جمال الدین محمد بن آقا حسین خوانساری معروف به «جمال المحققین» از حکما، محدثان، اصولیین و فقهای مشهور قرن یازده و دوازده هجری قمری است. وی از معاصران علامه مجلسی بود. اندیشه های ناب او موجب خیرات و برکات بر جهان تشیع بوده است.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی آقا جمال الدین محمد خوانساری اختصاص دارد.
زندگینامه آقا جمال الدین محمد خوانساری
جمال الدین محمد بن آقا حسین معروف به «جمال المحققین» محدث، اصولی، حکیم، متکلم، از فقهای امامیه و از دانشمندان پر آوازه ایران محسوب می شود. [۱]
تاریخ تولد و محل ولادت او معلوم نیست، امّا مسلم است که وی اصالتاً خوانساری بوده و در اصفهان پرورش یافته است. [۲]
مقام روایی
در مقام روایی او گفته شده که از ملا محمدتقی مجلسی اجازه نقل حدیث داشته است. [۳]
اردبیلی او را رفیع الشأن و از راویان فقه خوانده است. [۴]
شیخ یوسف بحرانی صاحب الحدائق او را از مشایخ خود در نقل حدیث برشمرده است. [۵]
در همین رابطه بخوانید:
از زندگی میرزا جمال الدین کلباسی چه می دانید؟
حکیم شمس الدین بهبهانی که بود؟
میرزا محمدتقی مامقانی که بود؟/علت حسادت بدخواهانش چه بود؟/وی در کدام رشته هنری سرآمد بوده است؟
رهی معیری که بود؟/او تحت تاثیر کدام شاعر نامی بود؟/علت مرگش چه بود؟
معاصرین آقا جمال
این فقیه گرانمایه با دانشمندان بزرگی همچون علامه محمد باقر مجلسی و میرزای شیروانی معاصر بوده است. تاریخ نگاران از او به عنوان محققی حکیم، فقیهی نوآور و دانشمندی نامدار که دارای احاطه علمی کم نظیر و حسن سلیقه و ذوق سلیم و اندیشه های ناب بود، یاد کرده اند و او را در عصر خویش سبب خیرات و برکات بسیاری بر جهان تشیع دانسته اند و بر این باورند که حوزه علمیه اصفهان به وسیله او رونق گرفت و دانشوران کم نظیری در حوزه تعلیم او پرورش یافتند.
تسلط عالی او بر فقه، اصول و فلسفه، و مهارت او در آفریدن آثاری زرین در ادبیات فارسی، زبانزد خاص و عام بود. سخنان شیرین، گفتار ملیح و رفتار صمیمانه وی هر تازه واردی را به خود جذب می‌کرد. راز این همه فضایل را باید در پشتکار و همت والای او در سیره علمی، معنوی و اخلاقی اش به سوی کمال، جست و جو کرد.
ملاقات با فیض کاشانی
در یکی از سال ها ملا محسن فیض کاشانی به قصد زیارت خانه خدا از کاشان حرکت کرده و در سر راه خود در اصفهان میهمان آقا حسین خوانساری (پدر آقا جمال) شد. آقا جمال که نوجوانی بیش نبود، نزد فیض کاشانی شتاف. فیض کاشانی مسئله‌ای را از آقا جمال پرسید، امّا او نتوانست از عهده پاسخ بر آید؛ زیرا تا آن هنگام چندان اهمیتی به کسب دانش نمی داد. فیض کاشانی دست بردست زد و گفت: «حیف که درِ خانه آقا حسین بسته شد!». این سخن در آقا جمال تأثیر کرد و از همان لحظه کمر همت را بست و به کسب دانش پرداخت. سال بعد، ملا محسن به خانه آقا حسین آمد و با آقا جمال گفت و گو کرد و احساس نمود که آقا جمال عوض شده و دارای فضیلت و دانش است. برای همین گفت: «این آقا جمال، غیر از آن آقا جمال است که ما پارسال او را دیدیم». [۶]
نوجوان خوانساری در اثر تلاش و همت عالی، به بلندترین قله‌های انسانیت و کمالات معنوی رسید. رسیدگی به اوضاع نیازمندان و فقیران، ساده زیستی و دوری از تجملات ظاهری از او چهره‌ای معنوی، دلسوز، شخصیتی درد آشنا و جامع نگر ساخته بود.
