احمد مجتهد از علمای آذربایجان بود که تاریخ تولدش مشخص نیست اما تاریخ وفاتش بیست و هفتم رجب ۱۲۶۵ ذکر شده است. وی از سید علی طباطبایی اجازه اجتهاد داشت. او عهده دار امامت جمعه تبریز بود.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی احمد مجتهد اختصاص دارد.
زندگینامه احمد مجتهد
احمد مجتهد(درگذشته۱۲۶۵ق/۱۸۴۹م) از فقهای امامی سدۀ سیزدهم در آذربایجان بود. او در شمار شاگردان سید علی طباطبایی در عراق بود و پس از بازگشت به تبریز، ریاست حوزه علمیه، امامت جمعه و جماعت و ادارۀ امور شرعیه آن دیار را عهده‌دار شد.
معروف‌ترین اثر او، منهج الرشاد فی شرح الارشاد علامه حلی است که در خلال جنگ دوم میان ایران و روسیه، در قزوین تألیف کرد. احمد مجتهد علیه شیخیه در آذربایجان که پس از پایان جنگ ایران و روسیه، درصدد گسترش مسلک خود بودند، فتوا داد.
اطلاعات فردی
نام کامل احمد مجتهد فرزند لطفعلی بن محمدصادق
تاریخ وفات ۱۲۶۵ق
محل دفن نجف
اطلاعات علمی
استادان سید علی طباطبایی
اجازه اجتهاد از سید علی طباطبایی
تألیفات منهج الرشاد فی شرح الارشاد
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی امام جمعه تبریز ، تکفیر شیخیه آذربایجان
تولد و نسب
احمد مجتهد فرزند لطفعلی بن محمدصادق بود. تاریخ تولدش در مآخذ ذکر نشده است، ولی با توجه به نوشتۀ ادیب الملک[۱] مبنی بر اینکه «مدت ۸۱ سال در دارالسلطنۀ تبریز... راتق و فاتق امور شریعت... بود» -که احتمالاً منظور نویسنده، مدت زندگانی او بوده است- می‌توان چنین انگاشت که در ۱۱۸۴ق متولد شده است.
نیاکانش از مغان[۲] و از تیرۀ مغانلو از طوایف شاهسون[۳] بوده‌اند. البته برخی نیز اصل او را از خوی دانسته‌اند[۴] که درست به نظر نمی‌رسد.
پدرش مستوفی آزادخان[۵] در عهد کریم‌خان و از عمال دولت زندیه[۶] و مادرش از سادات رضوی اصفهان بود.[۷]
احمد مجتهد در ۲۷ رجب سال ۱۲۶۵ق درگذشت.[۸] پیکرش به عنوان سر سلسلۀ خاندان مجتهدی تبریز، به نجف انتقال یافت و در آرامگاه مخصوص[۹] در مقابل مسجد شیخ طوسی به خاک سپرده شد.[۱۰] مادۀ تاریخ وفاتش «باغ ارم جای او» است.[۱۱]
فرزندان
احمد مجتهد پنج پسر داشت.[۱۲] فرزند ارشدش لطفعلی که او نیز فقیه و مجتهد بود،[۱۳] همراه با دو تن دیگر از برادرانش به نام‌های رضا و محمدجعفر پیش از پدر در وبای سال ۱۲۶۲ق تبریز درگذشتند. دو فرزند دیگر وی محمدباقر و جواد از عالمان زمان خود بوده‌اند.[۱۴]
فعالیت‌ها
احمد مجتهد نیز در آغاز شغل دیوانی داشت،[۱۵] ولی پس از مدتی از دیوان کناره گرفت[۱۶] و به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی مقدمات سطوح را در تبریز گذراند، آنگاه به اصفهان و سپس به عتبات رفت و در حوزۀ درس سید علی طباطبایی، صاحب ریاض که از علمای بزرگ عراق بود، به فراگیری دانش پرداخت[۱۷] و از او اجازه اجتهاد گرفت.[۱۸] سپس به تبریز بازگشت و افزون بر ریاست حوزۀ علمیۀ آن دیار،[۱۹] امامت جمعه و جماعت و ادارۀ امور شرعیه را نیز عهده‌دار شد[۲۰] وی، به تأسیس مدارس و جلب طلاب اهمیت می‌داد.[۲۱]
در دورۀ دوم جنگ‌های ایران و روس، هنگامی که در ۱۲۴۳ق/۱۸۲۷م روس‌ها بر تبریز استیلا یافتند، وی از تبریز خارج شد. در میان راه دارایی‌های او را یغما بردند، و چون به قزوین رسید، فتحعلی شاه قاجار با فرستادن مبلغی از او دلجویی کرد. و به درخواست فتحعلی شاه در قزوین بماند.
فتوا علیه شیخیه
پس از انعقاد معاهدۀ ترکمانچای و رفتن روس‌ها از آذربایجان، مجدداً به تبریز بازگشت.[۲۲] در آن زمان تعلیمات شیخیه تبلیغ می‌شد و رواج یافته بود و احمد مجتهد که همیشه در احکام شرعی جانب احتیاط را نگاه می‌داشت، حکم به تکفیر شیخیه داد و همین امر سبب بروز ناآرامی‌هایی شد.[۲۳]
آثار
احمد مجتهد به جز فقه در ادب نیز چیره‌دست بود و طبع شعر داشت، چنانکه برخی او را در زمرۀ شاعران آورده‌اند[۲۴] و قصیده‌ای به عربی به او منسوب شده است.
