میرزا حبیب خراسانی؛ شاعری چیره دست یا زعیمی توانا/چرا وی از زعامت کناره گیری کرد؟

به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده افتد. این مطلب به زندگی میرزا حبیب الله شهیدی خراسانی اختصاص دارد.

 

زندگینامه حبیب خراسانی

حبیب خراسانی، شاعر، عارف و مجتهد مشهور دوره قاجاریه بود.

 

شناخت اجمالی از حبیب الله خراسانی

نام کامل وی حاج‌ میرزا حبیب‌ اللّه شهیدی است.[۱] برخی وی را میرزا حبیب‌ اللّه مجتهد رضوی یا حسینی نیز نامیده‌اند. [۲][۳][۴] تخلصش «حبیب» و در خراسان معروف به «آقا» بوده است. [۵][۶][۷] در نهم جمادی‌الاولی ۱۲۶۶ در مشهد به دنیا آمد، پدرش حاج میرزا محمد هاشم مجتهد (متوفی ۱۲۶۹) نوه میرزامهدی مجتهد معروف به شهید رابع بود. [۸][۹]

 میرزامهدی، شهید رابع، در ۱۲۱۸، به فرمان نادرمیرزا (متوفی ۱۲۱۸) پسر شاهرخ‌میرزا افشار، که مشهد را تصرف کرده بود به شهادت رسید[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] به همین سبب فرزندان و نوادگان میرزامهدی به «شهیدی» معروف شده‌اند. [۱۴]

 

تحصیلات حبیب الله خراسانی

از کودکی و نوجوانی وی اطلاع چندانی در دست نیست جز این‌که پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد حاج‌میرزا نصر اللّه مجتهد فانی، شوهر خواهرش، که از مجتهدان و مدرّسان بزرگ و مشهور خراسان بود، آموخت، هوش سرشار و حافظه قدرتمند وی هنگام نوجوانی و تحصیل زبانزد بود. سپس برای ادامه تحصیل به نجف‌ اشرف رفت. [۱۵][۱۶]

 در هنگام اقامت در نجف، با عارفی به نام میرزا مهدی گیلانی متخلص به خدیو (متوفی ۱۳۰۹) [۱۷] آشنا شد و همراه او به مجالس صوفیه بغداد می‌رفت. از قصیده‌ای که در ستایش خدیو سروده است مشخص می‌شود که وی اعتمادی عمیق به این عارف داشته است. حبیب از طریق خدیو با مرتاضی هندی به نام غلامعلی‌خان آشنا شد. غلامعلی‌خان که به زبان‌های باستانی و علوم و معارف هندوان آشنایی داشت، در حلقه ارشادش این علوم را به خواص شاگردانش می‌آموخت. حبیب هم با موافقت خدیو، از محضر غلامعلی‌خان بهره برد. [۱۸] مشخص نیست که حبیب، چه مدتی در نزد مرشد هندی به تَعلُّم مشغول بوده است، اما پس از درگذشت وی، نخست خدیو گیلانی و سپس حبیب به مشهد رفتند.

 

اصحاب سراچه

در مشهد، خدیو در سراچه بیرونی منزلِ حاج‌میرزا هدایت‌اللّه، پدربزرگ حبیب، که در جوار مسجد گوهرشاد بود مقیم شد و پس از مدتی عده‌ای از مشاهیر خراسان از جمله صید علی خان درگزی (متوفی ۱۳۳۲) به حلقه ارادت وی درآمدند که آن‌ها را «اصحاب سراچه» یا «اهل سراچه» می‌نامیدند. کم‌کم رفتار خاص و شیوه درویشانه زندگی اصحاب سراچه باعث شد که برخی از متشرعان به مخالفت با آن‌ها برخیزند و اصحاب هم تصمیم گرفتند متفرق شوند. حبیب هم در حدود ۱۲۹۵ به سامرا به حلقه درس میرزای شیرازی پیوست. [۱۹][۲۰] معاصران حبیب خراسانی نظیر میرزا محمد مهدی کشمیری، محمد باقر رضوی، بدایع‌نگار و مشکان طبسی که شرح‌حال وی را نوشته‌اند کوچک‌‌ترین اشاره‌ای به ماجرای اصحاب سراچه نکرده‌اند. معصوم‌ علی‌شاه [۲۱] در ضمن شرح‌حال خدیو گیلانی، با این‌که اشاره‌ای به اهل سراچه می‌کند اما نامی از حبیب خراسانی نمی‌آورد، حتی گلشن آزادی که سال‌ها پس از حبیب می‌زیسته در شرح‌حال حبیب اشاره‌ای به این مسئله نکرده است. از اشاره‌ای که حسن حبیب [۲۲] به دیدار خود با پسرخوانده خدیو می‌کند، مشخص می‌شود که مسئله سراچه تا سال‌ها در نظر متشرعان خراسان مذموم بوده و اهل آن را به زندقه و الحاد متهم می‌کرده‌اند و احتمالا به همین دلیل شرح‌حال‌نویسان نمی‌خواسته‌اند نامی از مجتهد محبوب و بزرگ خراسان، یعنی حبیب، در میان اهل سراچه بیاید و نیز شاید از بیم چنین اتهاماتی است که خود حبیب هم ابیاتی را که در ستایش خدیو گیلانی سروده بود از قصیده خود حذف کرد. [۲۳]

