و مشکلات مادی مردم و روزهای اشغال ایران به دست متفقین، از هرگونه فداکاری و جان فشانی و تلاش برای رفع مسائل و نیازهای جامعه به ویژه اهل علم دریغ نمی کند.

 

آیت الله ابراهیم امینی(14) که در آن زمان از طلاب مدرسه نوریه و از شاگردان آیت الله معزالدین بوده است می گوید: (افزون بر تلاش های علمی و تربیتی) از جمله اقدام های آیت الله آقا شیخ اسماعیل معزی در آن موقعیت سخت (معیشتی) تهیه نان برای طلاب بود. (همچنین بارها) از میدان کهنه (سبزه میدان) اصفهان میوه (و خوراکی هایی) خریداری کرده و می آورد داخل مدرسه و به طلبه ها که گرد او جمع می شدند می داد و به آنان رسیدگی می کرد. در آن زمان شهریه قابل توجهی هم برای طلاب نبود و اهل علم در مضیقه (و تنگنای شدیدی) بودند.(15)

 

تشکیل جلسات بحث علمی ویژه فرهیختگان

جلسات بحث در مدرسه خالصیه برگزار می شود و عده ای از علمای بزرگوار در این مدرسه، هفته ای دو جلسه مباحثه علمی برقرار می کنند:

1- آیت الله حاج میرزا ابوالحسن بن حاج عبد الغفار تویسرکانی متوفای 1383 هجری قمری که از محترمین علمای اصفهان بوده است.

2-  آیت الله آقا شیخ محمد اسماعیل بن محمد حسن معزی  (معزالدین) متوفای 1363 هجری قمری که از مجتهدین بزرگوار (شاگرد آخوند خراسانی) بوده است.

3-     آیت الله حاج میرزا محمد باقر تویسرکانی متوفای 1374 هجری قمری که از مجتهدین بوده است.

4-     آیت الله آقا میرزا حسن بن ملا علی کاشانی متوفای 1377 هجری قمری (از علمای محقق).

5-     آیت الله آقا میرزا رضا فرزند حاج ملا طاهر شهرکی معروف به الهی متوفای 1374 هجری قمری.(16)

 

در محضر قرآن و در مکتب اهل بیت(ع)

ایشان افزون بر کرسی تدریس در حوزه علمیه، در مسجد سلام به تبلیغ اسلام و  تفسیر قرآن و تبیین فرهنگ و معارف نبوی (ص) و علوی می پردازد و دوستداران اهل بیت (ع) را با سیره و سخن آن بزرگواران آشنا می کند و شهد گوارای دعا و نیایش را در کام تشنه کامان وادی حیرت می چکاند و قلوب آنان را با آیات الهی منور می کند؛ به گونه ای که جمعی از خواص عالمان دینی و طلاب و مؤمنان و شاگردان ممتازش گرد او آمده و به راهنمایی و پیشاهنگی آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین که ملهم از قرآن و روایات است به مشارطه و مراقبه و محاسبة النفس روی می آورند و خویشتن خویش را در زمزم زلال قرآن و معارف اسلامی و اذکار و ادعیه و زیارات شستشو می دهند.

بردم غم دل را به پیر خرابات

گفتا که دوای غم تو هست مناجات

با اشک بشستم همه ملک وجودم

تا راه بیابد به دلم نور مناجات

انس با مسجد و شب زنده داری

ایشان هر شب دعای کمیل می خواند و هر ماه اعمال ویژه ام داوود انجام می دهد و انس خاصی با مسجد دارد.

دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است

بدین راه و روش میرو که با دلدار پیوندی

گاهی با تکیه به دیوار به صورت نشسته، به خواب کوتاهی بسنده می کند و سپس به مطالعه و نگارش کتاب و عبادت می پردازد.

یاد تو انیس خاطر غمگینم

بی یاد تو من هیچ گهی ننشینم

بر یاد تو فریاد تو دارم شب و روز

شمع غم توست بر سر بالینم

آیت الله معزی برای درک شب قدر واقعی، یک سال تمام شب ها را به احیا و عبادت در مسجد سلام می گذراند و سپس به درخواست جمعی از خواص این کار را تکرار می کند و یک سال دیگر نیز همه ی آداب احیا و عبادت و شب زنده داری را به جا می آورد.

