جی پلاس/ به مناسبت سالروز رحلت؛
شیخ حر عاملی که بود؟/چرا وی به ایران آمد؟/صحیفه سجادیه ثانی چیست؟
شیخ حر عاملی، فقیه، محدث و شاعر نامی قرن یازدهم است که از جبل عامل به ایران آمد. ایشان شاگردان بسیاری تربیت کرد و تالیفات ارزنده‌ای نگاشت که مهمترین و مشهورترین آنها کتاب وسایل الشیعه که از مهمترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پر مراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است؛ به همین علت او به صاحب وسائل شهرت دارد.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی شیخ حر عاملی صاحب کتاب گرانسنگ وسائل الشیعه اختصاص دارد.
زندگینامه محمد بن حسن حر عاملی
محمد بن حسن حرّ عاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ه.ق)، معروف به شیخ حر عاملی، محدّث، شاعر و فقیه نامور امامی قرن یازدهم و از عالمان مهاجر جبل عامل به ایران است. وی به «صاحب وسائل» نیز مشهور است.
شیخ حر عاملی از شاگردان پدرش علامه شیخ حسن بن علی حر عاملی، عمویش علامه شیخ محمد بن علی حر عاملی، علامه شیخ عبدالسلام، شیخ زین‌الدین بن محمد نوه شهید ثانی، علامه مجلسی، فیض کاشانی، علامه سید هاشم بحرانی و دیگر بزرگان عصر خود به شمار می‌رود. وی تا سن چهل سالگی در جبل عامل زندگی کرد و در طول این مدت دو بار به سفر حج مشرف شد. سال ۱۰۷۳ از جبل عامل به عراق رفت و سپس برای زیارت امام رضا (علیه‌السلام) راهی ایران شد و تا آخر عمر در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت. ایشان شاگردان بسیاری تربیت کرده و تالیفات ارزنده‌ای نگاشته که مهمترین و مشهورترین آنها کتاب وسایل الشیعه که از مهمترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پر مراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است.
در همین رابطه بخوانید:
از زندگی میرزا جمال الدین کلباسی چه می دانید؟
حکیم شمس الدین بهبهانی که بود؟
میرزا محمدتقی مامقانی که بود؟/علت حسادت بدخواهانش چه بود؟/وی در کدام رشته هنری سرآمد بوده است؟
رهی معیری که بود؟/او تحت تاثیر کدام شاعر نامی بود؟/علت مرگش چه بود؟
منابع در شرح حال حر عاملی
بیشتر اطلاعات درباره زندگی شیخ حر عاملی، بر اساس شرح‌حالی است که خود در کتابش، امل الآمل، [۱]
آورده و نیز مطالبی که در شرح‌حال اقوام خود ذکر کرده [۲][۳][۴] و در دیگر منابع، با تفاوت‌های اندکی، تکرار شده است. [۵][۶][۷][۸]
در سلافة العصر، که بعد از امل الآمل کهن‌ترین منبع در شرح حال حرّ عاملی است، بیشتر به جنبه‌های ادبی زندگی او توجه شده است. [۹]
ولادت
شیخ حر عاملی در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ در روستای مَشْغَری/ مشغرة از مناطق مشهور و کهن در جبل عامل لبنان، به دنیا آمد. [۱۰][۱۱] (درباره روستای مذکور رجوع کنید به، [۱۲][۱۳])
خاندان
به نوشته شیخ عباس قمی [۱۴] نسب خاندان حرّ عاملی به حرّ بن یزید ریاحی می‌رسد. سید محسن امین [۱۵] گرچه دلیلی بر صحت این نسبت نیافته، به نقل از یکی از افراد خاندان حرّ عاملی، که معاصر امین بوده، نسب‌نامه‌ای را آورده، ولی در هیچ‌یک از آثار شیخ حرّ عاملی به چنین مطلبی اشاره نشده است. [۱۶][۱۷][۱۸]
تعبیر محقق کرکی در اجازه به نیای اعلای شیخ حرّ عاملی، حسین بن شمس‌الدین محمد، حاکی از آن است که این شمس‌الدین ملقب به حرّ بوده است (الحرّ لقباً).
شیخ حرّ عاملی در خانواده‌ای اهل علم و ادب و فقاهت بالید. [۱۹][۲۰]
نخستین فرد شناخته شده خاندان او، حسین بن شمس‌الدین محمد حرّ بن شمس‌الدین محمد بن مکی است که محقق کرکی در ۹۰۳ در دمشق به او اجازه روایت داد. (برای متن اجازه رجوع شود به بحار الانوار. [۲۱]) جعفر مهاجر[۲۲] بر این اساس، از سکونت حسین بن شمس‌الدین و اجداد او در دمشق سخن گفته است. حرّ عاملی از این نیای اعلای خود نامی نبرده و تنها از فرزند او، محمد بن حسین مشغری، یاد کرده است. [۲۳]
احتمالا محمد بن حسین نخستین فرد از خاندان شیخ حرّ بوده، که به دلیل تغییر اوضاع سیاسی دمشق و منضم شدن شام به قلمرو عثمانی، پس از نبرد مَرْج دابِق در ۹۲۲، در مَشغَره سکونت گزیده است. [۲۴]
به نوشته جعفر مهاجر، [۲۵] محمد بن حسین نزد فقیهان جبل عامل تحصیل نکرد و تنها استاد وی پدرش بود. فرزندان او، محمد بن محمد و عبدالسلام و علی، در مشغره و جُبَع اقامت داشتند. [۲۶]
جد پدری شیخ حرّ، علی بن شمس‌الدین محمد حرّ عاملی، عالم و ادیب فاضلی بود که شیخ حرّ او را در امل الآمل [۲۷] ستوده و گفته است که وی در نجف اشرف مسموم و شهید شد. جد مادری شیخ حرّ، عبدالسلام بن شمس‌الدین محمد حرّ عاملی [۲۸] در احکام فقهی بسیار متبحر بود.