 

 رسیدن حاج میرزا به مقام اجتهاد

اقامت حبیب در عتبات عالیات حدود چهار سال طول کشید که به سفر حج رفت و در بازگشت به عراق، علاوه بر میرزای شیرازی از محضر حاج‌ میرزا حبیب‌ اللّه رشتی و فاضل دربندی بهره برد و پس از نیل به درجه اجتهاد و دریافت تصدیق اجتهاد از میرزای شیرازی در حدود ۱۲۹۸ به مشهد بازگشت [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷] مردم مشهد استقبال شایسته‌ای از وی کردند و ریاست روحانی و زعامت امور شرعی که در خاندان حبیب سابقه داشت به وی سپرده شد [۲۸][۲۹][۳۰]

 

کناره‌گیری حاج میرزا از زعامت امور شرعی

وی حدود پانزده سال به ریاست روحانی مردم مشهد که اموری از قبیل قضا، تدریس، امامت جماعت و موعظه و سخنرانی بود پرداخت. حسن رفتار، درایت و شهامت وی در انجام وظایف دینی حتی زبانزد نسل‌های پس از وی در خراسان بود. در این مدت، حبیب برای گذران معیشت، اراضی بحرآباد، روستایی در حوالی مشهد را، که ملک موروثی خاندان او بود، آباد کرد و هرگاه فرصتی دست می‌داد به کوه‌پایه‌های اطراف مشهد برای عبادت و تهجد می‌رفت. [۳۱][۳۲][۳۳] حدود سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۶، حبیب که از زعامت امور شرعی کم‌کم خسته شده بود در بحرآباد با عارفی ساده‌دل و اُمّی به نام سید ابوالقاسم درگزی (متوفی ۱۳۱۹) دیدار کرد. ساعدی خراسانی در ضمیمه تاریخ علمای خراسان [۳۴] در معرفی حبیب خراسانی آورده است که: «از باریافتگان مرحوم میرزاابوالقاسم درگزیست». این عبارت نشان می‌دهد که سیددرگزی در خراسان آن زمان دارای مقام و منزلتی والا بوده است. معصوم‌علیشاه نیز که با سیددرگزی دیدار داشته است او را عارفی ساده‌دل، اُمّی، خوش‌سخن، فرشته‌خصال و نورانی توصیف می‌کند. [۳۵]

 

 حبیب خراسانی پس از آشنایی با سید درگزی ریاست امور شرعی را رها کرد و به جز مواقعی خاص که به مشهد می‌آمد و بر منبر موعظه می‌کرد، به انزوا و عزلت پناه برد و حدود ده سال اغلب در روستاهای اطراف مشهد خصوصا روستای کَنگ به عبادت، ریاضت و تفکر مشغول شد. [۳۶][۳۷][۳۸]

 به گفته مشکان طبسی [۳۹] منبر موعظه حبیب چنان گرم و گیرا بود که شنوندگان متوجه گذر زمان نمی‌شدند.

 

حبیب الله خراسانی در ماجرای مشروطه

با ظهور انقلاب مشروطه، طرفداران مشروطه در خراسان از وی خواستند که فتوایی در وجوب مشروطه امضا کند. حبیب هم به بهانه این‌که سالهاست از فتوا و امضا دست کشیده، حکم صریحی در این مورد نداد و فقط خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی مشروطه قرار داد تا به امور مردم در آن‌جا رسیدگی شود. [۴۰][۴۱][۴۲]

 با بالا گرفتن اختلافات و تندروی مشروطه‌خواهان، حبیب تصمیم گرفت که به مدینه سفر کند و باقی عمر را در آن‌جا بگذراند که در عصر ۲۷ شعبان ۱۳۲۷ در شصت‌ویک سالگی در بحرآباد به‌طور ناگهانی درگذشت. پیکر او را در حرم مطهر حضرت رضا سلام‌ اللّه‌ علیه در صفه پس پشت مقابل ضریح دفن کردند. [۴۳][۴۴]

