محمد دانش زاده قمی مشهور به آیت الله محمد مومن از فقهای شورای نگهبان و از اعضای خبرگان رهبری بود. وی در دوران رژیم شاه به تبعید محکوم شد. وی از نظریه پردازان ولایت فقیه بود.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی مرحوم آیت الله محمد مومن اختصاص دارد.
محمد دانش‌زادهٔ قمی (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) مشهور به محمد مؤمن، فقیه شیعه قرن پانزدهم، از نظریه‌پردازان ولایت فقیه و از فقهای شورای نگهبان و نماینده مجلس خبرگان رهبری در ایران. مؤمن از روحانیان مبارز علیه حکومت پهلوی بود و از سال ۱۳۴۲ش تا پایان عمر، در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم عضویت داشت. در سال ۱۳۵۳ش در دوره حکومت محمدرضا پهلوی در ایران سه سال در شهداد از توابع کرمان و تویسرکان در تبعید زندگی کرد.
در همین رابطه بخوانید:
شیخ حسین لنکرانی که بود؟/به چه علت تبعید شد؟/رابطه او با امام و انقلاب اسلامی چگونه بود؟
آیت الله شیخ حسین نجفی اهری که بود؟/نقش او در پیشبرد نهضت امام چه بود؟
شهید سید محمد صدر که بود؟/علت زندان رفتن های مکررش چه بود؟
از زندگی آیت الله سید حسین بادکوبه ای چه می دانید؟
زندگینامه محمد مؤمن قمی
اطلاعات فردی
نام کامل محمد دانش‌زاده قمی
تاریخ تولد ۲۲ دی سال ۱۳۱۶ش
زادگاه قم
محل زندگی ایران
تاریخ وفات ۲ اسفند ۱۳۹۷ش
اطلاعات علمی
استادان امام خمینی، سید محمد محقق داماد، علامه طباطبایی، مرتضی حائری یزدی، علی مشکینی
شاگردان حسن روحانی، محسن اراکی
محل تحصیل قم
تألیفات الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة، تسدید الاصول، کلمات سدیدة، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه
سایر تدریس
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی عضو شورای عالی قضائی، عضو فقهای شورای نگهبان، نماینده مجلس خبرگان رهبری
آیت الله مؤمن پس از پیروزی انقلاب در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مؤثری داشت. او عضو شورای عالی قضایی، عضو شورای عالی حوزه، عضو شورای بازنگری قانون اساسی و مدیر حوزه علمیه قم بود. او یکی از فقهای شورای نگهبان، و نماینده مجلس خبرگان رهبری بود. مؤمن آثار متعددی دربارهٔ حکومت اسلامی تألیف کرد. کتاب «الحکومة الاسلامیة» در سه جلد از آثار مهم او در تبیین ولایت معصومان و ولایت فقیه است.
زندگینامه
آیت الله محمد مؤمن در ۲۲ دی ۱۳۱۶ش در قم متولد شد.[۱] پدرش عباس مؤمن، کشاورز بود.[۱] پس از تحصیل در مکتب‌خانه و مدرسهٔ جامع تعلیمات دینی، وارد حوزه شد.[۱] در سال‌های اول حوزه، همزمان با تحصیل برای معیشت، آموزگاری می‌کرد.[۲] امام خمینی، علامه محمدحسین طباطبایی، علی مشکینی از اساتید وی در حوزه علمیه قم بودند.[۳]
پیش از انقلاب، از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.[۴] از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ش در تبعید به سر برد.[۵] پس از انقلاب در قوهٔ قضائیه، شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه مسئولیت داشت و پنج دوره نماینده مجلس خبرگان بود.[۶]
وفات
آیت الله محمد مؤمن، ۲ اسفند ۱۳۹۷ش پس از یک دوره بیماری، در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت.[۷] شنبه ۴ اسفند در قم تشییع شد و پس از اقامه نماز میت توسط آیت‌الله سبحانی، در حرم حضرت معصومه(س) به‌خاک سپرده شد.[۸]
زیست علمی
