تا 20 سال دیگر حداقل 40 کشور بیشترین بحران آبی را خواهند داشت/ آینده پرچالش خاورمیانه؛ جایگاه ایران کجاست؟

جی پلاس؛ موسسه منابع جهانی در گزارشی آینده‌نگرانه درباره خشکسالی و کمبود منابع آبی در جهان مدعی شده که تا سال ۲۰۴۰ بحران آبی دامن‌گیر کشورهای پرشماری خواهد شد که به نحو طعنه‌آمیزی بیشترشان جزو کشورهای ثروتمند دنیا نیستند.

این گزارش با اشاره به افزایش سریع جمعیت، افزایش مهاجرت به شهرها و البته افزایش شمار افراد متعلق به طبقه متوسط و به تبع این عوامل افزایش تقاضای آب در چند دهه آینده آغاز می‌شود و در ادامه این سوال مطرح می‌شود که «این همه آب چگونه و از کجا باید تامین شود؟». به خصوص که انتظار می‌رود تغییرات اقلیمی باعث خشک‌تر شدن و در کل تغییر میزان بارندگی مناطق مختلف شود که می‌تواند جوامع آسیب‌دیده را با تهدیدات مختلفی، از خشکسالی تا سیل، مواجه کند…

انستیتوی منابع جهان در ادامه «تغییر عرضه و تقاضای آب» را «اجتناب‌ناپذیر» خوانده و پیش‌بینی تحلیلی خود را از شرایط آبی جهان در چند دهه آینده با توجه به اوضاع اقلیمی و الگوهای آبی دنیا در سال‌های اخیر ارائه می‌دهد.

از این منظر؛ موسسه منابع جهان با توجه به میزان فشار و تنش‌های آبی سال‌های اخیر ۱۶۷ کشور جهان و البته بر اساس افزایش یا کاهش آب‌های سطحی این کشورها، سناریوهای اقتصادی‌اجتماعی مختلف برای وضعیت آبی کشورهای مختلف جهان در سال‌های ۲۰۲۰، ۲۰۳۰ و ۲۰۴۰ تنظیم کرده است که حکایت از این دارد که حداقل ۳۳ کشور در سال ۲۰۴۰ با تنش آبی بسیار زیاد مواجه خواهند شد. هم‌چنین موسسه منابع جهان از افزایش شدید تنش آبی کشورهایی چون شیلی، استونی، نامیبیا و بوتسوانا تا سال ۲۰۴۰ نوشته که به این معناست که مشاغل، مزارع و جوامع این کشورها در برابر کمبود آب بی‌تردید آسیب‌پذیرتر از امروز خواهند بود.

آینده پرچالش برای یک منطقه ناآرام!

در این گزارش، بخشی مهم و عمده به خاورمیانه اختصاص یافته و آمده که «چهارده کشور از فهرست سی‌وسه کشوری که در سال ۲۰۴۰ با بیشترین فشار و تنش آب مواجه خواهند بود، در خاورمیانه قرار دارند. از جمله بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات متحده عربی، سرزمین اشغالی، عربستان سعودی، عمان و لبنان. این منطقه که در حال حاضر نیز کمترین امنیت آب را در جهان دارد، برای جبران این چالش به‌شدت و به‌طور بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و آب شیرین‌شده دریا استفاده می‌کند و بنابراین قابل پیش‌بینی است که در آینده با چالش‌های استثنایی مرتبط با آب مواجه شود».

گزارش موسسه منابع جهان با اشاره به این که «شاید خشونت و ناآرامی‌های منطقه‌ای و آشفتگی سیاسی خاورمیانه که توجه جهانی را به خود جلب کرده، موجب شود که آب یک موضوع فرعی و حاشیه‌ای جلوه کند»؛ در ادامه این مساله را بسیار جدی عنوان کرده و مدعی شده که «حتی در ناآرامی‌ها و جنگ داخلی سوریه از سال ۲۰۱۱ به این‌سو نیز می‌توان ردپای خشکسالی و کمبود آب در این کشور را دید».

یا به گویشی بهتر: «کاهش منابع آب و سوءمدیریت مزمن باعث از دست رفتن معیشت ۱.۵ میلیون نفر، که عمدتاً از کشاورزان و دامداران سوری بودند و نقل مکان آن‌ها به مناطق شهری شد و همین هم عملاً بی‌ثباتی عمومی سوریه را بزرگ‌تر کرد».

 در ادامه می‌خوانیم:

این مشکل به کشورهای دیگر هم کشیده شده است. شاید بتوان گفت که آب یکی از ابعاد درگیری چند ده‌ساله فلسطین و اسرائیل نیز هست. موضوعی که عربستان سعودی نیز با آن درگیر است و دولت این کشور گفته که مردم این کشور به دلیل ترس از کاهش منابع آبی از سال ۲۰۱۶ به‌طور کامل دست به واردات غلات خواهند زد که تغییری محسوس نسبت به سیاست کشاورزی این کشور در دهه‌های اخیر مبنی بر کاشت تمام محصولات مورد نیازشان است.