پدر شیخ حرّ، حسن بن علی، عالم و فقیه و ادیب فاضلی بود که در ۱۰۶۲ در مسیر زیارت مشهد رضوی، در بسطام از دنیا رفت و فرزندش، زین‌العابدین، جنازه او را به مشهد برد و در پایین پای امام رضا (علیه‌السلام) دفن کرد. شیخ حرّ عاملی خبر درگذشت او را در سفر حج دوم خود شنید و در رثای او قصیده‌ای طولانی سرود. [۲۹][۳۰]
عموی او، محمد بن علی بن محمد، سفرنامه‌ای به نام الرحله و دیوان شعر بزرگی داشته و شیخ حرّ آثار برخی عالمان عاملی را از طریق او روایت کرده است. [۳۱][۳۲]
(برای توضیح درباره خاندان حرّ عاملی رجوع شود به الهجرة العاملیه [۳۳][۳۴]) محمد بن علی بن محمد در جبل عامل سکونت گزید و امروزه خاندان حرّ عاملی ساکن در لبنان از نسل اویند. [۳۵]
تحصیلات
شیخ حرّ عاملی مقدمات علوم را در مشغره و نزد خویشان خود، که از عالمان مشهور جبل عامل بودند، آموخت. در این مرحله وی نزد پدر، عمو، [۳۶] جد مادری‌اش شیخ عبدالسلام، دایی پدرش علی بن محمود عاملی مشغری که خود آثار فقهی چندی نگاشته بود، و کسان دیگر از عالمان شیعی ساکن در مشغره، به تحصیل علوم دینی پرداخت. [۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
پس از آن به جبع رفت و در آنجا نزد زین‌الدین بن محمد بن حسن بن زین‌الدین، نواده شهید ثانی و شیخ حسین بن حسن ظهیری و عالمان دیگر به فراگیری فقه و دیگر علوم و متون متداول پرداخت. همچنین برخی کتاب‌های نحو و فقه و سایر علوم را نزد ظهیری خواند. [۴۲][۴۳][۴۴]
ظهیری نخستین شیخِ اجازه حرّ عاملی بود که در ۱۰۵۱ به او اجازه روایت داد. [۴۵][۴۶][۴۷]
شخصیت علمی
شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او دارای تالیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بیش از پیش غنی ساخت و آثاری را بعد از خود بر جای نهاد که سزاوار ستایش و تقدیر است.
وی یکی از حلقه‌های محکم و ارزشمند شیعه برای اتصال به روایات امامان معصوم علیهم السلام و پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
شخصیت ادبی
شیخ حر عاملی شاعر و ادیبی توانا بوده است، شاهد صادق این مدعا یکی دیوان شعر وی است که مشتمل بر حدود بیست هزار بیت است و دیگری منظومه‌های متعددی است که در مورد مسائل گوناگون فقهی، تاریخی و... سروده است. اشعار او بیشتر در مدح و ستایش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) است.
از ویژگی‌های شعر او طولانی بودن است. او قصیده‌ای در مدح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت آن حضرت دارد که بیش از صد بیت است و قصیده‌ای در معجزات و فضایل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت آن حضرت سروده که شامل چهار صد بیت است.
او در شیوه‌های شعری از مهارت خاصی برخوردار بوده است، مثلا ۲۹ قصیده در مدح اهل‌بیت علیهم السلام دارد که مجموعه ابیات هر قصیده را با یکی از حروف الفبا قافیه بسته است.
در قصیده‌ای دیگر چهار طرف هر بیت را با یک کلمه آورده است و در قصیده‌ای تمام ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست:
لئن طاب لی ذکر الحبائب اننی اری مدح اهل البیت احلی و اطیبا
«اگر یاد دوستان لذت بخش است، برای من مدح اهل‌بیت شیرین‌تر و لذت بخش‌تر است.»
شخصیت اجتماعی
بی‌پروایی و حاضرجوابی
گویند شیخ حر عاملی در زمان اقامتش در اصفهان، روزی وارد مجلس شاه سلیمان صفوی شد و بی آنکه درخواست اذن نماید بر کناره تختی که شاه بر آن نشسته بود، نشست، در حالی که بین شاه و او تنها یک بالش فاصله بود. شاه از اهل مجلس درباره وی پرسش نمود، گفتند: او دانشمندی بزرگ از دانشمندان تازی است که وی را محمد بن حسن حر عاملی می‌خوانند. شاه که هرگز کسی را این‌گونه بی‌پروا در برابر خویش ندیده بود، به او رو کرد و گفت: تفاوت میان حر و خر چقدر است؟ وی فورا پاسخ داد یک متکا (بالش). شاه از بی‌پروایی و حاضرجوابی او شگفت زده شد.