از آثار او، می‌توان به کتاب‌ها اشاره کرد:
اجازه، که در ۱۲۵۳ق خطاب به ۳ فرزندش، لطفعلی، محمدجعفر و محمدباقر صادر کرده است.[۲۵]
الرسالة الصومیة، به فارسی که به گفتۀ آقابزرگ طهرانی همراه با الرسالة العملیة در کتابخانۀ سماوی نجف موجود بوده است.[۲۶]
الرسالة العملیة، در احکام طهارت، نماز و روزه. نسخه‌های آن در کتابخانه‌های مرعشی و شورا موجود است.[۲۷]
قصیده‌ای به عربی در مدح حضرت امام مهدی(عج) که ابیاتی از آن در ریحانة الادب[۲۸] مندرج است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مرکزی[۲۹] نسخه‌ای از یک قصیده به نام احمد بن لطفعلی تبریزی نیز در انستیتوی خاورشناسی روسیه وجود دارد که احتمالا همان قصیده است.[۳۰]
مناسک حج، متن فقهی فارسی که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی[۳۱] و کتابخانۀ مرعشی[۳۲] موجود است.
منهج الرشاد فی شرح الارشاد، معروف‌ترین اثر احمد مجتهد که شرحی استدلالی بر کتاب ارشاد الاذهان علامۀ حلی است که به هنگام اقامتش در قزوین نوشته شده است. نسخه‌ای از این کتاب شامل مباحث صوم و اعتکاف در کتابخانۀ مرعشی[۳۳] نگهداری می‌شود.[۳۴]
پانویس
۱. ادیب الملک، دافع الغرور، ص۱۴۸.
۲. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۳. مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۶۷.
۴. بامداد، شرح رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳و ۱۴ هجری، ج۱، ص۱۰۰.
۵. خیامپور، فرهنگ سخنوران، ص۲۸.
۶. امینی، شهداء الفضیلة، ص۳۸۱؛ آقابزرگ، طبقات...، ج۲ (۱)، ص۱۰۲.
۷. مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۶۷؛ امینی، شهداء الفضیلة، ص۳۸۱.
۸. حائری، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۷.
۹. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۱۰. آقابزرگ، طبقات ...، ج۲(۱)، ص۱۰۳.
۱۱. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۱۲. معلم، مکارم الآثار، ج۵، صص۱۷۹۰-۱۷۹۱؛ قس: نادرمیرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، ص۱۱۷، که پسران او را ۴تن دانسته است.
۱۳. مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۶۷.
۱۴. مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۶۷-۶۸؛ معلم، مکارم الآثار، ج۵، صص۱۷۹۰-۱۷۹۱.
۱۵. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۱۶. نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، ص۱۱۷.
۱۷. آقابزرگ، طبقات...، ج۲ (۱)، صص۱۰۲-۱۰۳؛ بامداد، شرح رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳و ۱۴ هجری، ج۱، ص۱۷؛ مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۱۸. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۱۹. مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۶.
۲۰. اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، صص۱۷۳-۱۷۴.
۲۱. نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، ص۱۱۷.
۲۲. نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، ص۱۱۷.
۲۳. نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، ص۱۱۷؛ بامداد، شرح رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳و ۱۴ هجری، ج۱، ص۱۰۰.
۲۴. دولت آبادی، سخنوران آذربایجان، ص۱۹۷.
۲۵. آقابزرگ، الذریعه، ج۱، ص۱۴۲.
۲۶. آقابزرگ، الذریعه، ج۱۱، صص۲۰۴، ۲۱۲.
۲۷. مرعشی، ج۸، صص۱۱۳-۱۱۴؛ شورا، ج۱۰ (۳)، ۱۵۰۹-۱۵۱۰.
۲۸. مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۱۷۷.
۲۹. مرکزی، ج۱۳۰، ۳۹۴۲.
۳۰. خالدوف، شمـ8783.
۳۱. آستان، ج۲، ص۱۳۱.
۳۲. مرعشی، ج۱۹، صص۱۲۱-۱۲۲.
۳۳. مرعشی، ج۱۸، صص۱۲۵-۱۲۶.
۳۴. نیز نکـ: آقابزرگ، الذریعه، ج۲۳، ص۱۸۷.
منابع
آستان قدس، فهرست.
آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن ۱۳ق، مشهد، ۱۴۰۴ق.
ادیب الملک، عبدالعلی، دافع الغرور، به کوشش ایرج افشار، اهران، خوارزمی.
اعتماد السلطنه، محمد حسن، المآثر و الآثار، تهران، سنایی.
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
بامداد، مهدی، شرح رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳و ۱۴ هجری، تهران، ۱۳۴۷ش.
خیامپور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تبریز، ۱۳۴۰ش.
دولت آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، ۱۳۵۵ش.
شورا، خطی.
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تهران، ۱۳۲۷ش.
مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، شفق.
مرعشی، خطی.
مرکزی، خطی.
معلم حبیب آبادی، محمد علی، مکارم الآثار، اصفهان، ادارۀ کل فرهنگ و هنر.
نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، به کوشش محمد مشیری، تهران ۱۳۶۰ش