استادان
۱. آقا حسین خوانساری
۲. محقق سبزواری
در حوزه تدریس
آقا جمال بعد از فراگیری علوم و فنون مختلف عصر خویش در مدت کوتاهی به عنوان مدرس برجسته شناخته شد و در حوزه علمیه اصفهان به تدریس پرداخت. این دانشمند بزرگ ایرانی، چون در اکثر رشته های علوم متنوع عصر، هم چون فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، علوم ریاضی، شعر و ادب، عقاید و کلام تسلط وافر داشت. در همه زمینه ها به تدریس پرداخت. میرزا محمد طاهر نصرآبادی در تذکره خویش می نویسد:
«آقا جمال که اَلْوَلَدْ سِرُّ اَبیهِ درباره ایشان صادق است، به مدرسه مذکور هر روز می‌آیند و طالب علمان (دانشجویان) مدرسه جدّه صاحبقرانی و سایر مدارس مستفید می‌شوند». [۷]
صاحب روضات الجنات با ستایش از شخصیت علمی و اجتماعی این فقیه فرزانه آورده است:
«آقا جمال در روزگار خود ریاست تدریس را به عهده داشت و از برکات انفاس قدسی او گروهی از فضلا و دانشمندان برجسته به عالی‌ترین مقامات علمی و معنوی نایل آمدند». [۸]
او که استادی خوش طبع، مجتهدی جلیل القدر و اندیشمندی متنفذ بود، لحظه‌ای از اشتغال به علم غافل نبود. وی شاگردان خویش را دائماً به درس و کسب فضایل تشویق می کرد و به آنان می‌گفت: «عزیزان من! شما خیال نکنید در این زمان عالمی خوش فهم، هوشمند، تیزبین و خوش قلم مانند آقا جمال نیست! نه، شما هر کدام در سایه پشتکار و اشتغال مداوم به تحصیل، از آقا جمال کمتر نیستید. بلی، شما مثل او گرفتار اشتغالات علمی و اجتماعی نیستید».[۹]
شاگردان
برخی از شاگردان وی عبارتند از:
۱. سید ابوالقاسم خوانساری، نویسنده مناهج المعارف.
۲. میرزا رفیعا گیلانی.
۳. سید صدر الدین قمی، شارح «وافیه» .
۴. امیر محمد ابراهیم قزوینی .
۵. محمد زمان بن کلبعلی تبریزی، نویسنده فوائد الفوائد.
۶. آقا خلیل اصفهانی.
۷. سید غیاث الدین محمد خیال اصفهانی، داماد آقا جمال.
۸. سید فاضل میر عبدالباقی دزفولی.
۹. میرزا عبدالله افندی شیرازی، نویسنده ریاض العلماء.
۱۰. شیخ علی اصغر مشهدی رضوی.
۱۱. محمد خاتون آبادی، نوه علامه مجلسی.
۱۲. ملا محمد اکمل بهبهانی، پد آقا وحید بهبهانی.
۱۳. حاج محمد تقی طبسی، نویسنده حاشیه مدارک.
۱۴. محمد حسین خاتون آبادی.
۱۵. حکیم محمد حسین مازندرانی.
۱۶. محمد حسین گیلانی.
۱۷. امیر محمد صالح قزوینی.
۱۸. سید محمد مهدی قزوینی.
۱۹. محمد کاظم تویسرکانی.
۲۰. محمد هادی سبزواری، فرزند محقق سبزواری.
۲۱. سید نعمت الله جزایری، نویسنده انوار نعمانیه.
۲۲. شیخ یوسف بحرانی، پدید آورنده الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
ستاره آسمان ادب فارسی
آقا جمال افزون با این که به عنوان مجتهد طراز اول و مدرس بزرگ عصر صفویه شناخته شده بود، یکی از ستارگان درخشان آسمان ادب فارسی هم شمرده می شد.
شخصیت اجتماعی
آقا جمال خوانساری فقیهی مردمی، نیک گفتار، عالی مقام، خوش فکر، بلند نظر. زیبا صورت، پرهیزکار، شوخ طبع و نمکین بود. این عوامل موجب علاقه شدید مردم به وی شده بود.
