سروش محلاتی: مواجهه بلقیس با سلیمان نبی نماد مواجهه عقلانیت زمینی با اقتدار آسمانی است/دکتر ملک: فریده ماشینی فرصت مواجهه با آیات قران را برای بخشی از زنان فراهم کرد

جی پلاس - منصوره جاسبی: همزمان با فرا رسیدن دهمین سالروز عروج آسمانی زنده یاد دکتر فریده ماشینی، فعال حوزه زنان و پژوهشگر قران، "نخستین دوره اعطای جایزه فریده ماشینی در مطالعات زنان" با حضور آنلاین حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی، سرکار خانم دکتر روشنفکر (مدیر عامل موسسه مطالعات و تحقیقات زنان)، دکتر معصومه ابتکار، دکتر شهین مولاوردی و دکتر ملک از دوستان نزدیک دکتر ماشینی، دکتر حکمت بروجردی و جمعی دیگر از فعالان این حوزه امروز عصر هشتم خرداد ماه سال 1401 در سالن اجتماعات دانشگاه مهر البرز برگزار شد. 

در این مراسم ابتدا حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی از طریق ویدئو کنفرانس ضمن تسلیت دهمین سالروز درگذشت بانو فریده ماشینی و با اشاره به داستان مواجهه بلقیس، ملکه سبا و حضرت سلیمان نبی علیه السلام در قران گفت: بحث مطرح شده هم بحث قرانی است و هم به قول امروزی در آن مطالعات زنان مورد مداقه است.

وی به اهمیت این بحث اشاره و اضافه کرد: 25 آیه قران یعنی از آیه 20 سوره نمل تا آیه 44 این سوره شریف به صورت متصل و پیوسته به این بحث اختصاص پیدا کرده و گفت و گوی میان این دو شخص را پی گرفته است و اما این گفت و گو نماد چیست و چه نکاتی را می توان از آن استفاده کرد؟ با اندکی غور در این گفت و گو مواردی مانند زن در یک سو و مرد در سوی دیگر گفت و گو (بلقیس و سلیمان)؛ پادشاه در سویی و پیامبر در سویی دیگر و... بیان شده است البته جنبه های دیگری نیز در این مواجهه وجود دارد ولی شگفت آور است که در قران کریم با خصوصیات مختلف و با عنایت ارائه شده است.

سروش محلاتی افزود: از یک سو، ملکه سبا حکومت را بر عهده دارد و آنچه در این آیات به صورت روشن و برجسته مطرح شده نوعی عقلانیت است اما از نوع زمینی و از سوی دیگر آنچه درباره حضرت سلیمان علیه السلام مطرح شده نوعی اقتدار است اما اقتدار آسمانی و آنچه که به این مواجهه جاذبه می دهد همین تفاوتی است که در این دو سو وجود دارد. البته در نهایت زمانی که بلقیس ایمان می آورد تعبیر دیگری به کار می برد که گفت اسلمت مع سلیمان لله رب العالمین یعنی من همراه سلیمان در برابر خداوند تسلیم شدم که در برابر تعبیر سلیمان است ولی آنچه که ابتدا سلیمان از او خواست این بود که در برابر من تسلیم شو ولی از آنجایی که توحید اقتضا می کرد بنابراین بلقیس در همان جلسه گفت در برابر خداوند تسلیم شدم (اسلمت مع سلیمان لله رب العالمین).

وی با اشاره به اقتدار در کلام سلیمان اضافه کرد: بلقیس، ملکه سبا وقتی این تهدید سلیمان نبی را که گفت: "الا تعلوا علی واتونی مسلمین (توصیه من این است که نسبت به من برتری جویی نکنید و به سوی من آیید در حالی که تسلیم حق هستید) با یارانش مشورت کرد که هدایایی بفرستید و ببینید که آیا او پیامبر الهی است یا انسان قدرت طلب. و آنچه که در این برخورد ملکه سبا به نمایش گذاشته شده و هد هد آن را ارائه کرده است که البته با تاخیر نیز از سبا برگشت (انی وجدت امراة تملکهم) چند نکته در خود دارد اول  اینکه می گوید زنی را دیدم که آنجا فرمانروایی دارد اما این بیان فقط صرف فرمانروایی نیست بلکه نوع حکومت را نیز به وسیله بلقیس مشخص می کند. آیا این بیان، نمایش دهنده حکومتی دیکتاتوری و استبداد است و مردم رضایت نداشتند یا حکومتی دلخواه مردم و بر خواست آنهاست؟ تملکهم را شیخ طوسی در تبیان و شیخ طبرسی در مجمع البیان در تفاسیر خود آن را به شکلی یکسان مطرح کرده اند و تملکهم گزارش اولیه هدهد از زنی است که حکومتش مورد رضایت همه مردم است و احدی نسبت به آن اعتراض ندارد.

 و اما نکته دوم درباره ملکه سبا ( و اوتیت من کل شی) یعنی زنی که در راس قدرت است این است که همه چیز برای حکومت کردن در اختیار اوست، همه صلاحیت ها و لیاقت ها را یک جا در خود جمع کرده است و علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان به آن پرداخته و بیان کرده که هر چیزی را که برای حکومت لازم بود این زن در اختیار داشت. هم شرایط فردی و شخصی و هم شرایط جامعه را برای حکومت در اختیار داشت یعنی به لحاظ نرم افزاری و سخت افزاری (کمالات درونی و نیازهای بیرونی) همه چیز برایش فراهم است که همه این موارد در قران کریم نقل شده است.