در محفل دوستان به جز یاد تو نیست

آزاده نباشد آن که آزاد تو نیست

شیرین لب و شیرین خط و شیرین گفتار

آن نیست که با این همه فرهاد تو نیست

رعایت احتیاط شرعی و مناعت طبع

یکی از طلاب فاضل آن زمان که با گذشت زمان خود، عالمی بزرگ و مدرسی سترگ شد، در پاسخ پرسشی که مربوط به بزرگان حوزه اصفهان و تعلیم و تربیت طلاب است چنین می گوید:

"... غیر از آقا سیدعلی نجف آبادی ... مرحوم آقا سیدمحمدباقر درچه ای، استاد مرحوم آیت الله بروجردی، حاج شیخ محمدرضا خراسانی، حاج شیخ محمدرضا مسجد شاهی، شیخ اسماعیل معزّی(معزالدین) از شاگردان آخوند خراسانی، در حوزه ی علمیه اصفهان حضور داشتند. آقا شیخ اسماعیل معزی، مردی زاهد و متقی بود.

از آن جا که بنده با فرزند ایشان، شیخ ابوالفضل معزی (معزالدین)، دوست بودم و تابستان ها به اصفهان می رفتم، ناظر فعالیت ها و برنامه های آن مرحوم در مدرسه ی نوریّه بودم.

ایشان مدرسه را با برنامه خوبی اداره می کرد و به همه جوانب زندگی طلاب مدرسه، اعم از مادی و معنوی توجه داشت.

آن بزرگوار وجوهات و کمک های مالی را دقیقا بین طلاب تقسیم می کرد و برای خود با این که عائله مند بود، به اندازه ی سهم یک طلبه اختصاص می داد. گاهی اتفاق می افتاد که از ما پول قرض می گرفت".(17)

 

دقت نظر، هوش و دانش سرشار

عالم بزرگ و محقق سترگ شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب نقباءالبشرفی القرن الرابع عشر از شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) به نیکی یاد کرده و او را عالمی بزرگ و صاحب نظری ژرف اندیش معرفی می کند و چند عنوان از کتاب های ایشان را بر می شمارد.(18)

آقا شیخ اسماعیل معزالدین از هوش و حافظه ی نیرومندی برخوردار بود و افزون بر این که آیات و احادیث و ادعیه ی فراوانی در حافظه داشت، متن برخی از کتب درسی حوزه ها را نیز به خوبی حفظ کرده و به ویژه کتاب کفایة الاصول مرحوم آخوند خراسانی را از حفظ می خواند و آن را شرح و تبیین می کرد.

 

در جلسه ای که برخی از عالمان و فاضلان اصفهان گرد هم می آیند و درباره ی یکی از مطالب مهم کفایه با یکدیگر بحث می کنند و متن کفایه را نیز برای شاهد بحث خود می خوانند، از آقا شیخ اسماعیل در این باره سئوال می کنند، ایشان می گوید: "عبارت را اشتباه خواندید و به درستی تبیین و شرح نکردید". سپس به درستی آن را می خواند و به زیبایی و عالمانه تبیین می کند. و همه حاضران آن را تصدیق می نمایند.

این در حالی بود که مدتی از ضعف بینایی ایشان می گذشت. اما حافظه ی نیرومند و احاطه ی بر متون حوزوی این توانایی را در این  مرد الهی پدید آورده بود.

 

در جلسه ای دیگر که درباره نظر آیت الله آقا سیدابوالحسن اصفهانی بحث و گفت و گو و مناقشه بالا می گیرد. آقا شیخ اسماعیل معزالدین می گوید : شما به خوبی و درستی نظر آقا سیدابوالحسن را در نیافته اید . من چندین سال با ایشان مباحثه داشتم و نظر آقا سید این چنین است. (19)

 

تحقیق و تالیف

آقا شیخ اسماعیل معزی ضمن حفظ سنگر محراب و تدریس و وعظ و خطابه و احیا و شب زنداری و مداومت بر ادعیه و زیارات و مراقبات و ریاضات شرعیه و سیر و سلوک الهی و عرفانی و کسب فیوضات خاصه از زمزم جوشان معارف اهل بیت (ع) به امور پژوهشی و علمی و  نگارش نیز همت می گمارد و آثاری در فقه و اصول و کلام و اعتقادات و اخلاق پدید می آورد :