او با همه افراد، از پایین‌ترین طبقات مردم عادی گرفته تا امیران و سلاطین صفوی، معاشرت داشت و خود را در این رفت و آمدها در چهارچوب تشریفات و تعارفات معمولی گرفتار نمی‌کرد، وی با خواص و عوام با زبانی شیرین و گفتاری ملیح گفت و گو می‌کرد و بدین وسیله با آن ها ارتباط نزدیکی برقرار می‌کرد و در هدایتشان می‌کوشید. از این رو، او پناهگاه نیازمندان و دردمندان بود. آقا جمال برای حلّ مشکلات بیچارگان تلاش می کرد. [۱۴]
نفوذ وی در میان مردم به گونه ای بود که پادشاهان صفوی به او ابراز ارادت می کردند و با عطایای خود او را می نواختند. [۱۵]
اقامه نماز بر پیکر علامه مجلسی
برگزاری نماز بر پیکر بزرگ‌ترین و معروف‌ترین شخصیت جهان تشیع در قرن ۱۱ و ۱۲ هجری، علامه محمد باقر مجلسی، نشانگر تقدم کامل آقا جمال خوانساری بر تمام دانشمندان و فقهای آن عصر است. یکی از دانشمندان آن دوره در حاشیه کتابش، آن واقعه را چنین گزارش کرده است:
«آقا جمال خوانساری در روز دوشنبه ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ مطابق با دهم فروردین ۱۰۷۸ در مسجد معظم آدینه (جامع عتیق) اصفهان بر پیکر مطهر علامه بزرگ مولانا محمد باقر مجلسی (ره) که به هنگام طلوع فجر همان روز ندای حق را اجابت کرده بود، اقامه نماز فرمود». [۱۶]
ارتباط با حاکمان
آقا جمال با پادشاهان عصر خویش ارتباط داشت. او در تشکیلات حکومت صفوی نقش ارزنده‌ای ایفا می کرد و برای از بین بردن فساد، با حکومت وقت از نزدیک همکاری می کرد و آنان را در موارد لازم از منکر باز می داشت و به سوی معروف رهنمون می شد. وی کتاب های مورد نیاز جامعه شیعه را، به درخواست سلاطین و کارگزاران صفویه ترجمه یا تألیف می کرد.
امام خمینی (ره) در مورد ارتباط فقیهان و دانشمندان بزرگ شیعه با دربار پادشاهان صفوی، می‌فرماید:
«یک طایفه از علما، اینها گذشت کرده‌اند از یک مقاماتی، و متصل شده‌اند به یک سلاطین، با این که می‌دیدند مردم مخالفند، لکن برای ترویج دیانت و ترویج تشیع اسلامی و ترویج مذهب حق، اینها متصل شده‌اند به یک سلاطین و این سلاطین را وادار کرده‌اند خواهی نخواهی برای ترویج مذهب، مذهب تشیع؛ اینها آخوند درباری نبوده اند، این اشتباهی است که بعضی نویسندگان ما می‌کنند... نباید یک کسی تا به گوشش خورد که مثلاً مجلسی، محقق ثانی، شیخ بهایی با اینها روابط داشتند و می‌رفتند سراغ اینها، همراهی شان می‌کردند، خیال کند که اینها مانده بودند برای جاه و عزت و احتیاج داشتند به این که سلطان حسین و شاه عباس به آنها عنایتی بکنند، این حرف‌ها نبوده در کار، آنها گذشت کردند، یک گذشت، یک مجاهده نفسانی کرده‌اند برای این که مذهب شیعه را به وسیله آنها ترویج کنند». [۱۷]
آقا جمال مجتهدی خوش محضر، فقیهی پرحافظه و عالمی حاضر جواب بود. او در فکاهیات و مطایبه، کم نظیر و در سخن گفتن، استاد بود. این مجتهد نیکو صورت و زیبا سیرت هیچ گاه سخن یا مزاح کسی را به خانه نبرد. [۱۸]
نمونه هایی از اخلاق و رفتار
نمونه‌هایی از اخلاق، رفتار و گفت و گوهای او را ـ که گاهی نیز واقعیت های جامعه را با زبان طنز بیان کرده و از این شیوه در آگاهاندن توده‌های مردم بهره جسته است؛ عبارتند از:
نهی از منکر به شیوه غیرمستقیم
روزی شنید که دو نفر از متولیان یکی از مساجد در تولیت مسجد مشاجره و مجادله نموده و بالاخره مصالحه کرده‌اند که مسجد را از وسط دیوار کشیده و هر یک متولی سهم خود باشند. آقا جمال برای توجه دادن آنان به کار زشتشان که مطمئناً از طریق گفت و گوی رو در رو حل نمی‌شد، به طور غیرمستقیم عمل کرد؛ بدین ترتیب که یک نفر را مأمور کرد به رسم آن روز، شال عزا به گردن انداخته و سوار اسب شده و به اهل شهر اعلان نماید که آقا جمال خوانساری در فلان مسجد اقامه تعزیه دارد همه حاضر بشوید.