آیت الله محمد مؤمن در سال ۱۳۳۰ش دروس حوزوی را آغاز کرد. دروس مقدمات و سطح را در ۵ سال طی کرد[۲] و در درس خارج فقه امام خمینی حاضر شد.[۹] در درس امام خمینی، سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری یزدی، سید محمدحسین طباطبائی و ... حاضر شده است.[۱۰] پس از تدریس کتاب‌های مکاسب و رسائل در فقه و اصول و شرح تجرید و بدایة و نهایة الحکمه و اسفار و عرشیه در کلام و فلسفه، از سال ۱۳۶۲ش تدریس خارج اصول و از سال ۱۳۶۴ش خارج فقه را آغاز کرد.[۱۱] او در خارج فقه مباحث معاملات، قضا، شهادات، حدود و مسائل مستحدثه را که مرتبط با حکومت‌داری بودند، تدریس می‌کرد.[۱۱] در سال ۱۳۷۱ش آیت الله خامنه‌ای، محمد مؤمن و تنی چند از علما را به عنوان عضو هیئت بررسی مسائل جدید فقهی منصوب کرد.[۱۲] محمد مؤمن یکی از اعضای مباحثهٔ فقهی با آیت الله خامنه‌ای بود.[۱۳] آیت الله مؤمن بعضی از این مسائل مطرح‌شده در این مباحثه‌ها را در کتاب کلمات سدیده آورده است.[۱۳]
استادان
محمدتقی ستوده (شرح لمعه)
محمد واعظ‌زاده خراسانی (شرح منظومه)
علی مشکینی (مکاسب)
محمد شاه‌آبادی (مکاسب)
ابوالفضل خوانساری (مکاسب)
محمدباقر سلطانی (کفایه)
محمد مجاهدی تبریزی (کفایه)
آیت الله بروجردی (خارج فقه -به مدت چند ماه)
امام خمینی (خارج فقه و اصول)
محقق داماد (خارج فقه و اصول)
مرتضی حائری یزدی (خارج فقه و اصول)
سید مصطفی خمینی (منظومه)
محمدحسین طباطبائی (اسفار)
محی‌الدین فاضل هرندی
سید محمود یثربی قمی[۴]
آیت الله محمد مؤمن پس از تبعید امام خمینی، در سال ۱۳۴۲ش شش ماه در نجف حاضر شد.[۳] در طی حضور امام خمینی در نجف، محمد مؤمن به آنجا رفت و آمد می‌کرد و در درس امام خمینی و نیز در درس سید ابوالقاسم خوئی، حسین حلی، سید محمود شاهرودی و اندکی از درس سید محسن حکیم حاضر شد.[۱۴]
شاگردان
مهدی شب‌زنده‌دار[۱۵]
حسن روحانی
محسن اراکی
غلامرضا فیاضی
محمدحسن اختری[۱۱]
آثار
آثار آیت الله محمد مؤمن در سه دستهٔ فقهی، اصولی و فلسفی نگاشته شده است. بخشی از آثار او تقریر درس‌های استادان اوست[۱۶] او درس خارج اصول امام خمینی و درس خارج فقه امام خمینی و محقق داماد را تقریر کرده است.[۱۶] تسدید الاصول در دو جلد کتاب اصولی مؤمن است.[۱۶] دیگر آثار او، غالباً دربارهٔ حکومت اسلامی و وظایف ولی فقیه است. الولایة الالهیة در ۳ جلد کتاب مهم او دربارهٔ حکومت اسلامی در زمان حضور و غیبت امام معصوم علیه السلام است. مؤمن در «حکومت حکیمانه» کتاب «حکمت و حکومت» نوشتهٔ مهدی حائری یزدی را نقد می‌کند.[۱۶]
آثار مرتبط با حکومت اسلامی
الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة زمن حضور المعصوم و زمن الغیبة (۳ج)
ولایت امام و پیامبر بر امر قانونگذاری کلی
ولایت امام و پیامبر بر جامعه اسلامی
جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه
بررسی وظایف و حدود اختیارات ولی فقیه
منابع مالی در حاکمیت فقیه
اموال و ثروت‌های عمومی در حکومت اسلامی
حکومت حکیمانه؛ نقد و بررسی نظریه حکمت و حکومت
سایر آثار
تقریرات درس‌های اصول، مکاسب محرمه و بیع امام خمینی با حواشی امام خمینی
تقریرات کتاب صوم و صلاة محقق داماد؛ محمد مؤمن به پیشنهاد محقق داماد درس‌های کتاب صلاة را تقریر کرد.[۱۷]
تسدید الاصول؛ دورهٔ کامل اصول استدلالی
کلمات سدیده؛ ده رسالهٔ فقهی در مسائل مستحدثه
فقه و احکام پزشکی
حاشیه بر اسفار و شواهد الربوبیة