موسسه منابع جهان در ادامه از قول شورای اطلاعات ملی آمریکا نوشته که «مشکلات آب، کشورهای کلیدی شمال آفریقا و خاورمیانه را در معرض خطر بی‌ثباتی و شورش مردم علیه دولت قرار می‌دهد و در ضمن باعث انحراف و دوری آن‌ها از تعاملات سیاست خارجی با ایالات متحده آمریکا می‌شود».

تنش‌های آبی در بزرگ‌ترین اقتصادهای دنیا

اگر چه در سال ۲۰۴۰ ابرقدرت‌هایی مانند آمریکا، چین و هند احتمالاً با تنش‌های شدید آبی از نوع تنش‌های آبی کشورهای خاورمیانه روبرو نخواهند بود، اما در عین حال این کشورها نیز در حد خودشان با خطرات و ریسک‌های آبی مواجه خواهند بود.

در واقع پیش‌بینی می‌شود که تنش آبی در هر سه کشور تا سال ۲۰۴۰ تقریباً ثابت بماند. با این حال، مناطق خاصی از هر کدام از این کشورها مانند ایالات جنوب غربی آمریکا و استان نینگ شیا چین احتمالاً بین ۴۰ تا ۷۰ درصد افزایش تنش آبی خواهند داشت.

به رغم این پیش‌بینی کلی، اما، این مدل‌های آینده‌نگر با نوعی عدم قطعیت مواجهند. دلیل اصلی‌اش هم این است که این نوع پیش‌بینی‌ها به شرایط آب و هوایی و الگوهای توسعه‌ای آینده بستگی دارند که پیش‌بینی خود این‌ها نیز دشوار (اگر نگوییم غیرممکن) است. هم‌چنین در چنین مطالعاتی به جای تمرکز بر بهترین یا محتمل‌ترین سناریوی ممکن در زمینه شرایط آب و هوایی آینده، روی آینده احتمالی عرضه و تقاضای آب تمرکز می‌شود.

موسسه منابع جهان با اشاره به این که «این پیش‌بینی با مشورت کارشناسان برجسته انجام شده»؛ هدف اصلی این مطالعات را ارائه اطلاعات ساده و مفید به سازمان‌ها، کسب‌وکارها و مؤسسات مالی بین‌المللی آینده عنوان می‌کند تا با طراحی یک سناریوی قابل قبول در زمینه تغییرات اقلیمی و تقاضای آب در آینده اقداماتی برای سازگاری با شرایط آبی و کاهش خطرات این عرصه به انجام رسانند.

چه چیزی باعث تغییرات آبی می‌شود؟

هر کشوری تحت تاثیر عوامل مختلفی دچار تنش آبی می‌شود. مثلاً شیلی که در دهه ۲۰۱۰ دچار تنش متوسط آب بود، پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۴۰ تنش‌های بسیار بالایی در زمینه آب داشته باشد. الگوی درگیری این کشور با تنش‌های آبی نیز احتمالاً با کاهش عرضه آب ناشی از اثرات ترکیبی افزایش دما و تغییر الگوی بارش مرتبط خواهد بود.

یا بوتسوانا و نامیبیا که هر دو دقیقاً در منطقه‌ای قرار دارند که در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیر است. منابع آب در این منطقه محدود است و به تبع آن خطر سیل و خشکسالی نیز همواره زیاد بوده. این کشورها در سال ۲۰۴۰ احتمالاً تحت تاثیر افزایش دمای پیش‌بینی شده در جنوب آفریقا و البته خشکسالی عمومی و تغییرات الگوی بارندگی منطقه با تنش‌های بیشتری مواجه خواهند شد. بوتسوانا و نامیبیا از نظر تقاضای آب نیز طبق پیش‌بینی‌های موسسات مطالعاتی حوزه آب با افزایش ۴۰ تا ۷۰ درصدی تقاضای آب روبرو خواهند بود که خود این افزایش تقاضا پیش‌بینی می‌شود نگرانی‌های منطقه را تشدید خواهد کرد.

در این زمینه به رغم این که عوامل محرک متنوع ممکن است به شرایطی متفاوت منجر شوند، اما در کل تفاوتی در این زمینه ایجاد نمی‌شود که تنش آبی بسیار زیاد باعث ایجاد محیطی می‌شود که در آن شرکت‌ها، مزارع و مردم به دلیل وابستگی شدید به مقادیر محدود آب، در برابر کوچک‌ترین تغییری در عرضه آب آسیب‌پذیر هستند. در چنین شرایطی امنیت ملی آب و رشد اقتصادی به شدت تهدید می‌شود و برای اجتناب از این آسیب‌ها، دولت‌های ملی و محلی وظایف سنگینی برای ارائه برنامه‌های اقدام ملی اقلیمی و حمایت از  توافقنامه‌های بین‌المللی آب و هوایی دارند. دولت‌ها هم‌چنین باید حفاظت از منابع آب پایدار را برای سال‌های آینده در دستور کار قرار دهند.

