هبه الدین شهرستانی که بود؟/چه شد از اعدام رهایی یافت؟/چرا از سفر به ژاپن منصرف شد؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی سید هبةالدین شهرستانی اختصاص دارد.

زندگینامه سید هبة الدین شهرستانی

سید محمد علی حسینی شهرستانی (۱۳۰۱- ۱۳۸۶ق) ملقب به هبة الدین و معروف به شهرستانی از علمای قرن ۱۴ق است. او از درس محمدکاظم خراسانی، سید محمدکاظم یزدی و فتح الله شریعت اصفهانی بهره برد. شهرستانی بیش از صد جلد کتاب و رساله در علوم و زمینه‌های مختلف تالیف کرده است.

شهرستانی در فعالیت‌ های سیاسی و اجتماعی زمان خود مشارکت داشت. تأسیس مدارس اسلام و اصلاح و نیز تأسیس دعوتخانه در بحرین، انتشار نشریه‌های العلم و المرشد و تأسیس کتابخانه عمومی الجوادین از خدمات اجتماعی شهرستانی است. او در مبارزه با دولت‌های استعماری در جریان جنگ جهانی اول نیز نقش داشت.

اطلاعات فردی

سید هبةالدین شهرستانی

نام کامل سید محمد علی حسینی شهرستانی

لقب هبة الدین، شهرستانی

نسب نواده میرزا مهدی شهرستانی

با سی واسطه به زید بن علی بن الحسین

زادروز ۲۴ رجب ۱۳۰۱ق

شهر تولد سامرا

تاریخ درگذشت ۱۳۸۶ق

اطلاعات علمی و مذهبی

اساتید محمد کاظم خراسانی، فتح الله شریعت اصفهانی، سید محمد کاظم یزدی

تالیفات الانتقاد حول تصحیح الاعتقاد، مواهب المشاهد فی واجبات العقاید، وقایة المحصول فی شرح کفایة الاصول...

ولادت و وفات

سید محمدعلی فرزند سید حسین حائری ملقب به هبة الدین و معروف به شهرستانی، از علمای قرن ۱۴ است، وی در ۲۴ رجب ۱۳۰۱ق در سامرا به دنیا آمد. مادرش از سادات شهرستانی اصفهان و از نوادگان میرزا مهدی شهرستانی است. نسب هبة الدین، با سی واسطه به زید بن علی بن الحسین می‌رسد.[۱][۲][۳] هبة الدین لقبی است که از روز ولادت به ایشان داده شده است. شهرستانی در ۲۶شوال ۱۳۸۶ق[4] در بغداد درگذشت.

تحصیلات

شهرستانی دوران کودکی‌اش را در کربلا سپری کرد. وی از ده سالگی به تحصیل مقدمات و دروس ابتدایی اشتغال ورزید، علاوه بر علوم متداول ادبی چون (صرف، نحو، منطق، معانی، بیان، بدیع) علم عروض را فرا گرفت، و از علوم حساب، هندسه، هیئت، تاریخ، حدیث، رجال و درایه فارغ التحصیل شد. در خلال این مدت، به مطالعه ملل و نحل و مباحث فلسفی و کلامی نیز اشتغال داشت و با برخورداری از قریحه‎ تألیف و نویسندگی در این مقطع سنی، به تألیف کتاب‌هایی در علوم مزبور به نظم و نثر پرداخت. در نوزده سالگی از کربلا به نجف عزیمت و در مجلس درس اساتیدی چون محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم یزدی و فتح الله شریعت اصفهانی حضور پیدا کرد.[5]

فعالیت‌های علمی و آثار

تألیفات شهرستانی در علوم و زمینه‌های مختلف از یک صد جلد کتاب و رساله تجاوز می‌کند، گفته شده است او با اینکه در اثر تألیفات فراوان و چشم‌درد شدید، بینایی‌اش ضعیف شده بود، در عین حال شبانه‌روز به طور معمول حدود چهل صفحه می‌نوشت.[6]

فعالیت‌های اجتماعی- سیاسی

کتاب السید هبةالدین الحسینی الشهرستانی، حیاته و نشاطه العلمی و الاجتماعی

خدمات اجتماعی

تأسیس مدرسه اصلاح در بحرین

تأسیس مدرسه اسلام در بحرین

تأسیس دعوت‌خانه در بحرین، این دعوت‌خانه، در مقابل دعوت‌خانه‌های مبلّغان مسیحی در بحرین احداث شد.

