میرمحمد مومن استرآبادی؛ مروج شیعه در هند/ حیدرآباد، یادگاری او برای هندیان

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی میر محمد مومن استرآبادی اختصاص دارد.

 

زندگینامه میر محمد مؤمن استرآبادی

میر محمد مؤمن استرآبادی (درگذشت ۱۰۳۴ق)، از مروجان شیعه در جنوب هند در قرن دهم و یازدهم قمری بود. او از سادات استرآباد و آموزگار فرزندان شاه طهماسب صفوی بود و در زمان شاه محمد خدابنده از ایران خارج شد و بعد از سفر حج به دکن رفت و در آنجا از سوی محمدقلی قطب شاهی به مقام پیشوایی رسید. استرآبادی به آبادانی قلمرو قطب شاهیان و افزایش توان اداری و گسترش فرهنگ تشیع در آنجا کمک فراوان کرد.

تأسیس شهر حیدرآباد، آباد کردن روستاها و ایجاد بناهایی مانند عاشورخانه، مسجد، کاروانسرا و قبرستان از مهمترین فعالیت‌های عمرانی وی در دوره پیشوایی است.

 

اطلاعات فردی

لقب میر صاحب یا میر مؤمن

نسب سادات استرآبادی

تاریخ تولد نیمه قرن دهم قمری

محل زندگی ایران، هند

تاریخ وفات ۲ جمادی‌الاول ۱۰۳۴ق

محل دفن دایره میرمحمدمؤمن

شهر وفات حیدرآباد

اطلاعات علمی

استادان دایی خود

شاگردان محمدقطب شاه، حیدر میرزا

اجازه روایت از سید نورالدین موسوی شبستری

تألیفات ساله مقداریه، کتاب الرجعه و دیوان اشعار

سایر تدریس

فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی

سیاسی مقام پیشوایی محمدقلی قطب شاهی

اجتماعی تأسیس حیدرآباد، آباد کردن روستاها و ایجاد بناهای مذهبی مانند عاشورخانه، مسجد و قبرستان در جنوب هند

 

نام، تولد و درگذشت

نام اصلی وی میر محمد مؤمن بود که با عنوان میر صاحب یا میر مؤمن صاحب معروف شد. زمانی که شاه عباس صفوی سفیر خود را برای تسلیت مرگ محمدعلی قطب شاه و تبریک جانشینی سلطان محمد به حیدرآباد فرستاد، فرمانی مستقل برای میر محمد مؤمن فرستاد و از وی با نام امیر محمد مؤمناء استرآبادی یاد کرد.[۱]

 

تاریخ دقیق تولد وی در دست نیست، اما روشن است که در نیمه دوم قرن دهم قمری می‌زیسته است؛ زیرا مدت‌ ها پیش از آنکه شاه طهماسب در سال ۹۷۶ق وی را به عنوان معلم فرزندان خود برگزیند، عالمی متبحر و مشهور بود. و در سال ۹۸۹ ایران را به قصد حیدرآباد ترک کرد.[۲] سپس شاه طهماسب معلمی فرزند خود حیدر میرزا را به او سپرد.[۳]

 

میر محمد در ۲ جمادی‌الاول سال ۱۰۳۴ق در گذشت.[۴] سال وفات او را ۱۰۳۵ یا ۱۰۳۳ق ذکر کرده‌ اند و مراسم عُرس(سالگرد) وی در شعبان برگزار می‌ شود.[۵] وی در محلی به نام دایره میر محمد مؤمن دفن است.

 

خاندان

خاندان وی از سادات معروف استرآباد[۶] و اجداد وی مورد احترام سلاطین ایرانی بودند.[۷] در محبوب الزمن، پدرش سید شرف الدین سماکی معرفی شده[۸] اما در دیگر آثار کهن نام پدرش ذکر نشده است. مادر او خواهر امیر فخرالدین سماکی[۹] از شاگردان امیر غیاث الدین منصور بوده است.