کشورهای تحت تاثیر تنش‌های آبی در سال ۲۰۴۰

موسسه منابع جهان در صدر فهرست کشورهای تحت تاثیر تنش‌های آبی در سال ۲۰۴۰ از کشورهای بحرین، کویت، قطر، سان‌مارینو، سنگاپور، امارات متحده عربی و فلسطین نام برده که به باور کارشناسان در حال حاضر با بالاترین ریسک و بیست سال دیگر نیز با بیشترین احتمال تنش و استرس آبی مواجه خواهند بود.

در جدول تنش‌های آبی در سال ۲۰۴۰، بعد از هفت کشور اول، رژیم صهیونیستی قرار گرفته که نشان از این دارد که برخلاف تمام شعارهای تبلیغاتی و رسانه‌ای، اسرائیل با مشکلات و معضلات و کمبودهای فراوانی حتی در زمینه بدیهیات مواجه است.

عربستان سعودی، عمان، لبنان، قرقیزستان و ایران نیز در رده‌های نهم تا سیزدهم کشورهای دارای تنش‌های آبی قرار گرفته‌اند و بعد از این‌ها هم می‌توان به کشورهایی چون اردن، لیبی، یمن، مقدونیه، آذربایجان، مراکش، قزاقستان، عراق، ارمنستان، پاکستان، شیلی و سوریه اشاره کرد.

در اواخر جدول کشورهای دارای بیشترین احتمال تنش‌های آبی در سال ۲۰۴۰ نیز ترکمنستان، ترکیه، یونان، ازبکستان، الجزایر، افغانستان، اسپانیا و تونس قرار گرفته‌اند.

فشار یا تنش آبی چیست؟

ام.اس.ان در این زمینه به تعریفی از سازمان ملل استناد کرده که گفته: «وقتی یک منطقه ۲۵ درصد یا بیشتر از منابع آب شیرین تجدیدپذیر خود را خارج می‌کند یا از دست می‌دهد، گفته می‌شود که تحت فشار یا تنش آبی قرار گرفته است».

در ادامه با اشاره به این که «در سال ۲۰۱۸ در سطح جهان تنها ۱۸.۴ درصد از کل منابع آب شیرین تجدیدپذیر حذف شده» وضعیت جهانی آب از این نظر قابل قبول ارزیابی شده است.

با این حال در ادامه آمده که «از نظر منطقه‌ای، در حال حاضر مکان‌هایی وجود دارد که مشکلات جدی آبی را تجربه می‌کنند. مانند شمال آفریقا که از نظر سطوح تنش آبی در وضعیت بحرانی قرار گرفته. یا آسیای مرکزی و جنوبی که در زمینه تنش‌های آبی جزو مناطقی که تنش بالا دارند، طبقه‌بندی می‌شوند».

طبق این گزارش؛ در سوی دیگر جدول نیز ۳۱ درصد از جمعیت جهان در سطح «بدون استرس» و «بی‌تنش» به سر می‌برند.

مشکلات ادامه‌دار

ام.اس.ان به نقل از پیش‌بینی‌های موسسه منابع جهانی در زمینه شرایط آبی جهان در سال ۲۰۴۰ گفته که پیش‌بینی کارشناسان نشان از این دارد که مشکل تنش‌های آبی دنیا مدام و سال به سال در حال گسترده‌تر شدن است.

هم‌چنین در این گزارش، تحلیل‌های واحد اطلاعات اکونومیست نیز مورد استناد قرار گرفته که گفته «رشد سریع شهرنشینی، رشد جمعیت، تغییرات آب و هوایی و توسعه اقتصادی نیز بر سیستم‌های آبی فشار وارد می‌کند».

بر اساس چشم‌انداز مطرح شده در اکونومیست «۴۴ کشور تا سال ۲۰۴۰ با سطوح بسیار بالا یا بالای تنش آبی روبرو خواهند بود». گزارش اکونومیست هم‌چنین هشدار داده که «هم‌زمان شاهد بالا آمدن سطح دریاها در تعداد فزاینده‌ای از مناطق جغرافیایی، به ویژه در شرق آسیا نیز خواهیم بود و البته خطر سیل که آسیای جنوب شرقی را در معرض آسیب‌های زیادی قرار خواهد داد. سیلاب‌هایی که می‌تواند سیستم‌های بهداشتی را تحت‌الشعاع قرار داده و منابع آب آشامیدنی را آلوده کنند».

منبع: شفقنا