سطح آلودگی در هوای کلانشهرهای ایران دوباره اوج گرفته است. هرچند نفس شهروندان به تنگ آمده اما هیچ مقام مسئولی تصمیمی جدی نمی‌گیرند، گویا به روال گذشته همه به امید باران و باد نشسته‌اند. در چنین شرایطی برخی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ دیروز یا خاموش بودند یا اطلاعات غلط به شهروندان اعلام کردند. در تهران شاخص ۲۴ ساعته روی عدد ۱۵۰ ماند؛ درحالی‌که ۷ ایستگاه از ۲۰ ایستگاه شرکت کنترل کیفیت هوا تعطیل بودند!
جی پلاس؛ روزنامه همشهری نوشت: پس از آن که وزارت نیرو مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها را تکذیب کرد، معاون وزیر نفت ادعای آلایندگی سوخت خودروهای سبک و سنگین را نادرست دانست و یک مقام وزارت صنعت هم نقش واحدهای شن و ماسه را در تولید آلودگی هوا منکر شد.
تهران آلوده
سطح آلودگی در هوای کلانشهرهای ایران دوباره اوج گرفته است. هرچند نفس شهروندان به تنگ آمده اما هیچ مقام مسئولی تصمیمی جدی نمی‌گیرند، گویا به روال گذشته همه به امید باران و باد نشسته‌اند. اوج‌گیری مصرف سوخت‌های فسیلی در ۳ دهه اخیر و کم‌توجهی ملی به بهینه‌سازی مصرف سوخت در بخش‌های مختلف خانگی و حمل‌ونقل، باز هم پاییز تلخی را برای شهروندان ایرانی، به‌ویژه در کلانشهرها، رقم زده و هرچند آماری رسمی از میزان مرگ‌ومیر یا ناراحتی قلبی و همچنین مراجعه به مراکز درمانی و بهداشتی، ناشی از آلودگی هوا منتشر نشده، اما برای همه روشن است راز پشت پرده سرفه‌ها و سردردها و احساس سنگینی در قفسه سینه‌ها چیست. قلب مردم و شهرها از آلودگی به شماره افتاده و همه دنبال رفع اتهام از خود هستند.
همه به‌دنبال رفع اتهام
پس از آن که وزارت نیرو رسما اعلام کرد؛ نیروگاه‌های کلانشهرها مازوت مصرف نمی‌کنند، دیروز معاون وزیر نفت هم ضمن تأیید این ادعا، همزمان از کیفیت بنزین و گازوئیل مصرفی در خودروهای سبک و سنگین دفاع کرد. جلیل سالاری با بیان اینکه کیفیت سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها مطلوب است، می‌گوید: سوخت، مقصر آلودگی هوای کلانشهرها نیست، ضمن اینکه مازوت در هیچ‌کدام از نیروگاه‌های کلانشهرها مصرف نمی‌شود. سالاری همچنین از رشد مصرف بنزین با کاهش محدودیت‌های کرونایی به ۹۰ میلیون لیتر در روز خبر داد و از احتمال رشد مصرف بنزین و گازوئیل در ماه‌های پیش رو پرده برداشت. به‌نظر می‌رسد با توجه به چشم‌انداز رشد مصرف سوخت، چشم‌انداز آلودگی هوا قاعدتا می‌بایست تیره وتارتر از وضع فعلی باشد.
در واکنشی دیگر به آلودگی هوای پایتخت، این بار سازمان صنعت، معدن و تجارت تهران هم از نقش معادن شن و ماسه در آلودگی هوا رفع اتهام و اعلام کرد: فعالیت واحدهای تولیدی معدنی تهران شامل واحدهای شن و ماسه، آسفالت، بتن آماده تعطیل خواهند بود. علی عبدی، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت تهران با تأکید براینکه بارها اعلام شده فعالیت این معادن تأثیر چندانی در افزایش آلایندگی‌ها و آلودگی هوا ندارد، اعلام کرد: واحد ایمنی بهداشت سازمان در این جلسه حضور داشته است و حدود ۱۰۰ واحد شن و ماسه و حدود ۲۰۰ واحد تولید بتن در تهران فعال هستند که فعلا تعطیل شده‌اند. او افزود: معتقدیم فعالیت معادن مذکور تأثیری در افزایش آلودگی هوا ندارند. به‌طور مثال واحدهای تولید بتن که سیمان و آب ترکیب و تولید صورت می‌گیرد، چه آلودگی خواهد داشت که به تعطیلی منجر شود. عمده آلودگی هوای تهران ناشی از خودروها و برخی صنایع است. بارها هم اعلام کرده‌ایم که معادن تهران تأثیر چندانی در ایجاد آلودگی هوای استان ندارند.
