دانشکده ای که 63 ساله شد/ دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، از آغاز تا امروز + تصاویر

جی پلاس؛ روزنامه خراسان در گزارشی نوشت: دوم آذرماه سال 1337 بود که بعد از کش و قوس‌های فراوان، بالاخره دانشکده معقول و منقول یا همان الهیات دانشگاه مشهد افتتاح شد. تأسیس این دانشکده، گام مهمی در مسیر توسعه و ترقی دانشگاه مشهد در سطح کشور به حساب می‌آمد؛ خاصه آن‌که این شهر به لحاظ وجود نخبگان و اندیشمندانی که بتوانند در این دانشکده به تدریس بپردازند، جایگاهی بسیار ویژه و عالی داشت.

روزنامه خراسان، روز سوم آذرماه 1337، گزارشی کوتاه از افتتاح دانشکده الهیات را منتشر کرد. این گزارش در صفحه نخست روزنامه به چاپ رسید و 22 روز بعد از آن، گزارشی تفصیلی درباره استادان دانشکده و نیز، درس‌های ارائه شده در آن منتشر شد که از منظر تاریخی، یک سند بسیارمهم و البته جذاب و خواندنی برای شناخت بهتر تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد محسوب می‌شود. این دو گزارش، اولاً مخاطبان را با نخستین اعضای هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی آشنا می‌کند، ثانیاً توصیف نسبتاً مناسبی از فضای افتتاحیه در اختیار ما قرار می‌دهد و ثالثاً، واحدهایی را که نخستین دانشجویان دانشکده معقول و منقول یا همان الهیات باید می‌گذراندند تا بتوانند دانشنامه لیسانس را در رشته معقول و منقول دریافت کنند، به پژوهشگران معرفی می‌کند.

‌افتتاح دانشکده معقول و منقول 

همان‌طور که قبلاً یک‌بار به طور مفصل و در همین صفحه اشاره کردیم، دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی که در آن زمان دانشگاه مشهد نامیده می‌شد، در سال 1335 خورشیدی و با همت زنده‌یاد دکتر علی‌اکبر فیاض، مصحح نامدار تاریخ بیهقی، شکل گرفت. نخستین مکان برگزاری کلاس‌های این دانشکده، در محل سابق دبیرستان مستوفی، واقع در خیابان جنت مشهد قرار داشت؛ جایی که امروزه به فرهنگسرای بهشت تبدیل شده‌است. بعدها، ساختمان جدید دانشکده در سه‌راه ادبیات مشهد ساخته و کلاس‌های درس و دفاتر امور دانشجویی و اداری به این مکان انتقال یافت. فرایند تأسیس و افتتاح دانشکده معقول و منقول(الهیات)، طی دوسال بعد از راه‌اندازی دانشکده ادبیات و در راستای تکمیل و گسترش دانشگاه مشهد که بعدها دانشگاه فردوسی خوانده شد، انجام گرفت. از آن‌جا که دکتر علی‌اکبر فیاض، رئیس دانشکده ادبیات، تجارب خوبی درباره افتتاح مراکز آموزش عالی مشهد داشت، مأموریت تأسیس دانشکده الهیات نیز، به وی واگذار شد و او در این کار نیز، کمال توانمندی و لیاقت خود را نشان داد. در آن زمان، رئیس دانشگاه مشهد که ظاهراً شامل دانشکده علوم پزشکی و دانشکده ادبیات می‌شد، دکتر سامی‌راد از پزشکان مشهور شهر مشهد و بانی دانشکده پزشکی بود. مراسم افتتاح دانشکده الهیات در مکان قبلی دانشکده ادبیات، یعنی همان محل قدیمی دبیرستان مستوفی واقع در خیابان جنت برپا شد و کلاس‌ها هم موقتاً در همان‌جا برگزار می‌شد. روز بعد از برگزاری مراسم، در سوم آذر 1337، روزنامه خراسان گزارشی کوتاه را در صفحه نخست خود منتشر کرد؛ گزارشی که با وجود اختصار، می‌تواند تصویر نسبتاً کاملی از آن مراسم به دست دهد:

«بعدازظهر دیروز دانشکده معقول و منقول مشهد رسماً افتتاح شد. بنا به دعوتی که از طرف آقای دکتر سامی‌راد رئیس دانشگاه مشهد به عمل آمده بود، جمعی از آقایان روحانیون و دانشگاهیان در این مراسم شرکت کرده‌بودند و با چای و شیرینی پذیرایی به‌عمل آمد. دانشکده معقول و منقول در محل سابق دانشکده ادبیات دائر و ریاست آن با آقای دکتر علی‌اکبر فیاض، رئیس دانشکده ادبیات می‌باشد. در مراسمی که بعدازظهر دیروز برپا بود، آقای جورابچی معلم دانشکده مزبور، شروع به‌تدریس نمود. آقای دکتر مجتهدی که از خراسانی‌های فاضل و فعال می‌باشند با عهده‌دار بودن کفالت این دانشکده امور مربوطه را انجام می‌دهند. طبق اطلاع عده‌ای از فارغ‌التحصیلان دانشکده ادبیات مشهد در این دانشکده ثبت‌نام کرده‌اند. برای کمک به امر تدریس معلمین آقای روحانی رئیس ثبت یک دستگاه پلی‌کپی و ماشین تحریر را در اختیار این دانشکده گذارده‌اند.» ظاهراً دانشکده الهیات در ابتدای کار، فاقد لوازم موردنیاز بود؛ تا جایی که آقای روحانی، رئیس وقت اداره ثبت، «یک دستگاه پلی‌کپی و ماشین‌تحریر» در اختیار دانشکده گذاشت تا امور دفتری آن راه بیفتد. پلی‌کپی دستگاهی بود که در آن زمان، کار زیراکس و فتوکپی را انجام می‌داد؛ معمولاً چیزی را که می‌خواستند تکثیر کنند، روی نوعی کاغذ مومی می‌نوشتند و سپس با اضافه کردن مرکب به دستگاه و چرخاندن هندل آن، به تعداد لازم از مطلب موردنیاز چاپ می‌کردند. از این دستگاه به طور عمده برای تکثیر جزوات دانشگاهی و اوراق امتحانی استفاده می‌شد.

14 استاد برای 35 دانشجو

همان‌طور که اشاره کردیم، مشهد به عنوان یکی از مراکز عمده علوم دینی و ادبی، از نظر دارا بودن استادان صاحب‌نام در جایگاه مناسبی قرار داشت. به همین دلیل، یافتن افرادی که بتوانند در دانشکده معقول و منقول که بیشتر درس‌های آن، درس‌های حوزوی بود، تدریس کنند، کار مشکلی به نظر نمی‌رسید. روز 25 آذرماه سال 1337، روزنامه خراسان در صفحه اول و چهارم خود، گزارشی را منتشر کرد که به‌نوعی، مصاحبه با دکتر سیدعلیرضا مجتهدزاده، استاد ادبیات فارسی دانشگاه مشهد و دانشکده الهیات بود؛ وی مسئولیت امور اداری و آموزشی این دانشکده را هم برعهده داشت و بعدها، بین‌ سال‌های 1342 تا 1347، بعد از دکتر علی‌اکبر فیاض رئیس دانشکده شد. طبق سخنان او، 14 استاد در نخستین دوره دانشکده الهیات تدریس می‌کردند و 35 دانشجو برای شرکت در کلاس‌های آن ثبت‌نام کرده‌بودند ک تعدادی از آن‌ها فارغ‌التحصیلان دوره دو ساله دانشکده ادبیات هم بودند. در نخستین دوره دانشکده الهیات استاد محمدتقی شریعتی «اصول کافی»، علی‌اکبر مروج «درایه»، کاظم مدیر شانه‌چی «فقه»، آقای روحانی «اصول عقلی»، حسین بختیاری «اصول نقلی»، جلال مشرف «فلسفه»، جعفر جورابچی «منطق»، آقای فخر «نهج‌البلاغه»، دکتر مجتهدزاده «ادبیات فارسی»، آقای نوید «تاریخ اسلام»، غلامرضا صدیق «زبان فرانسوی»، محمود سالاری «زبان انگلیسی» و آقایان موثق عاملی و عنبرانی مشترکاً «زبان عربی» تدریس می‌کردند. بیشتر افرادی که برای تدریس انتخاب شده‌بودند، از فضلای حوزه علمیه مشهد محسوب می‌شدند و کسانی مانند کاظم مدیرشانه‌چی، حسین بختیاری و حاجی علی‌اکبر مروج، اصولاً در کسوت روحانیت بودند.

تکمیل بحث

طبق آن‌چه در پایگاه اینترنتی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی در دسترس است، این دانشکده در بدو تأسیس در دو رشته معقول (فلسفه و حکمت اسلامی) و منقول(فقه) دانشجو می‌پذیرفت؛ مورخ 25 آذرماه 1337، 22 نفر از دانشجویان دوره اول، رشته معقول و 13 نفر رشته منقول را برای تحصیل برگزیده بودند. نام دانشکده، یعنی «معقول و منقول»، از سال 1348 یعنی 11 سال بعد از تأسیس، به دانشکده الهیات و معارف اسلامی تبدیل شد و به جای دو رشته قبلی، در سه رشته  «فقه و مبانی حقوق‌اسلامی»، «فلسفه و کلام اسلامی» و «فرهنگ اسلامی و رابطه آن با تمدن ایرانی» دانشجو پذیرفت که بعدها و از سال 1365، تعداد این رشته‌ها به پنج رشته ارتقا یافت و امروزه، دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد که مزین به نام استاد شهید مرتضی مطهری است، در زمره دانشکده‌های مطرح الهیات در سطح کشور قرار دارد.