علما، اکابر، کسبه، و سایر طبقات مردم در مسجد حاضر شده، بعد از قرائت فاتحه و تعزیت و تسلیت و صرف قلیان و چای، سؤال کردند مجلس فاتحه برای کیست؟ آقا جمال فرمود: خداوند عالَم مرحوم شده، مجلس ترحیم مرحوم خداوند است!» همه تعجب کرده و گفتند: «آقا! این چه فرمایش است؟! فرمود: «اگر خداوند از دنیا نرفته پس چرا خانه او را مثل متروکات مرده‌ها تقسیم نموده‌اند؟!».
آن دو نفر از شنیدن این سخن بسیار خجالت کشیده، دیوار را از وسط مسجد برداشتند». [۱۹]
عشق به مطالعه
او هنگام مطالعه چنان غرق تفکر و اندیشه می‌شد که از اطرافش غافل می شد. روزی برای آقا جمال شام حاضر کردند. در حالی که آقا مشغول به مطالعه بود، اهل خانه سفره و غذا را نزد او گذاشتند و آقا هیچ ملتفت نشد، تا آن که به یک دفعه اذان صبح بلند شد، آقا جمال سر برداشت و دید که شام حاضر است. گفت: چرا غذا را دیر آوردید؟ گفتند: اول شب آوردیم، امّا شما چنان غرق در تفکر و مطالعه بودید که ملتفت نشده‌اید. [۲۰]
صراحت در گفتار
هر سال مبلغ معینی از طرف حکومت برای آقا جمال می‌فرستادند تا قضاوت کند. روزی یکی از کارگزاران حکومت در محضر او حاضر شد. شخصی در آن هنگام مسئله‌ای پرسید. آقا جمال گفت: اکنون نمی‌دانم. شخص دیگری آمد و پرسشی دیگر کرد. همان جواب را شنید، تا چهار نفر که مسئله سؤال کردند و جواب نمی‌دانم شنیدند. کارگزار حکومتی حاضر در جلسه به عنوان اعتراض به آقا جمال گفت: «شما هر سال مبلغ معینی از دولت می‌گیرید تا به سؤالات و مشکلات مردم جواب بگویید!» آقا جمال فرمود: «من آن مبلغ را برای آن چیزهایی که می‌دانم می‌گیرم و اگر برای آنچه که نمی‌دانم بگیرم، خزینه پادشاه به آن وفا نمی‌کند». [۲۱]
مبارزه با خرافات
از آن جا که آقا جمال عالمی نقّاد، نکته سنج و درد آشنا در جامعه خویش بود، در نهایت زیرکی و تیزهوشی، با سیاست‌های نادرست و باورهای غلط فرهنگی و خرافات رایج بین مردم و مسئولان وقت مبارزه می‌کرد. وی با تألیف کتاب عقائد النساء یا کلثوم ننه، رسوم و پندارهای رایج در میان زنان آن روزگار ایران را به نقد کشید.
کتاب هنرمندانه و طنزآمیز عقاید النساء از نخستین کتاب‌های رسمی فرهنگ مردم است. این کتاب پرآوازه در ادبیات عامیانه ایران زمین، تاکنون حداقل ۶ بار چاپ شده است و به زبان‌های زنده جهان ترجمه شده است.