فعالیت‌های سیاسی
آیت الله محمد مؤمن پیش از انقلاب از سال ۱۳۴۲ش از اعضای جامعه مدرسین بود.[۴] در سال ۱۳۴۹ش جامعه مدرسین، پس از وفات سید محسن حکیم، مرجعیت امام خمینی را اعلام می‌کند. [۱۸] ساواک در مرداد ۱۳۵۲ قصد دستگیری او را داشت اما به او دست نیافت.[۴] مؤمن در فروردین ۱۳۵۳ش دستگیر و سه سال به شهداد و تویسرکان تبعید شد.[۱۹]
پس از انقلاب
پس از انقلاب، مسئولیتهایی در نظام جمهوری اسلامی از جمله رئیس دادگاه عالی انقلاب اسلامی، عضو شورای عالی قضایی، نمایندگی در پنج دوره مجلس خبرگان، عضو فقهای شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه قم بر عهده داشت.[۶] محمد مؤمن از ممتحنان داوطلبان مجلس خبرگان بود.[۹]
مسئولیت‌های قضایی
پس از انقلاب، محمد مؤمن در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مهمی داشت[۶] و تا سال ۱۳۶۲ش در انتخاب قضات، تجدید نظر برخی احکام قضایی و شورای عالی قضایی همکاری داشت.[۶] پس از قوه قضائیه او عضو فقیه شورای نگهبان[۱۱] و نیز در پنج دوره نماینده مجلس خبرگان رهبری بود.[۲۰] به غیر از مسئولیت‌های حکومتی، محمد مؤمن در مدیریت حوزه علمیه نیز مسئولیتهایی را عهده‌دار بوده است.[۲۰]
مسئول انتخاب و اعزام قضات شرع دادگاه‌های انقلاب در سراسر کشور به دستور امام خمینی. به گفته مؤمن، امام خمینی پس از انقلاب تعیین قضات دادگاه‌ها را به آیات حسینعلی منتظری و علی مشکینی واگذار کرد و آن‌ها شناسایی قضات را به عهده محمد مؤمن گذاردند.[۲۱] همچنین محمد مؤمن در تعیین قضات دادگاه به شهید قدوسی دادستان انقلاب کمک می‌کرد.[۲۲] محمد مؤمن و ربانی املشی در سال ۱۳۵۸ش مسئول رسیدگی و تجدیدنظر دربارهٔ احکام اعدام و مصادره بودند و تا تشکیل شورای عالی قضایی این مسئولیت ادامه داشت.[۲۳]
رئیس دادگاه عالی انقلاب اسلامی
عضو شورای عالی قضایی تا سال ۱۳۶۲ش.[۲۴]
شورای نگهبان و مجلس خبرگان
عضویت در شورای نگهبان با حکم امام خمینی از سال ۱۳۶۲[۱۱]
نماینده خبرگان رهبری در پنج دوره (دوره اول و دوم از سمنان و دوره‌های سوم و چهارم و پنجم از قم)[۲۰]
مسئولیت‌های حوزوی
مدیریت حوزه علمیه قم
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه از ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴ش
عضو دوره چهارم شورای عالی حوزه علمیه قم
رئیس مجمع فقه اهل بیت[۲۰]
دیدگاه‌های فقهی-سیاسی
مهم‌ترین اثر محمد مؤمن در فقه سیاسی، کتاب «الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة» است.[۲۵]
از دیدگاه مؤمن همهٔ احکام در دست ولی امر متمرکز است و امکان حضور دیگر فقیهان در قضا و حکومت منتفی است.[۲۶] فعلیت حاکمیت معصوم و ولایت فقیه به مشورت، بیعت و رأی مشروط نیست[۲۷]؛ بلکه انتخابات مشروعیت خود را از نظر حاکم منصوب اخذ می‌کند.[۲۸] مشروعیت، بقاء و زوال مجلس قانونگذاری و همه نهادها وابسته به تصمیم رهبری است و رهبری اصل است و این نهادها تنها «بازوی تقنینی» فقیه‌اند؛[۲۹] نه وکیل مردم و تابع اراده ولی امرند.[۳۰] مؤمن با اشاره به عدم شناخت نمایندگان مجلس شورای اسلامی نسبت به احکام شرعی، راه بهتر و موافق اصول شرعی را تشکیل گروهی اسلام‌شناس و فقیه برای تدوین احکام فراگیر اسلام می‌داند.[۳۱] بیعت نه در اصل ولایت و نه در وجوب اطاعت مردم شرط نیست.[۳۲] ولایت امر مشروط به شورا و مشورت نیست و آیات قرآن بر این امر دلالت نمی‌کنند.[۳۳][۳۴] جهاد ابتدایی برای ولی امر در زمان غیبت جایز است.[۳۵]