شرکت فعّال در تأسیس مجله المرشد

انتشار مجله العلم در سال ۱۳۲۸ق در نجف که قریب دو سال ادامه یافت. گفته شده است رویکرد اصلاحی این مجله تا آن زمان، در حوزه علمیه نجف بی‌سابقه بود و به همین جهت، بین او و سید عبدالحسین شرف‌الدین درگیری‌های قلمی به وجود آمد.[7]

تأسیس کتابخانه عمومی الجوادین در کنار حرم کاظمین در سال ۱۳۶۰ق.

مجاهدات

شهرستانی در جریان جنگ جهانی اول میان عثمانی و کشورهای دول متفق یکی از رهبران مبارزه بود که از اول سال ۱۳۲۳ق تا آخر ربیع الثانی ۱۳۳۴ق برای جهاد با دشمنان مسافرت می‌کردند و در طول این مدت از سواحل فرات تا بصره و از سواحل دجله تا کوت العماره مشغول مجاهده بودند. در سال ۱۳۳۲ق جنگ نخست جهانی آغاز شد. شیخ الاسلام استانبول، به عنوان رهبر معنوی مسلمانان و برترین مقام دینی دولت عثمانی ضمن صدور اطلاعیه‌ای مردم را به جهاد و مقاومت در برابر فرانسه، بریتانیا و روسیه فرا خواند. هر چند این فتوا در ۲۳ محرم ۱۳۳۳ق در همه مساجد بغداد خوانده شد ولی دانشمندان دینی دست پرورده عثمانیان نه تنها آن را تأیید نکردند، بلکه با ارسال پیام‌های محرمانه دولت بریتانیا را مورد حمایت و تشویق قرار دادند.البته مقام‌های رسمی مذهبی در این موضع گیری تنها نبودند، بلکه نمایندگان عراق در پارلمان عثمانی و عراقیان پرورش یافته در مدرسه های نظامی استانبول نیز از سلطان عثمانی روی گردانده، برای خدمت به ملکه بریتانیا به رقابت پرداختند. در چنین شرایطی اقلیت شیعیان به پیروی از فقیهان نجف احساس مسئولیت کرده، سرنوشت خویش را با سرنوشت دولت سست بنیاد عثمانی پیوند زدند.

در چنین موقعیتی سید هبة الدین همراه روحانیان بزرگی همچون شیخ الشریعه اصفهانی، میرزا مهدی خراسانی فرزند محمد کاظم خراسانی و سید مصطفی کاشانی پرچم مقدس بارگاه علی علیه‌السلام برداشته، در میان شعارهای پیوسته مردم سمت جبهه روان شد.

در پی شکست عثمانی و اشغال عراق توسط انگلیس در سال ۱۳۳۸ق شهرستانی داخل در انقلاب عراق شد و تحت ریاست محمد تقی شیرازی با استعمارگران غربی به نبرد پرداخت. در بحبوحه این نبرد، میرزای شیرازی رحلت کرد و شهرستانی با گروهی دیگر دستگیر و اسیر و در دادگاه عمومی جنگ به اعدام محکوم شد، نه ماه از این جریان گذشته بود که در ۱۳۳۹ق از حکومت انگلیس فرمان عفو عمومی صادر و او از زندان آزاد شد.