دنده معکوس ایران
تنگی نفس شهرها و شهروندان به‌احتمال زیاد با برداشته شدن محدودیت‌های کرونایی و همچنین بازگشایی دانشگاه‌ها و مدارس به سبب رشد مصرف سوخت‌های فسیلی و افزایش حجم ترافیک تشدید خواهد شد. هرچند گزارش سازمان محیط‌زیست می‌گوید کیفیت سوخت بنزین و گازوئیل مطلوب است اما یک گزارش جهانی نشان داده تهران دیروز در زمره ۱۰ شهر آلوده جهان قرار داشته است. در شرایطی که کشورهای مختلف جهان در تلاش برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و حرکت به سمت حمل‌ونقل پاک هستند، معاون وزیر نفت ایران از احداث پالایشگاه جدید خبر می‌دهد و این احتمال وجود دارد که درصورت افزایش روند مصرف بنزین بازهم گزینه تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی روی میز تصمیم‌گیری قرار گیرد.
دنده معکوس سیاست‌های عرضه انرژی فسیلی در ایران برخلاف روند جهانی، می‌تواند در سال‌های آینده میزان آلایندگی هوا را تشدید و زندگی و سلامت شهروندان را تهدید کند، اکنون پرسش مهم این است که آیا سرمایه‌گذاری برای عرضه هرچه بیشتر سوخت‌های فسیلی و کم توجهی به مدیریت مصرف سوخت توجیه دارد؟ فعلا که سیاست وزارت نفت و دولت این است که؛ اولویت مصرف سوخت‌های فسیلی ازجمله گاز، بنزین و گازوئیل تامین نیاز داخلی باشد.
نیروگاه‌ها با سوخت دوم
ناموزون بودن سبد انرژی در ایران و تکیه زیاد آن به انرژی‌های فسیلی باعث شده در ماه‌های اوج مصرف، حتی دولت برای تامین سوخت نیروگاه‌ها، گاز آنها را قطع و سوخت دوم یا گازوئیل را جایگزین کند، آن‌هم در شرایطی که راندمان نیروگاه‌ها به واسطه به‌روزرسانی نشدن آنها مطلوب نیست. جلیل سالاری درباره آلایندگی سوخت ارسالی به نیروگاه‌ها تأکیدکرد؛ در آلایندگی هوا ذرات معلق بیشترین تأثیر را دارد، این موضوع طبیعتا به سوخت ارتباطی ندارد. او می‌گوید؛ بخشی از موضوع کیفیت سوخت به راندمان نیروگاه‌ها نیز بازمی‌گردد. راندمان بخش نیروگاهی باید از ۳۰ درصد بالاتر برود. اکنون برق تولیدی پالایشگاه‌ها مستقل است و در این بخش راندمان این نیروگاه‌ها ۵۰ تا ۵۸ درصد است. او یادآور شد: از متوسط مصرف ۲۲۰ میلیون لیتری نفت گاز در نیروگاه‌ها فقط ۱۲ میلیون لیتر سوخت مازوت است.
شاخص آلودگی هوا دقت ندارد | آمار غیر واقعی در ایستگاه‌های سنجش
طبق اطلاعات اعلامی سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۱۸ ایستگاه در وضعیت قرمز قرار داشتند.
هرچه تنفس می‌کنیم دود است و دود است و دود. این روزها می‌توانید انواع آلاینده‌های سمی و ذرات سرطان‌آور را در هوای شهرهای بزرگ تنفس کنید. کلانشهرهای تبریز، اصفهان، کرج، تهران، مشهد، اهواز و اراک طی یک هفته اخیر ۶ روز آلوده داشته و امروز نیز هوای آنها آلوده می‌ماند تا شاید باد و باران اندکی به داد ریه ۴۵ میلیون شهروند شهرهای بزرگ برسد.