در دیدگاه محمد مؤمن، حاکمیت ولی امر مطلق است و همهٔ مکان‌ها و زمان‌ها تحت حکومت اوست.[۳۶] زمین و هر چه روی آن است در اختیار ولایی ولی امر است.[۳۷] فیرحی این دیدگاه را با مردم‌سالاری دینی و غیردینی ناسازگار می‌داند.[۳۶] به نظر او، امور کل جامعه اعم از کشور، استان، شهر و روستا، قضاوت، نصب مسئولان، وزیران، فرماندهان نظامی و هر چه مربوط به امور سرزمین‌های اسلامی است به دست ولی امر و تحت ولایت اوست.[۳۸] ولی امر می‌تواند حکم به جهاد ابتدایی بدهد.[۳۹]
آیت الله مؤمن اموالی مانند انفال و خمس را ملک شخصی ولی امر می‌داند[۴۰] [۴۱]با این تفاوت که قابل انتقال به ورثه نیست.[۴۲] ولی امر می‌تواند در این اموال تصرف مالکانه کند.[۴۰][۴۳] برخی اموال اگرچه ملک ولی امر نیست؛ اما ولی امر بر این اموال ولایت دارد و باید به او پرداخت کرد مانند زکات،[۴۴] زکات فطره[۴۵] و عواید موقوفه‌های بدون تولیت.[۴۶] محمد مؤمن بر خلاف دیدگاهی که تصرف ولی فقیه را مشروط به شرایط اضطرار و مشروط به جلب رضایت شهروندان می‌داند، معتقد است ولی امر در اموال شخصی مردم، در صورتی که به مصلحت -نه ضرورت- جامعه باشد، می‌تواند بدون اخذ رضایت آنان تصرف کند[۴۷] و این تصرف از باب احکام ثانویه نیست.[۴۸] او تصرف ولی امر را نه تنها در اموال شهروندان، بلکه به تمام حقوق غیرمالی آنان نیز سرایت می‌دهد.[۴۷][۴۹]
بر اساس تحلیل فیرحی دیدگاه آیت‌الله مؤمن اقتدارگراترین تبیین از نظریهٔ نصب و اختیارات فقه است. با توجه به حضور طولانی او در شورای نگهبان و تأثیر اندیشهٔ او بر قوانین و تصمیم‌ها، دیدگاه وی حائز اهمیت است.[۵۰]
پانویس
۱.۰،۱.۱،۱.۲ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۳.
۲.۰،۲.۱ زندگینامه آیت‌الله محمد مؤمن، پایگاه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۳.۰،۳.۱ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت‌الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۵.
۴.۰،۴.۱،۴.۲،۴.۳ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۶.
۵. اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه با آیت الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۷۴
۶.۰،۶،۱،۶،۲.۶.۳ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت‌الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸.
۷. «آیت‌الله مومن درگذشت»، خبرگزاری ایسنا.
۸. پیکر آیت‌الله مومن در حرم مطهر حضرت معصومه(س) تدفین شد، خبرگزاری ایسنا.
۹.۰، ۹.۱ گفتگوی آیت‌الله محمد مؤمن با برنامه شناسنامه، سایت آیت‌الله مؤمن.
۱۰. مهرنامه، گفتگو با آیت الله محمد مؤمن، ش ۳۲، آذر ۱۳۹۲ش به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۱۵۰
۱۱.۰،۱۱.۱،۱۱.۲،۱۱.۳،۱۱.۴ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۹.
۱۲. انتصاب جمعی از علما جهت بررسی مسائل جدید فقهی، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
۱۳.۰، ۱۳.۱ ناگفته‌هایی از سالها انس علمی با رهبر معظم انقلاب؛ گفتگو با آیت‌الله محمد مؤمن، ماهنامهٔ پاسدار اسلام.
۱۴. اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه با آیت الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش، به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۷۱
۱۵. «شب‌زنده‌دار کیست؟»، خبرگزاری فارس.