 

تنها فرزند وی میرمجدالدین بود که در زمان حیات پدرش از دنیا رفت. فرزندان مجدالدین تنها بازماندگان استرآبادی به شمار می‌روند. فرزندان وی سه پسر و یک دختر بودند که دخترش به ازدواج میرزا حمزه استرآبادی برادرزاده میرزا بیگ فندرسکی درآمد. میرزا حمزه در سال ۱۰۴۰ق به مقام سپه سالار شاهی رسید و مدت کوتاهی این منصب را در اختیار داشت.[۱۰]

 

نوادگان میر محمد مؤمن

میر محمد مؤمن

میر مجدالدین محمد

میر محمدشفیع

میر محمدمقیم

میر محمدجعفر

میرزا حمزه استرآبادی

میر سید محمد

میر محمدرضا

میر جعفر مازندرانی

میر محمدعلی

میر محمدحسین

سیدحسن

سیدجعفر

 

تحصیلات

میر محمد مؤمن، علوم متداول را نزد دایی خود آموخت.[۱۱] وی در ادبیات و حدیث از سید نورالدین موسوی شبستری اجازه روایت دریافت کرد.[۱۲] و با دانش جفر، نجوم، فتح و تسخیر جن نیز آشنایی داشت.[۱۳]

 

هجرت به هند

وی در سال ۹۸۶ق پس از آنکه شاگردش حیدر میرزا درگذشت، از قزوین به عراق و عربستان رفت و از آنجا راهی هند شد.[۱۴] تاریخ‌نویسان، ورود او را به گلکنده در حیدرآباد دکن، اوایل ماه محرم سال ۹۸۹ق می‌دانند که به محض ورود از ملازمان سلطان ابراهیم قطب شاه شد[۱۵] و پس از درگذشت ابراهیم قطب شاه در ۲۱ ربیع‌الثانی ۹۸۸ق، به ملازمت فرزندش محمد قلی درآمد.[۱۶][۱۷]

وی پس از ورود به دکن به تدریس پرداخت و در سال ۹۹۳ق یا پیش‌تر، محمد قلی قطب شاه او را به عنوان پیشوای سلطنت برگزید. با این حال برخی مورخان بر این باورند که وی به محض ورود، به عنوان وکیل محمدقلی قطب شاه تعیین شد.[۱۸]

 

ترویج تشیع در هند

پس از آنکه میر محمد مؤمن به پیشوایی رسید، دو رخداد مهم در سلطنت قطب شاهی به وقوع پیوست؛ یکی تأسیس شهر حیدرآباد و دیگری ترویج عمومی مذهب شیعه با تأسیس عاشورخانه‌ها و برپایی علم‌هایی با نام شهدای کربلا که علاقه شخصی میرمؤمن در هر دو دخالت داشت. محمدقلی خان، لقب خادم اهل بیت رسول(ص) را مدیون میر محمد مؤمن بوده است.

 

فعالیت‌ها

تأسیس عاشورخانه‌ها و برپایی مراسم مذهبی

تأسیس عاشورخانه‌ها، برپایی علم‌ها، برگزاری دیگر مراسم‌ مذهبی مانند عید مبعث و عید غدیر توسط محمد قلی، اقداماتی بود که در حوالی سال ۱۰۰۰ق در نخستین سال‌های پیشوایی محمد مؤمن اتفاق افتاد. همچنین نخستین عَلَم دوران قطب‌شاهی همان است که محمدقلی در سال ۱۰۰۱ق ساخته و در عاشورخانه شاهی در قلعۀ گلنکده بر پا داشته است و همچنان به عنوان علم حسینی معروف و محفوظ است. تاریخ ساخت علم، ۱۰۰۱ق، به عربی و با نام محمد قلی قطب شاه، به صورت مشبک روی علم نوشته شده است. در اطراف آن، نام الله و اسامی چهارده معصوم علیهم السلام منقوش است. برخی پژوهشگران، تمایلات مذهبی محمدقلی را مربوط به پس از سال ۱۰۰۰، و حاکی از تاثیر میر محمدمؤمن بر او می‌دانند.[۱۹]

 

بنای شهر حیدرآباد

حیدرآباد یا حیدرآباد دکن، مرکز ایالت آندرا پرادش هند و پایتخت سلسله نظام‌های دکن است که در دوره محمدقلی قطب شاهی تأسیس شد. این شهر در زمان استرآبادی ساخته شد و معماری آن و بنایی که در وسط شهر قرار داشت، برگرفته از معماری شهر مشهد و حرم امام رضا(ع) دانسته شده است. این بنا که به چارمنار معروف است و همچنان از نمادهای نفوذ فرهنگ ایرانی و شیعی در دکن به شمار می‌رود.[۲۰]

استرآبادی به آیین‌های شیعی مانند برگزاری اعیاد شیعی رونق داد و بسیاری از علما و ادیبان فارسی‌زبان، به دعوت او از ایران به حیدرآباد نقل مکان کردند.[۲۱]

 

بنای چارمنار یا چهار منار

چارمنار حیدرآباد

چارمنار، یک بنای مذهبی برای نمایش مذهبی - تعزیه - بوده که در بلندترین بخش آن مسجدی ساخته شده و این موقعیت موجب شد که مسجد در هنگام سقوط گلکنده تخریب نشود.