در چنین شرایطی برخی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ دیروز یا خاموش بودند یا اطلاعات غلط به شهروندان اعلام کردند. در تهران شاخص ۲۴ ساعته روی عدد ۱۵۰ ماند؛ درحالی‌که ۷ ایستگاه از ۲۰ ایستگاه شرکت کنترل کیفیت هوا تعطیل بودند.
در عین حال طبق اطلاعات اعلامی سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۱۸ ایستگاه در وضعیت قرمز قرار داشتند. هوای کرج و لواسان نیز در وضع قرمز بود. در اصفهان نیز که آلوده‌ترین شهر کشور طی هفته اخیر بود، بار دیگر عدد روی ۱۷۲ باقی ماند؛ درحالی‌که نه بادی وزیده و نه بارانی آمده بود.
براساس مصوبه هیأت وزیران و رویه کمیته اضطرار کلانشهرها باید در پی پایداری شاخص بالای ۱۵۰، ترددهای شهری به‌طور کامل قطع شود. برهمین اساس است که طی سال‌های اخیر با وقوع آلودگی سطح بالا، شهر تعطیل اعلام می‌شد.
آمار غیر واقعی
شاخص کیفیت هوا یک عدد است، اما برای داشتن یک آمار دقیق باید تمام ایستگاه‌ها فعال باشند. محمد درویش، فعال محیط‌زیست و رئیس کرسی سلامت اجتماعی کمیته محیط‌زیست یونسکو در ایران با تأیید این موضوع می‌گوید: موضوع خاموش بودن ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا مشکل امروز نیست و مسبوق به سابقه است که منجر به اعلام آمار غیر دقیق شاخص آلودگی هوا می‌شود.
به‌گفته درویش، تا زمانی که نهادهای مستقل در این زمینه کار را در دست نگیرند و دانشگاه‌ها به وظایف خودشان در موضوع آلودگی هوا عمل نکنند، محافظه‌کاری در این رخداد تلخ کنار نرود و اعلام واقعیت، جایگزین نشود نیز نباید انتظار داشت اقدام جدی برای کاهش آلودگی هوا انجام شود. این اقدام البته باید از سوی نهادهای مردمی همچون مجلس و صحن بهارستان آغاز شود؛ یعنی تا زمانی که درباره آلودگی هوا اعلام کنیم همه‌چیز خوب است و چقدر خوشبختیم، بودجه‌ای هم برای آن وضع نمی‌شود.
این فعال محیط‌زیست تصریح می‌کند: دیروز که آمار شاخص آلودگی هوای روزانه اعلام شد، آلودگی هوای شهر اردکان ۱۷۲ بود. می‌دانید که این شهر کمتر از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت دارد و در عین حال عدد شاخص روزانه کلانشهر اصفهان نیز با وجود همه ترددهای آلاینده و صنایع سنگین اطراف، ۱۷۲ اعلام شد! این موارد نشان‌دهنده غیردقیق بودن آمار آلودگی هوا و بیانگر آن است که به ظرفیت زیستی در چیدمان توسعه توجه نشده و حالا شاهد چنین وضعیت نگران‌کننده‌ای هستیم.
رئیس کرسی سلامت اجتماعی کمیته محیط‌زیست یونسکو در ایران، درباره احتمال اثرگذاری تحریم‌ها در جلوگیری از واردات دستگاه‌های پایش آلودگی هوا که می‌تواند زمینه‌ساز ارائه آمار غلط آلودگی هوا باشد، می‌گوید: مگر قبل از تحریم‌ها مشکل آلودگی هوا نداشتیم؟ بنابراین باید تقصیر را جای تحریم‌ها به گردن ضعف مدیریتی در در زمینه‌محیط زیست بیندازیم. همان مدیریتی که تصور می‌کند با سختگیری بر کیفیت خودروها و کیفیت سوخت، می‌تواند مشکل آلودگی هوا را در تهران و شهرهای بزرگ حل کند.