تلاش برای وحدت

شهرستانی با اندیشمندان اهل سنت مقیم مصر، محمد عبدُه و محمدرشید رضا، صاحب مجله «النهار» و گردانندگان مجلات «المقتطف» و «الهلال» ارتباط برقرار کرد و میان مراکز فرهنگی شیعه و سنی در عراق، مصر و سوریه پیوند پدید آورد. در این دوران که نهضت مشروطه‌خواهی در ایران بالا گرفت، شهرستانی به حمایت از مشروطه برخاسته، با شرکت در محافل آزادیخواهان، آنها را در گزینش شیوه‎ های درست مبارزه یاری داد. در ۱۳۲۸ق نخستین شماره ماهنامه دینی، فلسفی و علمی «العلم» انتشار یافت. این ماهنامه دو سال منتشر شد ولی خبر پیوستن گروهی از مسلمانان بحرین به آیین مسیحیت باعث شد که او راهی بحرین شود. بدین ترتیب دفتر مجله العلم برای همیشه بسته شد. پس از سفر به بحرین او راه هندوستان پیش گرفت. قصد شهرستانی این بود که پس از گفتگو و تشکیل انجمن‌های مذهبی، راهی ژاپن شود؛ ولی دیدار با سید جلال الدین مؤیّد الاسلام حسین کاشانی، نویسنده روزنامه حبل المتین، در کلکته و توصیه او در عدم مسافرت به ژاپن او را از این تصمیم منصرف کرد. کاشانی در آن سال‌های بحرانی، که شمارش معکوس جنگ نخست جهانی آغاز شده بود، سفر به ژاپن را سودمند نمی ‎دانست.

هبة الدین پس از هند راهی یمن، حجاز و سپس عراق شد و در این کشورها به فعالیت‌های اصلاحی و تقریبی اهتمام ورزید. 

او همچنین اثری به نام رمضان رمز تقریب القلوب و تألیف الشعوب دارد که در آن ماه رمضان را از تجلیات وحدت مسلمانان می‌داند.[8]

مسئولیت‌ها

وزارت معارف کشور عراق (۱۳۳۹-۱۳۴۰ق)

ریاست دیوان عالی عراق معروف به «مجلس تمییز جعفری» (یازده سال)

نماینده مردم بغداد در مجلس شورای ملی عراق(۱۳۵۲ق)

همایش بزرگداشت

همایش بزرگداشت علامه شهرستانی از سوی دانشگاه کوفه و دانشگاه اسلامی لندن طی روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه ۱۱ و ۱۲ فروردین ۱۳۸۹ش در محل دانشکده ادبیات دانشگاه کوفه برگزار شد. در این همایش، ده‌ها مقاله از سوی استادان این دانشگاه و شماری از میهمانان ارائه شد. کتاب «السید هبةالدین الحسینی الشهرستانی، حیاته و نشاطه العلمی و الاجتماعی (۱۳۰۱ _ ۱۳۸۶ق)» به سفارش مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه و به همت سید عبدالستار الحسنی منتشر شده و مبسوط‌ترین کتاب در سرگذشت اوست.[9]

پانویس

1. امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۶۱.

2. مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۶، ص۳۵۰.

3. شهرستانی، اسلام و هیئت، ص۵۱۷.

4. حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۷۸۹.

5. امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۶۱؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۶، ص۳۵۰.

6. شهرستانی، اسلام و هیئت، ص۵۲۶.

7. امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۶۱؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۶، ص۳۵۰.

8. پیشگامان تقریب: ۱. سید هبة الدین شهرستانی ۲. شیخ محمد عرفه، ص۱۲۸.

9. مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه.

منابع

امین، محسن، اعیان الشیعه،‌ دار التعارف للمطبوعات، بیروت(لبنان)، ۱۴۰۶ق.

مدرس تبریزی، میرزا محمد علی، ریحانةالادب، کتابفروشی خیام، تهران، ۱۳۶۹ ش، سوم.

هبه الدین شهرستانی، مترج؛ خسروشاهی، سید هادی، اسلام و هیئت، بوستان کتاب، قم، ۱۳۹۱ ش، دوم.

السید هبة الدین الحسینی الشهرستانی، حیاته و نشاطه العلمی و الاجتماعی، به همت السید عبدالستار الحسنی،موسسه تراث الشیعه (که مبسوط ترین کتاب در سرگذشت ایشان است.) قم،۱۴۲۹ق.

اسلام و هیئت، سیدهبة الدین شهرستانی، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۷ش.

هبة الدین الشهرستانی، سید محمد مهدی علوی سبزواری، مطبعه الآداب، نجف اشرف، ۱۳۴۸ق.

هبة الدین شهرستانی ستاره سامرا، عباس عبیری، دفتر تبلیغات اسلامی، تهران،۱۳۷۳ش.

پیشگامان تقریب: ۱. سید هبة الدین شهرستانی ۲. شیخ محمد عرفه، اندیشه تقریب، ش۹، زمستان ۱۳۸۵ش.