تالیفات آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین(معزی) اصفهانی

    رساله در اجتهاد و تقلید(20)

     رساله در حجیّت ظنّ (مشتمل بر سه بخش)(21)

     رساله در استصحاب(22)

     رساله در قاعدة لاضرر و لاضرار (23)

    رساله در برائت (24)

     رساله در انسداد(25)

   رساله در تعادل و تراجیح (26)

   رساله در خمس (27)

 رساله در طهارت (28)

  رساله در رهن (29)

 رساله در قضاء و شهادت (30)

 رساله در وقف (31)

 اجزاء متفرقه در اصول (32)

 شرح کفایة الاصول آخوند خراسانی (33)

 تقریرات درس اصول آخوند خراسانی (34)

 تقریرات مباحث فقهی آخوند خراسانی (35)

اصول الایمان (در کلام و اعتقادات) (36)

 مجالس الموحدین (37)

  قضایای غریبه و عجیبه (38)

اجازه روایتی آیت الله مرعشی نجفی از آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین (معزی)

از جمله کسانی که موفق به کسب اجازه روایتی از آیت الله معزالدین(معزی) می شود، آیت الله العظمی سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی است.(39)

آیت الله مرعشی نجفی، آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین (معزی) را که از مشایخ او به شمار می آید با عناوینی والا ستوده است. (40)

در کتاب المسلسلات فی الاجازات، تصویر متن اجازه روایتی آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین به آیت الله مرعشی آمده است. (41)

 

رحلت

پرده از روی بینداز به جان تو قسم

غیر دیدار رخت ملتمسی نیست مرا

مده از جنت و از حور و قصورم خبری

جز رخ دوست نظر سوی کسی نیست مرا

سرانجام این عالم عامل و فقیه زاهد و مدرس محقق (آیت الله معزالدین) در سن 75 سالگی در شب جمعه بیست و سوم ذی القعده سال 1363 هجری قمری به بارگاه ربوبی بار یافت در تکیه کازرونی اصفهان(42) به خاک سپرده شد.

 

همسر و فرزندان

همسر ایشان از خانواده ی اهل علم بود و آرامگاهش در تکیه کازرونی است.آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین، شش فرزند داشتند (چهار پسر و دو دختر ): حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ ابوالفضل و آقایان مرتضی (که آرامگاهش در تکیه کازرونی است)، باقر و حسین معزالدین (که دوستدار مکتب نبوی و اهل بیت-ع- بودند).دو دختر ایشان: یکی با حجت الاسلام سید باقر عمادالواعظین(موسوی) ازدواج کرد و دیگری با یکی از افراد متشخص و اصیل در تهران وصلت کرد.

 

منابع و پی نوشت ها:

1-  تاریخ تولد ایشان را شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب نقباء البشر فی القرن الحادی عشر،ج1،ص 153 به سال 1288 هجری قمری ذکر کرده است که همین تاریخ صحیح است. زیرا سن ایشان هنگام رحلت 75 سال بوده است؛ اگرچه در کتاب المسلسلات فی الاجازات،ج 2،ص 302 اجازه روایتی را که آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین اصفهانی برای آیت الله مرعشی نجفی نوشته اند، سال تولد، 1309(هجری قمری) درج شده است.

2- فرهنگ و تاریخ گز برخوار (اصفهان)، ص 178

3-  الاجازه الکبیره صص 30 و 31 ؛ المسلسلات فی الاجازات ج 2، ص 302

4-  نقباء البشر فی القرن الحادی عشر، ج1 صص 153 و 154 ؛ المسلسلات ج2،ص302

5- سوره توبه، آیه 122

6-  آقا شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) پس از آن که سال ها ی سخت و خفقانی شدید حکومت پهلوی سپری گردید و مدرسه نوریه به صورت مخروبه ای در آمده بود در احیای آن کوشیدند و عده ای طلبه در آن اسکان دادند. ایشان نه تنها مدرس مدرسه بلکه احیاگر آن نیز بوده اند. (تشیع و حوزه ی علمیه اصفهان،ج 2،ص 208 به نقل از دارالعلم شرق ص256)