 مرگ ناگهانی حبیب و سلسله حوادثی که پیش از درگذشتش رخ داد، سبب شد که در بین نزدیکانش این گمان تقویت شود که مشروطه‌خواهان از بیم آن‌که وی در خارج از ایران فتوایی علیه آنان صادر کند، او را مسموم کرده‌اند. [۴۵]

 

 شناخت شخصیتی از حبیب الله خراسانی

شخصیت حبیب خراسانی از چند جهت قابل تعمق و بررسی است: از یک سو وی مجتهدی است روشن‌نگر با وسعت مشرب که هنگام سرپرستی امور شرعی خراسان مردم را از خَرافات و حتی برخی آیین‌ها نظیر شبیه‌سازی صحرای کربلا منع می‌کرد. [۴۶]

 او از نفوذ خود میان مردم و حاکمان برای حفظ احترام اشخاص استفاده می‌ کرد، چنان‌که هنگامی که توطئه دشمنان و حاسدانِ ملک‌الشعراء صبوری (متوفی ۱۳۲۲)، پدر محمد تقی بهار، نزدیک بود وی را از ملک‌الشعرایی آستان قدس رضوی عزل کند، حبیب از نفوذ خود استفاده کرد و مقام ملک‌الشعرایی را برای صبوری حفظ کرد. [۴۷]

 معاصران وی به وجود شخصی نظیر حبیب خراسانی که هم اغلب علوم متداول زمان و خصوصا فقه را به کمال می‌دانسته و هم در مناعت طبع و عزت نفس بی‌نظیر بوده است، در مقام مرجعیت شرعی خراسان، افتخار کرده‌اند. [۴۸][۴۹]

 

تسلط حبیب الله بر زبان‌های دیگر

بنابه گفته حسن حبیب [۵۰] وی زبان فرانسه را در سفر به عتبات آموخت. اما محمد شهید نورایی [۵۱] معتقد است که حبیب خراسانی پس از مراجعت از سفر حج زبان فرانسه را نزد حاج سیاح محلاتی، جهانگرد مشهور دوره قاجاریه، آموخت. در خاطرات حاج‌ سیاح[۵۲] اشاره به مهمان‌نوازی حبیب از حاج‌ سیاح هست اما مطلب مذکور وجود ندارد. با این حال نقل شده است که حبیب کتاب تِلماک اثر فنلون را به فارسی ترجمه کرده و این اثر به نظر حاج‌سیاح هم رسیده و قرار بود که حاج‌سیاح آن را چاپ کند. [۵۳]

 بدون تردید دانش، وارستگی، روشن‌نگری و آزادگی حبیب خراسانی و تعالیم وی به شاگردان و هوادارانش تأثیر بسزایی در محیط ادبی آینده مشهد و خراسان گذاشت. [۵۴]

 بسیار کسانی که محضر وی را در جوانی درک کرده بودند، نظیر مشکان طبسی، بدایع‌نگار و شیخ‌ علی‌اکبر خدابنده (متوفی ۱۳۲۰ش)، همگی از افراد فرهیخته و برجسته خراسان بوده‌اند. برای نمونه خدابنده بر زبان‌های فرانسه و روسی و انگلیسی تسلط داشت و در سال‌های ۱۳۰۰ـ۱۳۰۴ش در مشهد زبان‌های خارجی را درس می‌گفت. [۵۵]

 

علاقه حبیب الله به شعر

از سویی دیگر حبیب شاعری است برجسته و غزل‌سرا بود، با این‌که خود در دیوانش [۵۶] تصریح کرده که از اشتهار به شاعری چندان راضی نیست اما سرآمدِ مجتهدان و دانشمندانی است که در دوره قاجار شعر سروده‌اند. [۵۷]

 

در غزل‌های حبیب نشانی از اشعار سیاسی دوره مشروطه و تأثیر آن‌ها نیست، شعر وی بیش‌تر از نوع شعر شاعرانی نظیر صفای اصفهانی و صفی‌علیشاه است که در دوره بازگشت پیرو سبک عراقی بوده‌اند. [۵۸][۵۹]

 

غزلیات حبیب خراسانی

اغلب غزل‌های وی بین شش تا ده بیت است، اما غزل‌های سه و چهار بیتی در دیوانش فراوان است، [۶۰][۶۱][۶۲][۶۳] که نشان می‌دهد شاعر غزل‌ها را ناتمام رها کرده است. با این حال غزل‌هایی هم با بیش از بیست یا حتی سی بیت در دیوانش هست. [۶۴][۶۵]