توجه به زمانه خویش
شیخ حر عاملی، رساله‌ای درباره کشیدن توتون نوشته که حاکی از توجه وی به مسائل زمانه خویش است.
اقامه نماز جماعت
شیخ حر عاملی به اقامه نماز جماعت نیز می‌پرداخت، اما توان برگزاری نماز جمعه را که قائل به وجوب آن بود نداشت، چرا که امام جمعه منصوب را نامناسب و موظف از سوی جائر می‌دانست و از سوی دیگر به دلیل کهولت سن برایش امکان‌پذیر نبود که خود نماز را در مکانی دیگر با فاصله یک فرسخ، به جا آورد. [۴۸]
اساتید
آیت‌الله مرعشی نجفی نام علما و دانشمندانی که شیخ حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض کرده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه کتاب اثبات الهداه به رشته تحریر درآورده است که عبارت اند از:
۱. علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) که در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل کرده است؛
۲. علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌کند؛
۳. علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری)؛
۴. علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی؛
۵. علامه شیخ زین‌الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی؛
۶. علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری؛
۷. علامه سید حسن حسینی عاملی؛
۸. علامه شیخ عبدالله فوشی حر؛
۹. علامه مجلسی (ره) که مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حُرّ عاملی بوده است. شیخ حُرّ در موارد زیادی در کتاب امل الآمل تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است؛
۱۰. فیض کاشانی (ره)؛
۱۱. علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی؛
۱۲. علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان شهید ثانی؛
۱۳. علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی؛
۱۴. علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح کتاب دروس؛
۱۵. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان؛
۱۶. علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم.
کسب اجازه روایت
حرّ عاملی، علاوه بر ظهیری، از کسان بسیاری اجازه روایت داشته است، از جمله از علی بن محمود عاملی، که طریق اتصال روایی حرّ عاملی به برخی عالمان جبل عامل بوده است. [۴۹]
و محمدباقر مجلسی، که به یکدیگر اجازه روایت داده‌اند [۵۰](برای متن اجازه شیخ حرّ به علامه مجلسی رجوع شود به بحار الانوار.[۵۱]) حرّ عاملی در وسائل الشیعه [۵۲]
فهرست کاملی از استادان و طرق خود در روایت آثار امامیه را ذکر کرده است. [۵۳][۵۴][۵۵][۵۶]
از نگاه بزرگان
شیخ حر عاملی در میان فقها، محدّثان و ادیبان عصر خود کاملا شناخته شده بود و بزرگان بسیاری او را ستوده‌اند.
سید علی‌خان مدنی
سید علی‌خان مدنی، شارح صحیفه سجادیه درباره ایشان می‌فرماید:
«شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی او ناتوان است. فواید ارزشمند نوشته‌هایش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تالیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران‌بها و کنار هم چیده شده است».
صاحب مقابس الانوار
صاحب مقابس الانوار درباره ایشان می‌فرماید: «عالم فاضل، ادیب، فقیه، محدث کامل، جمع‌آورنده روایات و احادیث، و مرتب‌کننده آن اسرار نورانی، شیخ محمد بن حسن حر عاملی مشغری طوسی که خداوند با فضل قدوسی خود با ایشان رفتار نماید...».
علامه امینی
علامه امینی در کتاب «الغدیر» درباره ایشان می‌فرماید: «او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی، ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوانند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او، نگارش احادیث ائمه اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع‌آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تالیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است».
محدث قمی
محدث قمی درباره او می‌نویسد:
«محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و بافضیلت‌ترین متبحران، عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل‌القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تالیفات سودمندی است».
دیگر بزرگان
شیخ حر عاملی در میان فقها، محدّثان و ادیبان عصر خود کاملا شناخته شده بود و کسانی چون محمد بن علی اردبیلی، [۵۷] سیدعلی‌خان مدنی، [۵۸] ضیاءالدین یوسف بن یحیی حسنی صنعانی [۵۹] و شیخ عبداللّه بن صالح سماهیجی، [۶۰] وی را ستوده‌اند.
سفر‌ها
شیخ حر عاملی تا سن چهل سالگی در جبل عامل زندگی می‌کرد و در طول این مدت دو بار به سفر حج مشرف شد.[۶۱]
حرّ عاملی در ۱۰۷۳ از جبل عامل به عراق رفت و سپس برای زیارت امام رضا (علیه‌السلام) راهی ایران شد و چون مشهد را برای اقامت مناسب دید، تا آخر عمر در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت. [۶۲]
مکه
در سال ۱۰۸۸ ق، [۶۳] (که رؤیایی از سفر سوم حج خود نقل کرده است) ترک‌های تحت امر حکومت عثمانی عده‌ای ایرانی را به اتهام واهی آلوده کردن خانه خدا به کثافت، قتل‌عام کردند در حالی که شیخ حر عاملی دو روز قبل از این واقعه به شیعیان گوش‌زد کرده بود که اینها در پی بهانه‌ای برای کشتار شما هستند و شما از خانه‌هایتان خارج نشوید. در این واقعه وی، توسط سید موسی بن سلیمان، یکی از اشراف مکه و از سادات حسنی، نجات یافت و از طریق یمن به عراق رفت.