شیخ آقا بزرگ طهرانی، کتاب شناس برجسته شیعی درباره این کتاب و مولف آن چنین می‌نگارد: «کلثوم ننه کتابی شریف، رمانی، انتقادی، لطیف و خنده‌آور است. در این کتاب بسیاری از بدعت هایی را که نابجا به دین نسبت داده می‌شود، بیان داشته است. این کتاب را آقا جمال الدین فرزند آقا حسین خوانساری (متوفا: ۱۱۲۵ هـ . ق.) نوشته و چاپ شده است». [۲۲]
وفات
آقا جمال در ۲۶ رمضان سال ۱۱۲۵ هـ . ق. ۲۵ سال بعد از رحلت پدر بزرگوارش در اصفهان وفات یافت و در تکیه خوانساری‌ها در مزار تخت فولاد، کنار قبر پدرش، (آقا حسین) مدفون شد. [۲۳]
مرقد آنان مورد توجه عموم مردم است. [۲۴]
اخیراً هنگام دفن پیکر حاج شیخ اسدالله فهامی، یکی از علمای وارسته معاصر در کنار مرقد آقا جمال، دیواره قبر آقا جمال ریزش کرد و به قبر آقا جمال راهی باز شد و جسد مطهر ایشان را بعد از سه قرن، تر و تازه یافتند. در پی این ماجرا، مردی صالح به نام مشهدی حیدر که «تکیه بانِ» تکیه خوانساری‌ها است، به حاضرین اظهار داشت که: در این بقعه این پنجمین جسدی است که در مدت تکیه بانی من تر و تازه پدیدار گشته است. گفتنی است که در آن بقعه حدود هفتاد تن از صالحان و عالمان مدفونند. [۲۵]
فهرست آثار
فهرست آثار ایشان را در سه بخش؛ تألیفات، تعلیقات و ترجمه‌ها می‌آوریم:
الف) تألیفات
۱. مبدأ و معاد: در اصول دین و اعتقادات.
۲. جبر و اختیار.
۳. نیت و اخلاص، در نیت طهارت.
۴. شرح و تفسیر احادیث طینت.
۵. رساله نماز جمعه.
۶. افعال واجب و مندوب نماز.
۷. شرح حدیث سحاب.
۸. مکاتبات و منشئات ادبی با علما و معاصران.
۹. شرح حدیث بساط.
۱۰. مجموعه اجازات به فضلا و دانشمندان.
۱۱. شرح زیارت جامعه.
۱۲. اختیارات الایام و اللیالی و الساعات.
۱۳. الاسئله السلطانیه.
۱۴. اصول الدین فی الامامه.
۱۵. رساله در تفسیر آیه عهد.
۱۶. مزار و توضیحاتی بر الفاظ زیارت و دعاها.
۱۷. الحاشیه الجمالیه.
۱۸. رساله درباره قاعده الواحد لایصدر ...
۱۹. سؤال و جواب‌های فقهی.
۲۰. رساله در خمس.
۲۱. رساله در نذر.
۲۲. تقویم الاولیاء.
۲۳. تحفه عباسی.
۲۴. عقاید النساء یا کلثوم ننه.
۲۵. اثبات الرجعه.
۲۶. رساله در معنی کراهیّت در عبادات.
ب) تعلیقات و حاشیه‌ها
۲۷. تعلیقات تهذیب الاحکام.
۲۸. تعلیقات من لایحضره الفقیه.
۲۹. حاشیه بر شرایع الاسلام.
۳۰. حاشیه شرح لمعه شهید ثانی.
۳۱. حاشیه بر طبیعیات شفای ابن سینا.
۳۲. حاشیه بر شرح اشارات ابن سینا.
۳۳. حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح قوشجی بر تجرید.
۳۴. حاشیه بر شرح باغنوی بر شرح تجرید.
۳۵. حاشیه شرح مختصر الاصول عضدی.
۳۶. حاشیه بر معالم.
۳۷. حاشیه بر شرح حکمه العین.
۳۸. شرح وردّ رساله اشتراک لفظی حکیم تبریزی.
ج) ترجمه‌های فارسی
۳۹. ترجمه و شرح غرر الحکم آمدی، حاوی سخنان امام علی علیه السلام
۴۰. ترجمه مفتاح الفلاح شیخ بهایی.
۴۱. ترجمه الفصول المختاره: مناظرات شیخ مفید که سید مرتضی آنها را در این مجموعه گلچین کرده است.
۴۲. ترجمه قرآن مجید.
۴۳. ترجمه صحیفه سجادیه.
۴۴. ترجمه و شرح دعای صباح.
۴۵. ترجمه داستان طرماح.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]
آثار ایشان در کتابخانه‌ها
تقریباً همه آثار چاپ شده ایشان در کتابخانه های ایران (و بعضاً بیرون از ایران ) موجود است. آنچه به نظر آمده، به شرح زیر است:
۱. اصول‌الدّین، در یک مقدمه و ۵ باب، هر باب درباره یکی از اصول. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه های: آستان قدس (فهرست، ۱۱/۲۰)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۱۶/۲۵۳) و وزیری یزد (فهرست خطی، ۳/۹۵۴) موجود است.