بنای قبرستان یا دایره میر محمدمؤمن

استرآبادی زمینی را خرید و خاک کربلا را در آن پخش کرد و کاروانسرا، مسجد و آب انباری در آن ساخت و سپس با تمام ملحقاتش وقف قبرستان کرد. او افرادی از شیعه و اهل سنت را استخدام کرد و به آنان احکام کفن و دفن مردگان را آموزش داد.[۲۲] برخی از مشاهیر از جمله خود میر محمدمؤمن در این قبرستان مدفونند.

بنای دولت‌خانه میر محمد مؤمن

آباد ساختن روستاها: وی در بیرون از حیدرآباد چندین محل را خرید و در آنها سد، مسجد، عاشورخانه و کاروانسرا ایجاد کرد.

تربیت محمدقطب شاه برادرزاده محمدقلی قطب شاه

 

آثار

رساله مقداریه: این کتاب را به درخواست سلطان محمد قطب شاه درباره اوزان دوازده‌گانه مانند قیراط، درهم و مَن نوشته است. در این رساله درباره میل، فرسخ و برید نیز سخن گفته است.

کتاب الرجعه: درباره رجعت به زبان عربی.[۲۳]

دیوان اشعار: نسخه‌ای از آن تا دوره نواب میر نظام علی خان آصف جاه ثانی وجود داشته است.از وی اشعاری در قالب قصیده، قطعه، غزل و رباعی نقل شده است. برخی از اشعار وی در مدح شاهان قطب شاهی و زمان تاجگذاری و تولد محمد قطب شاه بوده است.[۲۴]

 

پانویس

1. حدائق السلاطین، برگ۱۹۲ب.

2. قادری، ص۹۸.

3. عالم آرای عباسی، ص۱۵۹؛ حدائق السلاطین، برگ۱۸۷ الف.

4. حدائق، برگ ۱۸۸.

5. قادری، ص۲۲۲-۲۳۰.

6. عالم آرای عباسی، طبع ایران، ص۹۵.

7. تاریخ فرشته، ص۱۷۳.

8. محجوب الزمن، ج ۲، ص۹۹۰.

9. عالم آرای عباسی، طبع ایران، ص۱۵۹؛ حدائق السلاطین، برگ ۱۸۷ الف.

10. قادری، ص۲۷۰-۲۸۰.

11. حدائق السلاطین، برگ۱۸۷ الف.

12.تذکرة العلماء، ص۹۹؛ محبوب الزمن، ج۲، ص۹۹۵.

13. قادری، ص۹۹.

14. قادری، ص۱۰۲-۱۰۱.

15. حدائق السلاطین، برگ۱۸۷ الف؛ محبوب الزمن، ج۲، ص۹۹۱.

16. ید بیضا، ص۲۷۶.

17. تاریخ قطب شاهی، برگ۱۷۸.

18. قادری، ص۱۰۲-۱۰۶.

19. قادری، ص۱۱۵-۱۱۷.

20. اطهر رضوی، ج۲، ص۴۲۸.

21. صادقی علوی، قطب شاهیان، احیاگران تشیع در دکن، ۱۸۸-۱۸۹.

22. محبوب الزمن، ص۹۹۳؛ ماهنامه، برگ ۳۰۶الف.

23. قادری، ص۳۲۱.

24. قادری، ص۲۴۶-۲۴۲.

 

منابع

منبع اصلی مقاله؛ قادری، سید محی الدین، میر محمدمؤمن استرآبادی، مروج تشیع در جنوب هند، مترجم: علی جاروی، نشر مورخ، قم، ۱۳۷۸ش.

اطهر رضوی، شیعه در هند، ترجمه واحد ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶.

صادقی علوی، محمود، قطب شاهیان،‌احیاگران تشیع در دکن، شیعه شناسی، شماره۱۵، پاییز ۱۳۸۵

طریحی، محمدسعید، ملوک حیدرآباد: تاریخ المملکة القطب شاهیة فی الهند (۹۱۸۱۰۹۹ه / ۱۵۱۲۱۶۸۷م)، [لاهه ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵].

کرمی، مجتبی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران ۱۳۷۳ش.