او می‌گوید: مگر کشورهای هلند، دانمارک و آلمان هم دچار تحریم بودند که برای حل آلودگی هوا مبلمان شهری خود را تغییر دادند تا مردم کمتر از خودروی شخصی استفاده کنند؟ این فهم باید در ایران ایجاد شود و بدانیم مثلا در شهری مانند تهران هر اندازه معابر بیشتری ایجاد و بزرگراه‌ها و تقاطع‌های غیرهمسطح بیشتر و طولانی‌تری احداث شود، درواقع چراغ سبز به تردد بیشتر خودروها و تشدید آلودگی هواست. تصور این موضوع سخت است که تهران یکی از معدود کلانشهرهای دنیا شده است که سهم دولت در تجهیز ناوگان عمومی آن نسبت به قبل کاهش پیدا کرده است. مفهوم این جمله آن است که مردم کمتر از مترو و اتوبوس استفاده می‌کنند؛ چون حاکمیت تشویق می‌کند که مردم بیشتر با خودروی شخصی تردد کنند؛ اقدامی که موجب افزایش آلودگی هوا می‌شود. سازندگان خودروهای بی‌کیفیت هم اجازه نمی‌دهند نگاه معطوف به منافع و سلامت مردم در دولت شکل بگیرد؛ چون همواره به‌دنبال کسب سود بیشتر است.
بررسی سناریوهای احتمال دستکاری
موضوعی که در اعلام پایین شاخص آلودگی هوا مؤثر است، از رده خارج شدن ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در نقاط بسیار آلوده‌ای است که می‌تواند بر شاخص کل شهر سایه بیندازد. برای نمونه روز شنبه همین هفته، ایستگاه منطقه ۲ آلوده‌ترین ایستگاه کل شهر بود که دیروز این ایستگاه خاموش و به مرحله اورهال رفت. مورد دیگر ایستگاه شهرداری منطقه ۲۰ است که طبق آمار سالانه، همواره آلوده‌ترین ایستگاه در شهر تهران محسوب می‌شود، اما دیروز خاموش بود.
احمد طاهری، مدیر واحد سنجش و نگهداری ایستگاه‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این‌باره می‌گوید: ۳ ایستگاه شهید محلاتی، منطقه۱۶ و میدان فتح شاخص ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون را نگهداری نمی‌کنند. یک ایستگاه دیگر نیز در بزرگراه صدر است که ایستگاه ترافیکی است و آلودگی ناوگان ترافیک را نشان می‌دهد؛ نه آلودگی کل شهر را؛ بنابراین ما در سنجش شاخص روزانه آنها را ملاک قرار نمی‌دهیم. سایر ایستگاه‌ها نیز با زمانبندی مشخص وارد فاز اورهال می‌شوند و اگر این کار انجام نشود، نمی‌توان از عدد اعلامی مطمئن شد؛ مثلا ایستگاه منطقه ۲ امروز اورهال شد و باید همچنان از مدار خارج بماند.
طاهری درباره احتمال دستکاری در عدد شاخص روزانه آلودگی هوا را منتفی می‌داند: شاخص اعلام شده آنلاین است و همزمان با مردم که در سایت و نرم‌افزار عدد اعلامی را می‌بینند به‌دست مدیران هم می‌رسد. دیتاها آنلاین هستند تا واسطی برای دستکاری نباشد و نرم‌افزارها شاخص را اعلام کنند. سناریوی احتمالی سوم در بحث دقیق‌نبودن شاخص آلودگی هوا، موضوع ایستگاه‌هایی است که بعضا طی ساعات محدودی از روز اعداد بسیار بالا اعلام می‌کنند. طاهری در این‌باره می‌گوید: همین روز یکشنبه در جوار ایستگاه سنجش منطقه ۲۱ دیدیم که درختی را آتش زده بودند. حجم دود بسیاری تولید و عدد ایستگاه غیرواقعی شد؛ به همین دلیل عدد این دستگاه فیلتر می‌شود یا مثلا در ایستگاه‌هایی که اطرافشان خانه‌ای تخریب می‌شود یا کامیونی روشن در مجاورت دستگاه دود منتشر می‌کند نیز اعداد فیلتر می‌شوند و در شاخص آنلاین اعلام نمی‌شوند.