۲. اعتقادات، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۹/۹۵۱) و کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، ۱۶/۲۷۸).
۳. تاج التّراجم یا موائدالرّحمن، موزه بریتانیا (فهرست، ۳۴۹) که در بمبئی با چاپ سنگی به چاپ رسیده است.
۴. ترجمه الفصول‌المختاره من العیون و المحاسن، آستان قدس (فهرست، ۱۱/۶۶)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، ۳ (۱) /۵۶۵)، ملی ملک (فهرست خطی، ۲/۱۳۹).
۵. ترجمه مفتاح‌الفلاح، آخوند همدان (فهرست خطی، ۱۴)، آستان‌قدس (فهرست، ۶/۲۲۱-۲۲۲). آصفیه (فهرست خطی، ۱/۱۹)، آیت‌الله مرعشی (فهرست خطی، ۳/۲۰)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، ۱/۳۹) تربیت تبریز (فهرست خطی، ۹، ۱۰)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۱/۴۲۶)، سلطنتی سابق (فهرست خطی، ۱۴۱-۱۴۲)، عمومی اصفهان (فهرست خطی، ۱/۷۰)، فیضیه قم (فهرست خطی، ۲/۳۵)، کتابخانه رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، ۱۱۰۱)، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۱۱، ۱۲/۸۱۷)، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، ۱۶/۴)، کتابخانه ملی (فهرست خطی، ۱/۳۰۰)، گوهرشاد (فهرست خطی، ۱/۳۲۷)، سنای سابق (فهرست خطی، ۱/۳۸۶)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، ۸۲)، ملی ملک (فهرست خطی، ۲/۱۴۳)، موزه ملی پاکستان (فهرست خطی، ۸۸۵) و وزیری یزد (فهرست خطی، ۴/۱۲۲۰) که در ۱۳۰۴ق/۱۸۸۷م در بمبئی، و سپس در ۱۳۱۰ق/۱۸۹۲م در مصر به چاپ رسیده است.
۶. حاشیه بر حاشیه شرح جدید تجرید، آخوند همدان (فهرست خطی، ۳۷۳)، آستان‌قدس (فهرست، ۱/۳۴)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، ۳ (۱) /۲۳۰)، دانشگاه لوس‌آنجلس (نشریه کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد، ۱۱، ۱۲/۱۹۶)، زنجانی (فهرست خطی کتابخانه شخصی، ۲۲۹)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۲/۱۸۵)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۹/۵۴۸-۵۴۹)، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۸/۶۴)، کتابخانه ملی (فهرست خطی، ۱۰/۲۹۷-۲۹۸)، فیضیه قم (فهرست خطی، ۱/۱۳۲)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، ۴۴۶) و وزیری یزد (فهرست خطی، ۱/۳۹۸).
۷. حاشیه بر شرح لمعه، آخوند همدان (فهرست خطی، ۱۰۰)، آستان قدس (فهرست، ۲/۴۳)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۲/۲۰۱)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۷/۸۹)، فیضیه قم (فهرست خطی، ۱/۸۰) کتابخانه رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، ۱۱۱۱) کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۱۲/۲۷۲۸) کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، ۱۶/۳۰۲) مسجداعظم قم (فهرست خطی، ۱۳۴) معارف تهران (فهرست خطی، ۸۵) ملی فارس (فهرست خطی، ۱/۷-۷۱) ملی ملک (فهرست خطی، ۱/۲۲۷) نوربخش (فهرست خطی، ۱/۴۷) وزیری یزد (فهرست خطی، ۳/۱۰۳۵).
۸. حاشیه علی شرح المختصر، آخوند همدان (فهرست خطی، ۹۸) آستان‌قدس (فهرست، ۶/۲۶) دانشگاه لوس‌آنجلس (نشریه کتابخانه های مرکزی و مرکز اسناد، ۱۱، ۱۲/۲۰۳) سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۲/۲۳۱) شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۱۲/۱۲۷) کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۹/۹۵۲) کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، ۱۶/۹۹) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، ۱۴۱) ملی فارس (فهرست خطی، ۱/۸۸-۸۹) ملی ملک (فهرست خطی، ۱/۲۳۶).