محمدامین محبی [۶۴] به این واقعه اشاره کرده، اما به اشتباه، مطالب راجع به نذر محمد بن علی حرّ عاملی را به شیخ حرّ عاملی نسبت داده هر چند در اینکه چنین حادثه‌ای برای شیخ حرّ رخ داده باشد، تردید است. حسنی صنعانی [۶۵] ــ که منبع محبی در شرح‌حال حرّ عاملی بوده ــ ماجرای نذر را در شرح حال محمد بن علی حرّ عاملی آورده است.
عراق و اصفهان
شیخ حرّ عاملی در مدت اقامتش در ایران، دو بار برای زیارت عتبات به عراق سفر کرد. [۶۶]
یک‌بار نیز به اصفهان رفت و در همان سفر علامه مجلسی را ملاقات کرد و از او اجازه روایت گرفت. [۶۷]
بازگشت به مشهد
هنگامی که شیخ حرّ عاملی به مشهد بازگشت، از طرف شاه ایران منصوب به مقام «قاضی القضاتی» و شیخ‌الاسلامی خراسان شد، گرچه از پذیرش آن خودداری می‌کرد. [۶۸][۶۹]
و بعد از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان شد. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشکیل داده و شاگردان و علمای فراوانی را تربیت کرد. مجلس درس او مملو از طلاب مخلص و کوشا در طلب علوم آل البیت (علیهم‌السّلام) بود. وی در آن شهر مقدس تالیفات ارزشمندی را نیز به نگارش درآورده است.
فرزندان
شیخ حرّ چهار پسر به نام‌های محمدرضا، حسن، احمد، محمود و دختری داشت که به امّ سید صالح مشهور بود و همسر شاگرد حرّ عاملی، سید محمد بن ابراهیم شرف‌الدین، (نیای مادری سید حسن صدر) بود. [۷۰[۷۱][۷۲][۷۳]
از محمدرضا، همچون پدرش، به عنوان فقیه و محدّثی اخباری یاد شده است. از جمله آثار او تدوین مجموعه‌ای از اشعار شیخ بهایی بوده است. [۷۴][۷۵] وی در ۱۱۱۰ درگذشت و در کنار پدرش به خاک سپرده شد. [۷۶]
برادران
برادر کوچک‌تر حرّ، احمد بن حسن، نیز از عالمان امامی بود و به تاریخ‌نگاری علاقه خاص داشت. وی کتابی در تفسیر قرآن، دو اثر تاریخی، حاشیه‌ای بر المختصر النافع و چند اثر دیگر تألیف کرده است. [۷۷]
کتاب الدُّر المَسْلوک فی أخبار الأنبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک او تاریخ عمومی است که در آن به ذکر حوادث تا سال ۱۸۰۶ پرداخته (برای نسخه‌های کتاب رجوع شود به [۷۸][۷۹]) و در پایان، اطلاعاتی درباره خود، مانند سفر به عتبات در ۱۰۷۰، سفر حج در ۱۰۷۱ و مجاورت در مشهد در ۱۰۸۴ ذکر کرده است. وی در این بخش از کتاب خود اشاره کرده که در ۱۰۸۴ که وی در مشهد سکونت گزیده بود، زلزله‌ای رخ داد که به ویرانی گنبد حرم و دو مناره مسجد جامع انجامید و به فرمان شاه سلیمان صفوی، بار دیگر بناهای ویران شده، بازسازی شد. وی بعد از درگذشت برادرش، شیخ حرّ، شیخ‌الاسلام مشهد شد. در ۱۱۱۵ شاه سلطان حسین او را به اصفهان فراخواند. در ۱۱۲۰ فرزندش صالح به دنیا آمد. پس از این تاریخ اطلاع دیگری از او در دست نیست. [۸۰]
دیگر برادر حرّ عاملی، شیخ زین‌العابدین، نیز از عالمان امامی بوده و شعر نیز می‌سروده است. شرحی با عنوان المناسک المَرویة فی شرح الإثنَیْ عشریة الحَجّیة بر رساله حج شیخ بهایی و اثری در تاریخ به زبان فارسی نوشته است. وی در هنگام بازگشت از سفر حج، در ۱۰۷۸ در صنعا درگذشت. [۸۱]
دیگر برادر حرّ، شیخ علی، نیز عالمی فاضل بود که نزد پدرش و شیخ حرّ تحصیل کرد. وی در ۱۰۷۸ درگذشت. [۸۲][۸۳]
شاگردان
مجلس درس حرّ عاملی بسیار پر رونق بود. او شاگردان بسیاری، خاصه در دوران اقامت در مشهد، پرورش داد. [۸۴][۸۵]
از جمله شاگردان و کسانی که از حرّ اجازه روایت داشتند، این اشخاص بودند: دو فرزندش، محمدرضا و حسن، سید محمدصالح بن محمدباقر رضوی، (برای متن اجازه رجوع شود به [۸۶]) محمدفاضل بن محمدمهدی مشهدی، (برای متن اجازه رجوع شود به [۸۷]) نورالدین جزایری، [۸۸] محمود بن عبدالسلام بحرانی، محمدصالح قزوینی، و محدّث پرکار، مهذب‌الدین احمد بن عبدالرضا بصری. [۸۹][۹۰]
(برای دیگر شاگردان او به این منابع رجوع کنید [۹۱][۹۲][۹۳][۹۴]).