 در اغلب غزلهای وی تخلص دیده نمی‌شود و شاید این امر به دلیل این است که به شاعری خود چندان اهمیتی نمی‌داده است. اما در برخی غزل‌ها [۶۶][۶۷][۶۸] نیز تخلص «حبیب» را در بیت آخر آورده است و گاهی هنرمندانه با تخلصش ایهام‌سازی می‌کند [۶۹][۷۰] و گاهی هم در غزلی دوازده بیتی تخلص را در بیت هشتم می‌آورد. [۷۱]

 

بسیاری از غزل‌های حبیب مانند غزلیات مولوی جلال‌الدین بلخی وزنی تند و خیزابی همراه با قافیه دارند و همین باعث خوش‌آهنگی غزلیات او شده است. حدود نودو پنج درصد غزلیات وی مردّف است و آن‌هایی هم که ردیف ندارند یا به دلیل وزنی شاداب یا به‌ سبب استفاده از کشیدگی یک مصوّت در قافیه و تکرار قافیه بسیار خوش‌آهنگ‌اند. [۷۲][۷۳]

 یکی دیگر از ویژگی‌های شعر حبیب استفاده خاص از ردیف‌های بلند و طولانی است. [۷۴][۷۵][۷۶]

 تأکیدی که حبیب بر چنین ردیفهایی دارد، قوت و برجستگی شعر وی را دوچندان می‌کند. [۷۷]

 در غزلی با وزنی خیزابی و قافیه‌های میانی زیبا که تضمینی از غزلی از مولوی دارد، ردیف دشوار «یا رَجُلاً خُذْبِیدی» را چنان هنرمندانه به‌کار می‌گیرد که خللی در مفهوم ابیات ایجاد نمی‌شود و خواننده خود را با غزلیات مولانا مواجه می‌بیند. [۷۸]

 

 وجه تمایز حبیب خراسانی از دیگر شاعران معاصر خود

زبان شعر وی، تقریبا همان زبان سبک عراقی است و گاهی هم اشعاری نزدیک به زبان استوار سبک خراسانی دارد. [۷۹][۸۰][۸۱]

 تضمین‌ها و اقتباس‌هایی که از شعر منوچهری دامغانی، مولوی و حافظ دارد نشانه آن است که در اشعار متقدمان تأمل می‌کرده است. [۸۲][۸۳][۸۴] او همچنین به اشعار معاصرانش نیز توجه داشته از جمله شعری در جواب ادیب نیشابوری اول سروده است [۸۵]

 که در وزنی است که بعدها نیما یوشیج از این وزن برای منظومه «افسانه» استفاده کرد [۸۶]علاوه بر موارد فوق آنچه حبیب را از شاعران هم‌عصر خود متمایز می‌کند، عرفان تجربی و خاصّ اوست که در مرحله اصطلاحات و لفظ باقی نمانده بلکه حاصل تأملات و تجربه‌های عرفانی خود اوست.

 

 مضمون اشعار حبیب خراسانی

شعر حبیب خراسانی برخاسته از کشش‌های روحانی اوست و از یک سو سرشار است از شور و شیفتگی و از سوی دیگر خالی از اصطلاحات عرفانی شاعران پیرو ابن‌عربی است. او یکی از بزرگ‌‌ترین شعرای عارف ایران در دوران پس از حمله مغول است [۸۷][۸۸][۸۹] در بسیاری از غزل‌هایش مانند حافظ در ستیز با زهدنمایان و زهدفروشان است و شخصیت‌های منفی دیوان وی زاهد و شیخ‌اند حتی سه غزل متوالی با ردیفِ «شیخ» و «ای شیخ» دارد که در آن‌ها شدیدآ به زهدفروشی شیخ حمله می‌کند. [۹۰]

 

 باتوجه به سوانح زندگی حبیب و مخالفت‌هایی که با اصحاب سراچه شد، سبب کاربرد فراوان این‌گونه درون‌مایه‌ها را در شعر حبیب می‌توان دریافت. او اصطلاحات مغانه را مانند حافظ به‌کار می‌گیرد و همچون حافظ خود را «رند» می‌داند. [۹۱][۹۲]

 چند غزل دلنشین با مضمون توحید محض دارد [۹۳][۹۴] که یادآور تضمین شیخ‌بهائی از غزل خیالی بخارایی است. [۹۵]