7-  مدرسه علمیه حکیمیه (مدرسه کاسه گران) به مناسبت بانی آن، حکیم الملک اردستانی، حکیمیه نامیده شده است. (تشیع و حوزه  علمیه اصفهان، ج 2، ص153)

8-  تشیع و حوزه علمیه اصفهان، ج 2، ص 208

9- تشیع و حوزه علمیه اصفهان، ج 2، ص 208

10- مصاحبه مولف کتاب روضه رضوان با آیت الله ابراهیم امینی در قم (چهارشنبه بیست و چهارم اسفند ماه 1384)

11- به نقل از آیت الله دکتر جمال موسوی اصفهانی

12- از چهره های علمی مدرسه نوریه، عالم زاهد و مجتهد بزرگوار آقا شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) متوفای 1363 هجری قمری که از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و آقا شیخ هادی تهرانی بوده و در حوزه علمیه اصفهان به تدریس و تربیت طلاب اشتغال داشته است و در حل و فصل خصومات و افتاء و سایر برنامه های دینی، همکار و یاور مرحوم آخوند فشارکی بوده است. تالیفاتی از قبیل: 1- اصول الایمان؛ 2- تقریرات درس مرحوم آخوند خراسانی؛ 3- شرح بر کفایه الاصول؛ 4- مجالس الموحدین؛ 5- شانزده رساله در مباحث مختلف فقه و اصول؛ 6- قضایای غریبه و عجیبه و... داشته است. (تشیع و حوزه علمیه اصفهان،ج 2،ص207 به نقل از دانشمندان و بزرگان اصفهان،ص136)

13- تشیع و حوزه علمیه اصفهان، ج2، ص 158 و 159

14- مدرس برجسته حوزه علمیه قم و امام جمعه شهر مقدس قم و صاحب تالیفات و آثار ارزنده

15- مصاحبه مولف کتاب روضه رضوان با آیت الله ابراهیم امینی در قم (چهارشنبه بیست و چهارم اسفند ماه 1384)

16- تشیع و حوزه ی علمیه اصفهان، ج 2، ص 159و 158 به نقل از دارالعلم شرق ص231

17- مجله حوزه شماره 48 ( بهمن و اسفند 1370 ) ص 37 (مصاحبه) با آیت الله شیخ محمود غروی اصفهانی(از مدرسان حوزه علمیه قم)

18- نقباء البشر، ج1، صص 153و154

19- به نقل از آیت الله دکتر جمال موسوی اصفهانی

20- المسلسلات فی الاجازات،ج2،ص302

21- همان،ص303

22- همان

23- همان،ص302

24- همان

25- همان

26- همان

27- همان303

28- همان

29-  همان

30- همان معجم المولفین،ج3،ص 135

31- المسلسلات فی الاجازات،ج2،ص303

32- معجم المولفین،ج3،ص135

33- همان

34- همان

35- المسلسلات فی الاجازات،ج2،ص302

36- معجم المولفین،ج3،ص135

37- همان

38- الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج17، ص154؛ معجم المولفی الشیعه،ص 36

39- المسلسلات فی الاجازات، ج2، ص302

40- المسلسلات فی الاجازات، ج2، ص302

41- المسلسلات فی الاجازات، ج1، ص200

42- در این تکیه عده ای از علمای بزرگ اصفهان مدفون گشته اند. به ویژه در بقعه ی اصلی تکیه از جمله : مجتهد عادل و فقیه فاضل مرحوم آقا شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) متوفای 1363 قمری که از شاگردان والامقام مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی(قدس سره) بوده و در اصفهان به تدریس و قضاوت شرعیه اشتغال داشته و بیش از بیست کتاب و رساله در فقه و اصول (و کلام و اخلاق) از خود به یادگار گذاشته است که از جمله آن ها شرحی محققانه بر کفایه الاصول می باشد. (تشیع و حوزه ی علمیه اصفهان، ج 2، ص463 به نقل از  رجال اصفهان،ص 68 و دانشمندان و بزرگان اصفهان،ص136)