از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کرده‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:
۱. شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی.
۲. سید محمد حسینی اعرجی فرزند محمدباقر.
۳. سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی.
۴. سید محمد موسوی عاملی فرزند علی بن محیی‌الدین.
۵. مولا محمدتقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه. ق.).
۶. مولا محمدتقی دهخوار قانی قزوینی.
۷. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.
۸. مولا حسن بن محمدطاهر قزوینی طالقانی.
۹. محدث مولا محمدصالح هروی.
۱۰. حاج محمود میمندی.
۱۱. علامه محمدباقر مجلسی (صاحب بحار الانوار).
۱۲. شیخ ابوالحسن بن محمد نباطی عاملی.
۱۳. سید محمد بن زین‌العابدین موسوی عاملی.
آثار
شیخ حرّ عاملی در تبویب کتاب‌های خود شیوه‌ای خاص داشته و بیشتر آثارش را در دوازده باب سامان داده است. [۹۵][۹۶]
وی در بسط آرای اخباریان سهم مهمی داشته و آثار متعددی در دفاع از این جریان فقهی تألیف کرده است. (برای فهرست آثار وی رجوع شود به[۹۷][۹۸][۹۹])
وسائل الشیعه
مهمترین و مشهورترین اثر شیخ حرّ عاملی، یعنی تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، که از مهمترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است، متأثر از چنین رویکردی نگاشته شده است. [۱۰۰]
هدایة الأمة الی أحکام الأئمه
شیخ حرّ عاملی بعدها، با حذف اسانید و مکررات وسائل الشیعة، کتاب هدایة الأمة الی أحکام الأئمه را تألیف کرد. [۱۰۱]
(برای اطلاع بیشتر درباره این کتاب رجوع شود به[۱۰۲])
تحریر وسائل‌الشیعه
از جمله آثار شیخ حرّ در تبیین آرای اخباریان، تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه (تألیف در ۱۰۹۸) است که شرحی ناتمام بر وسائل الشیعة و از آثار متأخر دوران حیات اوست؛ جواب رسالة فی الاجتهاد، که در ضمن کتاب الفوائد الطوسیه [۱۰۳] چاپ شده است و نیز بخش‌های پایانی وسائل الشیعه از همین مقوله است. وی در تحریر، از استدلال‌های استرآبادی در فوائد المدنیه نیز بهره برده است. [۱۰۴][۱۰۵[۱۰۶]
یوسف بن احمد بحرانی [۱۰۷] اشاره کرده که بحث از عدم جواز همسری هم‌زمان با دو سیده از نسل حضرت فاطمه (سلام‌اللّه‌علیها)، از زمان شیخ حرّ که روایت‌های دالّ بر این موضوع را در یک باب گرد آورده، رواج یافته است [۱۰۸] موضوعی که بعدها یکی از شاخص‌های اخباری‌گری و از مسائل مورد منازعه میان اخباریان و اصولیان شد. [۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱]
الجواهر السنیه
کتاب الجواهر السَنیة فی الاحادیث القدسیه ــ که به تصریح خود وی نخستین کتاب شیعی در گردآوری احادیث قدسی و اولین کتاب خود او بوده است ــ دیگر اثر حدیثی اوست که نسخه‌های خطی متعدد آن حکایت از تداول آن دارد. [۱۱۲][۱۱۳]
رساله‌های متعدد
حرّ عاملی به مسائل زمانه خود توجه فراوانی داشته و بسیاری از نگاشته‌های او پاسخ به مشکلات فکری و مباحث فقهی متداول عصر وی بوده است. جدّی شدن برخورد با صوفیان در روزگار شاه سلیمان اول صفوی و لزوم نوشتن رساله‌هایی در نقد آنان، سبب نگارش رساله‌های متعدد شد، [۱۱۴][۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷] از جمله حرّ عاملی الرسالة الاثنا عشریة فی الرد علی الصوفیه را تألیف کرد. [۱۱۸][۱۱۹]
مطرح شدن بحث غنا توسط محمدباقر سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، به نگارش رساله‌های متعددی در رد یا تأیید نظر سبزواری انجامید [۱۲۰][۱۲۱] و حرّ عاملی نیز در این‌باره رسالة فی الغناء را نگاشت [۱۲۲] و در آثار دیگر خود نیز به بحث درباره این مسئله پرداخت، از جمله در فایده بیست‌وهفتم کتاب الفوائد الطوسیه [۱۲۳] و باب دهم الرسالة الاثنا عشریه. [۱۲۴]
وی در رسالة فی الغناء، بدون اشاره به نام محقق سبزواری و فیض کاشانی، به رد آرای آن دو پرداخته است. این رساله بر اساس تنها نسخه خطی شناخته شده آن در کتاب غناء، موسیقی [۱۲۵] منتشر شده است.