 در دیوان حبیب تعداد کمی اخوانیات نیز وجود دارد که دو اخوانیه خطاب به ملک‌الشعراء صبوری است. هر دوی این اخوانیات، اشعاری عرفانی است که از لحاظ مضمون غزل و از لحاظ ظاهر و ساختار قصیده محسوب می‌شود. رعایت قوانین و سنّت‌های شعری اخوانیه‌سرایی در این اشعار نشان‌دهنده این است که حبیب با این‌که از این عوالم به دور بوده است اما در شعر کهن تبحر خاصی داشته است. [۹۶][۹۷][۹۸]

 

حبیب چندین مدیحه در منقبت و مدح رسول‌اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و حضرت علی علیه‌السلام و حضرت ولی‌عصر عجل‌اللّه‌فرجه در قالب‌های قصیده و ترکیب‌بند دارد که بیش‌تر آن‌ها را هنگام اقامت در عتبات عالیات سروده است. [۹۹][۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲]

 شعر حبیب بر بسیاری از شاعران خراسانی پس از وی نظیر اخوان ثالث [۱۰۳] و عماد خراسانی تأثیر گذاشته است. [۱۰۴]

بسیاری از غزل‌های حبیب خراسانی در برنامه گلهای رنگارنگِ رادیو خوانده شده است. [۱۰۵]

 مهدی خالدی از جمله موسیقی‌دانهایی است که آهنگهای بسیاری برای غزلهای حبیب ساخته است. [۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹][۱۱۰]

 به همین مناسبت برنامه‌ای از گل‌های جاویدان رادیو به حبیب خراسانی اختصاص داشته است. [۱۱۱]

 این امر سبب شد که نام این شاعر در میان مردم عامی نیز مطرح شود.

 

سیر تاریخی چاپ دیوان حبیب خراسانی

شماری از فرزندان و نوادگان حبیب خراسانی از مرد و زن شاعرند و می‌توان گفت که شاعری در خاندان حبیب امری موروثی است. [۱۱۲]

در زمان حیات حاج‌میرزا حبیب، شخصی به نام ملااسداللّه تربتی مسئولیت تحریر و جمع‌آوری اشعار وی را برعهده گرفت. حبیب نوشته او را دید و آنچه از قلم افتاده بود بر حواشی نوشت. [۱۱۳]

 نخستین بار در ۱۳۲۹ش عباس زرین‌قلم خراسانی دیوانی ناقص و مغلوط از حبیب با نام گنج گهر در ۱۷۷ صفحه در مشهد منتشر کرد. سپس در ۱۳۳۰ش دیوان نسبتا کامل‌تری براساس تحریر اسداللّه تربتی و حواشی حبیب خراسانی به کوشش و با مقدمه حسن حبیب با ۱۲۰ صفحه مقدمه و ۳۲۲ صفحه متن در مشهد منتشر شد. در ۱۳۳۴ش اشعار نویافته حبیب خراسانی به‌اهتمام علی حبیب همراه با مقدمه‌ای کوتاه از وی به این مجموعه افزوده و در ۱۳۳۵ش در تهران منتشر شد. همین دیوان تاکنون شش بار در تهران تجدید چاپ شده است. [۱۱۴][۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷]

 

 فهرست منابع

(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.

(۲) مهدی اخوان‌ثالث، زمستان: مجموعه شعر، تهران ۱۳۶۹ش.

(۳) فضل‌اللّه‌بن داود بدایع‌نگار، «مرحوم حجةالاسلام حاج‌ میرزا حبیب‌اللّه شهیدی قدس‌سره»، الکمال، سال ۲، ش ۴ (فروردین ۱۳۰۱).

(۴) ابوالقاسم پرتو، یارانِ سراچه: (شرح احوالات و عقاید و افکار میرزاحبیب خراسانی)، تهران ۱۳۸۳ش.

(۵) محمد پروین گنابادی، گزینه مقاله‌ها، تهران ۱۳۵۶ش.

(۶) نصرت تجربه‌کار، سبک شعر در عصر قاجاریه، (تهران) ۱۳۵۰ش.

(۷) محمد علی بن محمد رضا حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح، یا، دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، چاپ سیف‌اللّه گلکار، تهران ۱۳۵۹ش.

(۸) ابوالقاسم حبیب اللهی، «حاج‌میرزا حبیب‌اللّه مجتهد خراسانی»، یغما، سال ۱۹، ش ۳ (خرداد ۱۳۴۵).

(۹) حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

(۱۰) مهدی خالدی، مهدی خالدی: (مجموعه آهنگ‌ها)، گردآوری و تألیف حبیب‌اللّه نصیری‌فر، (تهران: نگاه)، ۱۳۷۰ش.

