قبه اولیه حرم رضوی (ع) چه زمان و چگونه شکل گرفت؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در کتاب «اقبال» مرحوم سید بن طاووس بر استحباب زیارت حضرت ثامن الحجج علیه السلام در روز بیست و سوم ذیقعده تاکید شده است چرا که طبق روایتی روز شهادت آن حضرت است و نیز مرحوم محدث قمی روز 25 ذی القعده را نیز به این مورد ضمیمه کرده است. به همین مناسبت مروری خواهیم داشت بر ساخت بنای اولیه قبه آن حضرت. این مطلب برگرفته از سایت آستان قدس رضوی است.

از کم و کیف دقیق بنای اولیه مدفن امام رضا (ع) اطلاعی در دست نیست؛ اما با توجه به نحوه قرارگیری مدفن مطهر امام علیه السلام می‌ توان فرض کرد که محدوده بنای اولیه، همان محدوده کنونی روضه منوره بوده است.

بنای اولیۀ مدفن امام رضا (ع) به 10 سال پیش از شهادت ایشان برمی‌گردد و آن قبه‌ ای بود که به دستور مأمون عباسی برای دفن پدرش هارون در سال 193ق ساخته شد. برخی معاصران، احداث بنا را به هزار و 100 سال پیش از شهادت امام رضا (ع) و به اسکندر مقدونی نسبت داده‌ اند که البته مقرون به واقع نیست.

بنای اولیه که به دستور مأمون ساخته شد و به «هارونیه» شهرت داشت، فضایی با پهنه تقریباً مربع بود و گور خلیفه در مرکز آن قرار داشت. دیوار بنا از چینه بود و پهنای دیوار بیش از دو متر ضخامت داشت و سقف آن متناسب با شیوه معماری آن روزگار ضربی عرقچینی و فاقد گنبد بلند بود.

در سال 203 قمری در پی شهادت امام رضا (ع)، مأمون دستور داد تا آن حضرت را در مجاورت قبر هارون به خاک سپارند از این رو امام را در قبه‌ای که هارون در آن مدفون بود، در کنار قبر او به خاک سپردند.

از کم و کیف دقیق بنای اولیه یا هارونیه اطلاعی در دست نیست؛ اما با توجه به نحوه قرارگیری مدفن امام رضا (ع) می‌توان فرض کرد که محدوده بنای اولیه، صرف نظر از دخل و تصرف‌های اخیر، همان محدوده کنونی روضه منوره بوده است. گزارشی مشهور، اما تردید برانگیز درباره سبکتکین غزنوی وجود دارد مبنی بر اینکه او حرم مطهر امام علیه السلام را که به مشهد مشهور بود، تخریب کرد و تنها اندکی بیش از دو متر از دیوارهای آن بنای اصلی در شالوده کنونی باقی مانده است. 

با اینکه برخی به دلایلی در مورد این خبر تردید دارند اما این واقعیت انکارناپذیر است که حرم امام رضا (ع) بنا به گزارش‌های موثق، یک‌بار در پایان عهد سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی به‌دست «بوبکر شهمرد» و «سوری بن معتز» تجدید بنا یا آباد شده است. راوندی هم به وضوح ساخت قبه را به سوری بن معتز نسبت داده است. در وقف‌نامه قرآن ابوالبرکات نیز به حرم مطهر، قبه و مسجد مشهد امام رضا(ع) صریحاً اشاره شده است.

آن بنا چه در زمان سامانیان و چه در دوره غزنویان تکمیل یا ساخته شده باشد، در ساخت آن از شیوه معماری آن دوران، مانند آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و آرامگاه ارسلان جاذب استفاده شده است؛ این دو بنا که تقریباً در یک برهه از زمان ساخته شده‌اند، می‌ توانند مفسّر یکدیگر باشند؛ در نتیجه تقریباً هندسه اولیه حرم رضوی که به‌ علت تغییرات و تعمیرات از دیده‌ ها مخفی شده با توجه به بقعه ارسلان جاذب می‌ تواند معلوم شود. این شباهت‌ ها در ابعاد، ارتفاع و ضخامت دیوارهای هر دو بنا، سبب شده برخی احتمال دهند معمار هر دو بنا یک نفر بوده است.

ظاهراً حرم امام رضا (ع) با همان هیئت و ساختار دوران غزنویان به همراه مسجد بالاسر یا مقبره ابوالحسن عراقی در دوره سلجوقیان نیز وجود داشته و دخل و تصرف‌ های اندک در اندازه بقعه، احتمالاً منحصر به مرمت‌ ها و تزئینات معماری بوده است.

گزارش ابن بطوطه در قرن هفتم نشان می‌دهد که تا آن زمان، علاوه‌ بر مسجد بالاسر، مدرسه‌ ای نیز در کنار بقعه ساخته شده بود (مدرسه بالاسر). این گزارش به کاشی‌ های بقعه، درِ نقره و پردۀ ابریشم و ضریح چوبی امام در گوشه نزدیک به مسجد و مدرسه (ضلع غربی) و روبروی قبر هارون‌الرشید اشاره دارد.