پس از آنکه تاجران پرتغالی توتون را به ایران وارد کردند، بحث از استعمال آن، به عنوان مسئله فقهی مستحدَثه، مطرح شد و فقها در این‌باره رساله‌هایی نوشتند. [۱۲۶][۱۲۷] حرّ عاملی نیز بر اساس مبنای اخباریان در شبهات تحریمی، رسالة فی حرمة شرب التتن را در جایز نبودن استعمال توتون نگاشت. رساله او در حقیقت تلخیص نگاشته‌ای از شیخ علی‌نقی کمره‌ای است (متوفی ۱۰۶۰) که شیخ حرّ مطالبی بر آن افزوده است. [۱۲۸]
مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی [۱۲۹] و رسول جعفریان [۱۳۰] متن این رساله را منتشر کرده‌اند.
حرّ عاملی رساله‌ای نیز درباره نام امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تألیف کرده است با عنوان کشف التعمیة فی حکم التسمیه، در نقد کتاب شرعیة التسمیه از میرداماد، که کسان دیگری نیز بر آن ایراد گرفته‌اند. [۱۳۱]
در مسئله نماز جمعه، حرّ عاملی از قائلان به وجوب تعیینی بوده [۱۳۲][۱۳۳] و در رسالة الجمعه، ضمن دفاع از وجوب تعیینی، احتمالاً به ایرادات تند میر حسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱) بر فتوای شهید ثانی مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه، سخن گفته است. [۱۳۴]
متن این رساله در ضمن الفوائد الطوسیه ــ که شیخ حرّ در آن بیشتر به حل مشکلات حدیثی و دشواری‌های فهم برخی احادیث پرداخته ــ آمده اما در چاپ الفوائد الطوسیه، این رساله از قلم افتاده است. [۱۳۵]
(برای نسخه‌های الفوائد الطوسیه رجوع شود به [۱۳۶][۱۳۷]) همچنین حرّ عاملی در کتاب الفوائد الطوسیه به مسائل دیگری نیز پرداخته است، از جمله به مسئله تعیین قبله، [۱۳۸] که از زمان محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) اختلافاتی پدید آورده بود. [۱۳۹][۱۴۰][۱۴۱][۱۴۲]
الفصول المهمه
کتاب دیگر شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمة فی اصول الأئمه است. شیخ حرّ بعد از نگارش کتاب وسائل‌الشیعه که در آن احادیث فقهی را گردآوری کرده بود، در این کتاب به گردآوری احادیث در مسائل اعتقادی، اصول فقه و مسائل دیگر پرداخته است. وی در این اثر در پنج بخش، نخست بخش اصول اعتقادی در یکصد و بیست باب احادیث وارده در باب عقل، خدا، نبوت، امامت و مسائل دیگر اعتقادی را گردآوری کرده است. در بخش دوم که به بحث اصول فقه اختصاص یافته، در هشتاد و شش باب، روایات ناظر به مباحث اصول فقه چون حجیت خبر و شیوه نقل و اخذ آن، جمع بین روایات و دیگر مباحث اصول تنظیم کرده است. در سه بخش دیگر کتاب، وی فصلی را به ذکر کلیات ابواب فقه، احادیث طبی و آخرین فصل کتاب را با عنوان نوادر به روایات مربوط به مسائل مختلف دیگر اختصاص داده است. این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است. [۱۴۳]
إثبات الهداه
شیخ حرّ عاملی اثری مفصّل با عنوان إثبات الهُداة بالنصوص و المعجزات تألیف کرده که در شرح حال و اثبات امامت و بیان معجزات معصومان (علیهم‌السلام)، و مشتمل بر بیست هزار حدیث با هفتاد هزار سند است.
او در کتاب به منابع فراوانی که از آنها بهره گرفته، اشاره کرده و در مقدمه کتاب، از نبود اثری جامع در بیان نصوص دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه و بیان معجزات آنها که خواننده را از مراجعه به کتاب‌های مختلف و صرف وقت فراوان برای یافتن روایات چنین موضوعاتی بی‌نیاز کند، سخن گفته است؛ وی از همین‌رو، تصمیم به گردآوری تمام این اخبار در کتاب حاضر گرفته است. شیخ حرّ در ادامه خاطرنشان کرده که احادیث متواتر ناظر به موضوع مورد بحث را از کتاب‌های اهل سنّت نیز نقل کرده است. [۱۴۴]
پیش از آغاز بحث، شیخ‌حرّ، بحث نسبتآ مفصّلی درباره دلایل وجوب نبوت و امامت ارائه کرده [۱۴۵]
و سپس فهرست کتاب‌هایی را که در تألیف این اثر از آنها بهره جسته آورده است، [۱۴۶] سپس در بخش‌های دیگر کتاب، مطالب مربوط به هر بخش را با ذکر منبع خود از منابع تألیف کتاب، نقل کرده است.[۱۴۷](برای اطلاع بیشتر درباره کتاب رجوع شود به[۱۴۸])
الایقاظ من الهجعه
شیخ حرّ عاملی، در الایقاظ من الهَجْعَة بالبرهان علی الرِجعة، با آوردن بیش از ۶۴ آیه و ۶۰۰ حدیث برای اثبات رجعت، به این موضوع پرداخته است. [۱۴۹]
شیخ حرّ این کتاب را در دوازده فصل تنظیم کرده و به تفصیل تمام روایات ناظر به بحث رجعت را از متون مختلف حدیثی امامیه گردآوری کرده است. این کتاب با تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و ترجمه احمد جنتی (تهران ۱۳۶۲ش) به چاپ رسیده است.