(۱۱) دهخدا.

(۱۲) محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

(۱۳) محمد رضا روزبه، سیر تحول غزل فارسی: از مشروطیت تا انقلاب، تهران ۱۳۷۸ش.

(۱۴) محمد باقر ساعدی خراسانی، ضمیمه تاریخ علمای خراسان، در عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

(۱۵) محمد تقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ‌التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۵ش.

(۱۶) محمد رضا شفیعی کدکنی، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمه حجت‌اللّه اصیل، تهران ۱۳۷۸ش.

(۱۷) محمد رضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی: از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران ۱۳۵۹ش.

(۱۸) محمد رضا شفیعی کدکنی، «ادیب نیشابوری: در حاشیه شعر مشروطیت»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، سال ۱۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۵۴).

(۱۹) داریوش صبور، آفاق غزل فارسی: سیر انتقادی در تحول غزل و تغزل از آغاز تا امروز، (تهران) ۱۳۵۵ش.

(۲۰) محمد کاظم بن محمدباقر صبوری، دیوان، چاپ محمد ملک‌زاده، تهران ۱۳۴۲ش.

(۲۱) محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم (۱۳۹۴ (.

(۲۲) محمد مهدی بن محمدعلی کشمیری، تکملة نجوم السماء، قم (۱۳۹۷ (.

(۲۳) ابوالحسن بن محمدامین گلستانه، مجمل‌التواریخ، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۶ش.

(۲۴) علی اکبر گلشن‌آزادی، صد سال شعر خراسان، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ش.

(۲۵) گل‌های جاویدان و گل‌های رنگارنگ، به اهتمام و گزینش حبیب‌اللّه نصیری‌فر، تهران: نگاه، ۱۳۸۲ش.

(۲۶) عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

(۲۷) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ش.

(۲۸) حسن مشکان طبسی، «(حاج‌میرزا حبیب خراسانی)»، دبستان، ش ۳ (دی ۱۳۰۱).

(۲۹) محمد معصوم بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸).

(۳۰) نقش موسیقی آوازی در شعر و غزل ایران، به‌کوشش و گزینش حبیب‌اللّه نصیری‌فر، تهران: نگاه، ۱۳۸۴ش.

(۳۱) غلام‌حسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، تهران ۱۳۶۹ش؛

 

پانویس

۱.  فضل‌اللّه‌بن داود بدایع‌نگار، «مرحوم حجةالاسلام حاج‌ میرزا حبیب‌اللّه شهیدی قدس‌سره»، ج۱، ص۱۶، الکمال، سال ۲، ش ۴ (فروردین ۱۳۰۱).

۲.  حسن مشکان طبسی، «(حاج‌میرزا حبیب خراسانی)»، ج۱، ص۳۵، دبستان، ش ۳ (دی ۱۳۰۱).

۳. محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۵، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

۴. محمد باقر ساعدی خراسانی، ضمیمه تاریخ علمای خراسان، ج۱، ص۲۷۵، در عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

۵. حسن مشکان طبسی، «(حاج‌میرزا حبیب خراسانی)»، ج۱، ص۳۵، دبستان، ش ۳ (دی ۱۳۰۱).

۶. علی اکبر گلشن‌آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ش.

۷. ابوالقاسم پرتو، یارانِ سراچه: (شرح احوالات و عقاید و افکار میرزاحبیب خراسانی)، ج۱، ص۱۳، تهران ۱۳۸۳ش.

۸. محمد مهدی بن محمدعلی کشمیری، تکملة نجوم السماء،ج ۲، ص ۲۶۹، قم (۱۳۹۷).

۹. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۷، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰. ابوالحسن بن محمدامین گلستانه، مجمل‌التواریخ، ج۱، ص۴۴۵، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۶ش.

۱۱. محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء،ص۳۳۰، قم (۱۳۹۴)

۱۲. محمد تقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ‌التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۱، ص۱۲۳، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۵ش.

۱۳. عبدالرحمان بن نصرالله مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۴، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

۱۴. محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۳۹۳ـ۴۲۶، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

۱۵. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۶. علی اکبر گلشن‌آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ش.

۱۷. محمد معصوم بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۵۰ـ۵۵۱، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸ (.

۱۸. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۰ـ۲۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۹. محمد معصوم بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۵۱، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸ (.

۲۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۴ـ۳۲، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۲۱. محمد معصوم بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۵۱، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸ (.