۱۶.۰، ۱۶.۱، ۱۶.۲، ۱۶.۳ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۲۰.
۱۷. مهرنامه، گفتگو با آیت الله محمد مؤمن، ش ۳۲، آذر ۱۳۹۲ش به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۱۵۰
۱۸. اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه با آیت الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش. به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص ۲۷۰
۱۹. اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه با آیت الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۷۴
۲۰.۰، ۲۰.۱، ۲۰.۲، ۲۰.۳ بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸.
۲۱. علیزاده، تاریخ شفاهی قوه قضائیه، سی سال پس از انقلاب اسلامی، گفتگو با محمد مؤمن، به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۹۰
۲۲. علیزاده، تاریخ شفاهی قوه قضائیه، سی سال پس از انقلاب اسلامی، گفتگو با محمد مؤمن، به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۹۰
۲۳. علیزاده، تاریخ شفاهی قوه قضائیه، سی سال پس از انقلاب اسلامی، گفتگو با محمد مؤمن، به نقل از بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی، ص۲۹۱
۲۴. بهداروند، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
۲۵. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۵.
۲۶. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۵.
۲۷. مؤمن قمی، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، ۱۳۹۳ش، ص۳۳۴.
۲۸. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۵.
۲۹. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۹.
۳۰. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۵۲.
۳۱. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۵۲.
۳۲. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۵.
۳۳. مؤمن، الولایة الالهیة، ۱۴۳۲ق، ج۱، ص۳۱۷-۳۱۹.
۳۴. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۵۴.
۳۵. مؤمن قمی، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۷۸.
۳۶.۰،۳۶.۱. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۵۹.
۳۷. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۵۷.
۳۸. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۶۱.
۳۹. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۶۳.
۴۰.۰،۴۰.۱. مؤمن قمی، الولایة الالهیة، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۳.
۴۱. مؤمن قمی، الولایة الالهیة، ۱۴۳۲ق، ص۲۶.
۴۲. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۶۵.
۴۳. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۶۶.
۴۴. مؤمن قمی، الولایة الالهیه، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۲۱۰.
۴۵. مؤمن قمی، الولایة الالهیه، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۲۴۷.
۴۶. مؤمن قمی، الولایة الالهیه، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۲۵۹.
۴۷. ۰، ۴۷.۱. مؤمن قمی، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، ۱۳۹۳ش، ص۴۲.
۴۸. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۷۰-۴۷۶.
۴۹. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۷۰.
۵۰. فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۴.
منابع
محمدمهدی بهداروند، یاسر عسگری، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، دفتر نشر معارف، قم، ۱۳۹۴ش.
مؤمن قمی، محمد، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، مقدمه محمد مهدی بهداروند، دفتر نشر معارف، قم، ۱۳۹۳ش.
مؤمن قمی، محمد، الولایة الالهیة الاسلامیة اوالحکومة الاسلامیة زمن حضور المعصوم وزمن الغیبة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۳۲ق.
علیزاده بایگی، عباسعلی، تاریخ شفاهی قوه قضائیه؛ سی سال پس از انقلاب اسلامی، انتشارات داد و دانش، ۱۳۸۹ش.
فیرحی، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر: تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه به آیت‌الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش.
طهماسبی، محسن، هیچ‌گاه به دنبال مرجعیت نرفت؛ سیرهٔ آیت‌الله العظمی سید محقق داماد، گفتگو با آیت الله محمد مؤمن، ماهنامه مهرنامه، ش ۳۲، آذر ۱۳۹۲ش.
گفتگوی آیت الله مؤمن با پایگاه مشرق پایگاه خبری مشرق، تاریخ انتشار: ۱۵ بهمن ۱۳۹۳، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۳۹۷ش.
گفتگوی آیت الله محمد مؤمن با برنامهٔ تلویزیونی شناسنامه، پایگاه اینترنتی آیت الله محمد مؤمن، تاریخ بازدید:۲ دی ۱۳۹۷ش.
انتصاب جمعی از علما جهت بررسی مسائل جدید فقهی، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۳۹۷ش.
ناگفته هایی از سالها انس علمی با رهبر معظم انقلاب در گفت وگوی « پاسدار اسلام»با آیت‌الله محمد مؤمن قمی ماهنامهٔ پاسدار اسلام، ش۳۸۷-۳۸۸، خرداد و تیر ۱۳۹۳ش.