امل الآمل
امل الآمل فی علماء جبل عامل، کتابی است در شرح حال عالمان شیعه جبل عامل و دیگر سرزمین‌ها. تعلیقات و تکمله‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است. [۱۵۰][۱۵۱]
الصحیفة السجادیة الثانیه
شیخ حرّ عاملی در الصحیفة السجادیة الثانیه، دعاهای دیگری را که از امام سجاد (علیه‌السلام) در منابع امامیه نقل شده اما در صحیفه سجادیه ذکر نشده، گردآوری کرده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده و نسخه‌های خطی متعددی از آن موجود است. [۱۵۲][۱۵۳][۱۵۴]
دیوان شعر
حرّ عاملی شعر نیز می‌سروده که بیشتر آنها در دیوانش (مشتمل بر بیش از بیست هزار بیت و بیشتر در مدح پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان (علیهم‌السلام)) مضبوط است. نسخه‌ای از دیوان او به خط مؤلف در کتابخانه ملی ملک و نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌اللّه حکیم در نجف باقی است [۱۵۵] که احتمالا اثری جز تاریخ الأئمة المعصومین (علیهم‌السلام) (یا ارجوزة فی تواریخ المعصومین علیهم‌السلام و النظام فی تواریخ المعصومین( علیهم‌السلام)) است که در چندین نسخه باقی مانده است. [۱۵۶][۱۵۷][۱۵۸]
با توجه به اینکه حرّ عاملی [۱۵۹] در شرح‌حال استادش، شیخ زین‌الدین بن محمد بن حسن، درباره از میان رفتن اشعار خود سخن گفته، احتمالاً دیوان وی تنها مشتمل بر اشعار او در هنگام اقامتش در ایران است و مجموعه اشعاری که در جبل عامل سروده، اثر دیگری است. اسعد طیب بخشی از دیوان وی (با نام تخمیس لامیة العجم) را منتشر کرده است.
منظومه تعلیمی
حرّ عاملی چندین منظومه تعلیمی مانند منظومه در ارث، زکات، هندسه [۱۶۰](درباره منظومه هندسه رجوع شود به [۱۶۱]) و تاریخ پیامبر(ص) و ائمه (علیهم‌السلام) [۱۶۲] و غدیریه و اشعار فراوانی در رثای برخی معاصران خود سروده است. (برای نمونه‌ای از اشعار وی به این منابع رجوع کنید. [۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵][۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸][۱۶۹][۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲]) وی با برخی معاصران و همدرسان خود مکاتبات منظوم و منثور داشته و برخی از مکاتباتش با سید جمال‌الدین عاملی را در امل الآمل [۱۷۳] نقل کرده است.
مجموعه مقالات
هیئت علمای جبل عامل در ۲۰ صفر ۱۴۱۹/ ۲۶ خرداد ۱۳۷۷ مراسمی، با حضور عده‌ای از محققان، در بزرگداشت شیخ حرّ برگزار کرد که مجموعه مقالات آن با عنوان الحر العاملی در ۱۴۲۰/ ۱۳۷۸ش در بیروت منتشر شد.
سایر آثار
۱. خلق الکافر؛
۲. بدایة الهدایه؛
۳. تعلیقه‌ای بر کتاب مزار تألیف علامه نسب‌شناس مرحوم سید شرف‌الدین علی حسینی مرعشی حائری (متوفای ۱۳۱۶ ق)؛
۴. اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است؛
۵. نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است؛
۶. کتابی در رجال؛
۷. کتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر(ص) و ائمه (علیهم‌السّلام)؛
۸. کتابی درباره منزه بودن امامان معصوم(ع) از فراموشی و سهو؛
۹. کتابی در ردّ نظرات اهل سنت؛
۱۰. وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا (به شیوه کشف المحجه علامه سید بن طاووس)؛
۱۱. کتابی پیرامون زیارتگاه‌ها و زیاتنامه‌ها؛
۱۲. کتابی در اخلاق: کتاب طهارة الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی که از ائمه اطهار(ص) وارد شده بر آن افزوده است؛
۱۳. کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت»؛
۱۴. دیوان امام زین‌العابدین (علیه السّلام) که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است (در بمبئی چاپ شده است)؛
۱۵. حاشیه بر کتاب اصول کافی مرحوم کلینی؛
۱۶. حاشیه بر کتاب «من لا یحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق؛
۱۷. حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسی (ره)؛
۱۸. حاشیه بر استبصار شیخ طوسی (ره)؛
۱۹. رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج؛
۲۰. خاتمة الوسائل.