سروش محلاتی در ادامه سخنانش این سوال را مطرح می کند که آیا بلقیس از جاده عدالت خارج شده است و اینگونه پاسخ می دهد که خیر. او در مواجهه با سلیمان نبی علیه السلام و دریافت نامه وی، نظرات سلیمان را با یارانش به شور گذاشت و مفسران بیان داشته اند که رویه همیشگی او این بوده که تصمیماتش را بر اساس شور و مشورت  می گرفته که این خود امتیاز و کمال دیگری است که برای این زن بیان شده که او خود رای نبوده و عقل و خرد جمعی را بر عقل فردی ارجح می دانسته و دیگران را نیز در تصمیم گیری ها شرکت می داده است.

این استاد حوزه و دانشگاه به بخشی از آیه 32 سوره نمل آنجا که فرموده است ما کنت قاطعة امرا حتی تشهدون اشاره کرده و آن را بیانگر شیوه مدیریتی وی بر پایه مشورت دانست و افزود: مهم است که پیام این آیات را دریابیم اینکه قران زنی را مطرح کرده که در راس قدرت سیاسی بوده و منش و رفتار وی را به طور تلویحی بیان کرده و چون قران کتاب هدایت است نه قصه بنا بر این موضوعی که می توانست در تاریخ محو شود اما با آمدن در قران جاودانه شد.

حجت الاسلام و المسلمین سروش محلاتی شخصیت بلقیس را نمایانگر عقلانیت، کمالات و توانایی یک زن در اداره جامعه عنوان کرد و ادامه داد: خدا خواست که این قضیه مکتوم نماند و اگر این موضوع در قران مطرح نشده بود و جزئیات را حکایت نمی کرد و بر آن اعتبار نبخشیده بود هیچ سندی برای اثبات آن وجود نداشت و چقدر مسلمانان می توانستند از این تجربه استفاده کنند که ما هنوز در گام نخست هستیم.

وی به وجود نکات مهم در این آیات اشاره کرده و افزود: متاسفانه هنوز این آیات در فقه ما وارد نشده و وقتی به کتاب های فقهی مراجعه می کنیم در بحث فعالیت های سیاسی و اجتماعی زنان در امور اجتماعی، مسائل فراوانی وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد و متاسفانه مفسران ما با چنین رویکردی مساله را مطرح نکرده اند. 

سروش محلاتی با تاکید بر اینکه در قران بلقیس نماد عقلانیت است، از شخصیت های دیگری مانند آسیه و مریم نیز نام برده که هر کدام نماد یک موضوع مطرح شده اند و به این بیت مولوی که " رحمت صد تو (صد لایه) بر آن بلقیس باد      که خدایش عقل صد مَرده بداد" اشاره کرده و بلقیس را نیز نماد عقلانیت زمینی دانست و جای مولوی را برای بیان مباحث مطرح شده در این آیات خالی عنوان کرد.

وی در انتها اظهار امیدواری کرد که مواجهه بلقیس با سلیمان نبی علیه السلام به عنوان نمادی از عقلانیت زمینی مقابل اقتدار آسمانی مورد تامل بیشتری قرار بگیرد. 

در ادامه این مراسم، سرکار خانم دکتر روشنفکر، مدیر عامل موسسه مطالعات و تحقیقات زنان با اشاره به حدیثی از امام صادق علیه السلام که اهل بهشت را دارای چهار مشخصه می دانند،  وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسَانٌ فَصِیحٌ لَطِیفٌ وَ قَلْبٌ رَحِیمٌ وَ یَدٌ مُعْطِیَةٌ. زنده یاد فریده ماشینی را دارای هر چهار خصلت دانست و گفت: تقدیر از پژوهشگران در زمینه تحقیقات زنان در واقع تقدیر از بانویی است که همواره در عرصه های مختلف برای بر طرف کردن موانع رشد زنان و برداشته شدن شکاف های جنسیتی تلاش کرد. 

سرکار خانم دکتر ملک از همراهان و یاران همیشگی دکتر فریده ماشینی به عنوان سخنران بعدی مراسم با اشاره به راه اندازی کلاس های قران هفتگی به وسیله دکتر ماشینی از سال 65 در منزل شهید شاکر در محله نازی آباد تا آخرین روزهای حیاتش گفت: وی با گرد هم آوردن همسران شهدا و همسران فرهنگیان در این کلاس ها با محوریت تفسیر المیزان علامه طباطبایی رحمت الله علیه، این فرصت را به حاضران داد تا ترس از مواجهه با آیات قران در میان آنها از بین برود و شاید این مهمترین اثر این کلاس ها بود و شیوه اداره کلاس ها به این صورت بود که از ابتدای قران سوره ها مطرح شده و افراد به مطالعه تفسیر پرداخته و در جلسه درباره آن آیات به بحث و گفت و گو می پرداختند که این فرصت به اعضای گروه تا ابتدای سوره صافات داده شد چرا که وی در ادامه راه از میان ما رفت.

وی در ادامه به گردآوری این مباحث در مجلدی اشاره و اظهار امیدواری کرد که هر چه زودتر این مجموعه گران سنگ به دست خوانندگان برای مطالعه برسد.

پایان بخش این گردهمایی، قرائت بیانیه پایانی و اهدای جوایز به برگزیدگان اولین دوره "جایزه فریده ماشینی" بود که با حضور دکتر شهین مولاوردی، دکتر معصومه ابتکار و دکتر عبادی انجام شد.