۹. حاشیه علی الشفاء، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، ۳ (۱) ۲۴۳). شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۵/۱۷۷).
۱۰. ترجمه شرح غررالحکم ، آستان‌قدس (فهرست، ۲/۴۵) آستانه قم (فهرست خطی، ۲/۸۹) سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۲/۳۴-۳۵) شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۶/۱۳) گنج بخش (فهرست خطی، ۲/۹۴۹-۹۵۰) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، ۲۵۴).
۱۱. رساله در جبر و اختیار، شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۱۴/۱۱۷).
۱۲. رساله فی صلوه‌الجمعه، شورای ملی سابق (فهرست خطی، ۱۳/۲۰۲-۲۰۳)، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، ۱۶/۳۹۳) کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۱۳/۳۳۹۴-۳۳۹۵)؛ اهدایی مشکوه (فهرست خطی، ۵/۱۷۵۵-۱۷۵۶) آیت الله مرعشی (فهرست خطی، ۸/۲۲۶-۲۲۷).
۱۳. رساله فی‌الطینه، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۹/۱۳۳۶، ۱۳/۳۳۴۸-۳۳۴۹، ۳۵۶۷، ۱۵/۴۲۳۲)، کتابخانه مرکزی و مرک اسناد (فهرست خطی، ۱۷/۲۳۵).
۱۴. رساله فی کراهه‌العادات و انها باعتبار وصفها لابذاتها، وزیری یزد (فهرست خطی، ۳/۱۰۳۵).
۱۵. رساله در نیّت، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۱۶/۵۹۳)، وزیری یزد (فهرست خطی، ۴/۱۴۴۰).
۱۶. کلثوم‌ننه یا عقایدالنساء، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۱۲/۲۸۰۴-۲۸۰۵)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، ۵/۴۴۲)؛ گنج‌بخش (فهرست خطی، ۲/۹۵۷، ۹۵۸)، خیرپور گواجرانواله و خواجه محمد مرتضی (فهرست مشترک، ۴/۲۴۰۹).
۱۷. منشآت، کتابخانه مرکزی (فهرست خطی، ۹/۱۳۶۳).
پانویس
۱. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱، ص ۴۵۸.
۲. اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۲۳۱.
۳. تنکابنی، میرزامحمد، ج ۱، ص ۲۶۵، قصص‌العلماء، تهران، اسلامیه.
۴. اردبیلی، محمد بن علی، ج ۱، ص۱۶۴، جامع‌الرّواه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
۵. بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسه آل البیت.
۶. قصص العلماء، ص ۲۶۶ و شرح احادیث طینت، مقدمه.
۷. تذکره نصر آبادی، ص ۱۵۲.
۸. روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۱۴.
۹. شرح غرر الحکم، ج ۱، ص ۹۳.
۱۰. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۴، ص ۱۴۱.
۱۱. دانشمندان خوانسار، ص ۲۵۱.
۱۲. فرزانگان خوانسار، ص ۴۵ .
۱۳. ویژه نامه کنگره خوانساری، ص ۱۳.
۱۴. فقهای نامدار شیعه، ص ۲۶۰.
۱۵. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱، ص ۴۵۸.
۱۶. کیهان اندیشه، ش ۸۲، ص ۱۱۳.
۱۷. صحیفه نور، ج ۱، ص ۲۵۹.
۱۸. علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی، ص ۱۷۵.
۱۹. دانشمندان خوانسار، ص ۲۲۵.
۲۰. قصص العلماء، ص ۲۶۶.
۲۱. قصص العلماء، ص ۲۶۶.
۲۲. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۱۲.
۲۳. مقدمه شرح احادیث طینت.
۲۴. روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۱۴.
۲۵. فرزانگان خوانسار، ص ۴۵.
۲۶. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱، ص ۳۶۷.
۲۷. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۴، ص ۱۲۲.
۲۸. ریحانه الادب، ج ۱، ص ۵۴.
۲۹. روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۱۴.
۳۰. فوائد الرضویه، ص ۸۳.
۳۱. اعیان الشیعه،ج ۹، ص ۲۳۱.
منبع
سایت اندیشه قم
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آقا جمال خوانساری»، شماره ۲۸۶.