۲۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۹ـ۳۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۲۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۲۴. محمد مهدی بن محمدعلی کشمیری، تکملة نجوم السماء، ج ۲، ص ۲۶۹، قم (۱۳۹۷)

۲۵. محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۶، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

۲۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۶ـ۳۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۲۷. محمد باقر ساعدی خراسانی، ضمیمه تاریخ علمای خراسان، ج۱، ص۲۷۵، در عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

۲۸. محمد مهدی بن محمدعلی کشمیری، تکملة نجوم السماء،ج ۲، ص ۲۶۹، قم (۱۳۹۷)

۲۹. فضل‌اللّه‌بن داود بدایع‌نگار، «مرحوم حجةالاسلام حاج‌ میرزا حبیب‌اللّه شهیدی قدس‌سره»، ج۱، ص۲۰، الکمال، سال ۲، ش ۴ (فروردین ۱۳۰۱).

۳۰. ابوالقاسم حبیب اللهی، «حاج‌میرزا حبیب‌اللّه مجتهد خراسانی»، ج۱، ص۱۳۸، یغما، سال ۱۹، ش ۳ (خرداد ۱۳۴۵).

۳۱.  فضل‌اللّه‌بن داود بدایع‌نگار، «مرحوم حجةالاسلام حاج‌ میرزا حبیب‌اللّه شهیدی قدس‌سره»، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، الکمال، سال ۲، ش ۴ (فروردین ۱۳۰۱).

۳۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۳۳. ابوالقاسم حبیب اللهی، «حاج‌میرزا حبیب‌اللّه مجتهد خراسانی»، ج۱، ص۱۳۸، یغما، سال ۱۹، ش ۳ (خرداد ۱۳۴۵).

۳۴. محمد باقر ساعدی خراسانی، ضمیمه تاریخ علمای خراسان، ج۱، ص۲۷۵، در عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.

۳۵. محمد معصوم بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۷۰۳ـ۷۰۴، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸ (.

۳۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، ج۱، ص۴۱ـ۴۴، دیوان، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۳۷. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، ج۱، ص۵۱-۵۲، دیوان، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۳۸. محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

۳۹. حسن مشکان طبسی، «(حاج‌میرزا حبیب خراسانی)»، ج۱، ص۳۶، دبستان، ش ۳ (دی ۱۳۰۱).

۴۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۴۱. نصرت تجربه‌کار، سبک شعر در عصر قاجاریه، ج۱، ص۱۳۹، (تهران) ۱۳۵۰ش.

۴۲. علی اکبر گلشن‌آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ش.

۴۳. محمد باقر بن اسماعیل رضوی، شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۷، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش.

۴۴. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۵۴ـ۶۷، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۴۵. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۴۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۴۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۴۷. ابوالقاسم حبیب اللهی، «حاج‌میرزا حبیب‌اللّه مجتهد خراسانی»، ج۱، ص۱۳۹، یغما، سال ۱۹، ش ۳ (خرداد ۱۳۴۵).

۴۸. فضل‌اللّه‌بن داود بدایع‌نگار، «مرحوم حجةالاسلام حاج‌ میرزا حبیب‌اللّه شهیدی قدس‌سره»، ج۱، ص۲۰، الکمال، سال ۲، ش ۴ (فروردین ۱۳۰۱).

۴۹. حسن مشکان طبسی، «(حاج‌میرزا حبیب خراسانی)»، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، دبستان، ش ۳ (دی ۱۳۰۱).

۵۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۵۱. دهخدا، ذیل مادّه.

۵۲. محمد علی بن محمد رضا حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح، ج۱، ص۳۰۷، یا، دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، چاپ سیف‌اللّه گلکار، تهران ۱۳۵۹ش.

۵۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، مقدمه علی حبیب، ص۱۱۰ـ ۱۱۱، ج۱، ص۲۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۵۴. محمد پروین گنابادی، گزینه مقاله‌ها، ج۱، ص۵۱۷، تهران ۱۳۵۶ش.

۵۵. محمد پروین گنابادی، گزینه مقاله‌ها، ج۱، ص۴۹۴، تهران ۱۳۵۶ش.

۵۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۵۷. نصرت تجربه‌کار، سبک شعر در عصر قاجاریه، ج۱، ص۱۳۷، (تهران) ۱۳۵۰ش.

۵۸. محمد رضا شفیعی کدکنی، ج۱، ص۷۷، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمه حجت‌اللّه اصیل، تهران ۱۳۷۸ش.

۵۹. محمد رضا شفیعی کدکنی، ج۱، ص۷۹، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمه حجت‌اللّه اصیل، تهران ۱۳۷۸ش.

۶۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۱. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۶۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۴. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹ـ۲۱، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۵. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۳ـ۲۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۳-۴۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۷. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۷۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۸. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۶۹. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۲، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۱.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۳۲، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۱۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۴. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۴، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۵. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۶. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۷. غلام‌حسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ج۱، ص۳۴۴، تهران ۱۳۶۹ش.

۷۸. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۷۹. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۶۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۱. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۴. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۵. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۵۲ـ۵۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۸۶. محمد رضا شفیعی کدکنی، «ادیب نیشابوری: در حاشیه شعر مشروطیت»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، ص ۱۸۱، پانویس ۲، سال ۱۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۵۴).

۸۷. شفیعی کدکنی، «ادیب نیشابورى: در حاشیه شعر مشروطیت»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى،ص ۱۷۳، سال ۱۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۵۴).

۸۸.  محمد رضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی: از مشروطیت تا سقوط سلطنت، ج۱، ص۲۷، تهران ۱۳۵۹ش.

۸۹.  داریوش صبور، آفاق غزل فارسی: سیر انتقادی در تحول غزل و تغزل از آغاز تا امروز، ج۱، ص۶۴۴، (تهران) ۱۳۵۵ش.

۹۰.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۱.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۵۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۲.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۳.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۴.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۰۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۵.  غلام‌حسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ج۱، ص۳۴۶، تهران ۱۳۶۹ش.

۹۶.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۹ـ۲۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۹۷.  محمد کاظم بن محمدباقر صبوری، دیوان، ج۱، ص۳۳۸ـ۳۳۹، چاپ محمد ملک‌زاده، تهران ۱۳۴۲ش.

۹۸.  ابوالقاسم حبیب اللهی، «حاج‌میرزا حبیب‌اللّه مجتهد خراسانی»، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، یغما، سال ۱۹، ش ۳ (خرداد ۱۳۴۵).

۹۹.  حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۵، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰۰. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۴۶، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰۱. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۲۵۶ـ۳۲۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰۲. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۷، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۳۳، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۰۴. محمد رضا روزبه، سیر تحول غزل فارسی: از مشروطیت تا انقلاب، ج۱، ص۱۱۶، تهران ۱۳۷۸ش.

۱۰۵. غلام‌حسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۶۹ش.

۱۰۶. مهدی خالدی، مهدی خالدی: (مجموعه آهنگ‌ها)، ج۱، ص۹۰، گردآوری و تألیف حبیب‌اللّه نصیری‌فر، (تهران: نگاه)، ۱۳۷۰ش.

۱۰۷. مهدی خالدی، مهدی خالدی: (مجموعه آهنگ‌ها)، ج۱، ص۱۴۲، گردآوری و تألیف حبیب‌اللّه نصیری‌فر، (تهران: نگاه)، ۱۳۷۰ش.

۱۰۸. مهدی خالدی، مهدی خالدی: (مجموعه آهنگ‌ها)، ج۱، ص۲۲۸، گردآوری و تألیف حبیب‌اللّه نصیری‌فر، (تهران: نگاه)، ۱۳۷۰ش.

۱۰۹. مهدی خالدی، مهدی خالدی: (مجموعه آهنگ‌ها)، ج۱، ص۳۱۲، گردآوری و تألیف حبیب‌اللّه نصیری‌فر، (تهران: نگاه)، ۱۳۷۰ش.

۱۱۰. نقش موسیقی آوازی در شعر و غزل ایران، به‌کوشش و گزینش حبیب‌اللّه نصیری‌فر، ج۱، ص۳۹۵ـ۳۹۷، تهران: نگاه، ۱۳۸۴ش.

۱۱۱. گل‌های جاویدان و گل‌های رنگارنگ، به اهتمام و گزینش حبیب‌اللّه نصیری‌فر، ج۱، ص۳۵۳ـ ۳۵۵، تهران: نگاه، ۱۳۸۲ش.

۱۱۲. غلام‌حسین یوسفی، چشمه روشن: دیداری با شاعران، ج۱، ص۳۴۰ و پانویس ۳، تهران ۱۳۶۹ش.

۱۱۳. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۱۴. حبیب‌ اللّه‌ بن محمد هاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۷۰، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).

۱۱۵. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۲۴۱.

۱۱۶. خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۵۲۰، تهران ۱۳۵۲ش.

۱۱۷. خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی،ج ۲، ستون ۲۷۷۶، تهران ۱۳۵۲ش.

 

 

منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حبیب خراسانی»، شماره۵۸۰۴.