وفات و مدفن
برادر شیخ حر عاملی در کتاب «الدر المسلوک» درباره وفات ایشان می‌فرماید: «در روز ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ ق، غروب خورشید فضیلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شیخ الاسلام و المسلمین، جانشین فقها و روات شیعه، سخنگوی هدایت امت و حیات شریعت، راست‌گو در روایات و نقل معجزات وسائل الشیعه، امام خطیب و شاعر ادیب، بنده حقیقی پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شیخ ابوجعفر محمد بن حسن حر عاملی واقع شد. او سفر کرده به سوی رحمت خدایش در جوار هشتمین امام شیعیان علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) است. او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ایوان حجره‌ای در صحن روضه در کنار مدرسه میرزا جعفر دفن نمودیم. او ۷۲ سال سن داشت.» [۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]
در سال‌های اخیر مقبره‌ای برای او ساخته‌اند و یکی از بست‌های پیرامون حرم رضوی که در جهت قبر او قرار دارد، «بست شیخ حرّ» نامیده شده است.
فهرست منابع
(۱) آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن.
(۲) اردبیلی، محمد بن علی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱.
(۴) امین.
(۵) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۶) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
(۷) بصری، احمد بن عبدالرضا، فائق‌المقال فی‌الحدیث و الرجال، چاپ محمود نظری، تهران ۱۳۸۱ش.
(۸) جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازةالکبیرة، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
(۹) جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
(۱۰) عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی: من بدایة القرن‌الرابع الهجری/ العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشرالهجری/ الثامن عشر المیلادی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۱) حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
(۱۲) حر عاملی، محمد بن حسن، اجازةالحرّ العاملی، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
(۱۳) حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
(۱۴) حر عاملی، محمد بن حسن، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، (قم) ۱۴۲۲.
(۱۵) حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۱۶) حر عاملی، محمد بن حسن، رسالة فی‌الغناء، چاپ رضا مختاری، در غنا، موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محسن صادقی، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش.
(۱۷) حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۱۸) حسنی صنعانی، یوسف بن یحیی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۹) حسینی اشکوری، احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰) حکیم، محمدحسین ، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ش.
(۲۱) حامد خفاف، «الشیخ محمدبن‌الحسن الحرّالعاملی: نظرة علی تراثةالهندسی»، در سلسله مؤتمرات هیئة علماء جبل عامل، مؤتمرالاول: الحرّالعاملی (۲۰ صفر ۱۴۱۹ه)، بیروت: دارالثقلین، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۲) موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات.
(۲۳) سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
(۲۴) سمعانی.
(۲۵) صدر، حسن، تکملة امل‌الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
(۲۶) طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۲۷) آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۲۸) قرقلو، کیومرث، «برداشت‌های صوفیان از قدرت فقها در ایران اواخر سده ۱۱/:۱۷ تصویر ملامحمدطاهر قمی در دو رساله جدلی صوفیانه»، فصلنامه مطالعات تاریخی ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش ۵ـ۶ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۳).
(۲۹) قمی، عباس، حماسه کربلا، ترجمه ابوالحسن شعرانی، چاپ حسن اردشیری لاجیمی، قم ۱۳۸۴ش.
(۳۰) قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش.
(۳۱) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۲) محبی، محمدامین بن فضل‌اللّه، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، بیروت: دارصادر.
(۳۳) محبی، محمدامین بن فضل‌اللّه، نفحةالریحانة و رشحة طلاءالحانة، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، (قاهره) ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
(۳۴) مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۵) مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافةالعصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
(۳۶) مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران ۱۳۸۵ش.
(۳۷) مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، الاجازةالکبیرة، او الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۱۴.
(۳۸) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۳۹) مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، دمشق ۲۰۰۵.
(۴۰) مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۴۱) ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
(۴۲) یاقوت حموی.
(۴۳) مروّه، علی، التشیع بین جبل عامل و ایران، لندن ۱۹۸۷.
عناوین مرتبط
الفصول المهمة فی اصول الائمة (کتاب)؛ جهاد النفس وسائل الشیعه (افراسیابی)؛ آداب معاشرت از دیدگاه معصومان (کتاب)؛ اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات (کتاب)؛ هدایة الامة (کتاب)؛ الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة (کتاب)
پانویس
۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۱-۱۵۴.
۲. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۳۲.
۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۶۶-۶۷.
۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۷۸.
۵. محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، ج۳، ص۴۳۲- ۴۳۵.
۶. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۶۳-۷۵.
۷. بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۷۶- ۸۰.
۸. موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۹۶- ۱۰۴.
۹. مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۱۲.
۱۰. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۴۱.
۱۱. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۶۳.
۱۲. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱۲، ص۲۸۰.
۱۳. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۵، ص۱۳۴، ذیل «مشغر».
۱۴. قمی، عباس، حماسه کربلا، ج۱، ص۲۴۲، به نقل از برادر شیخ حرّ عاملی در الدُّر المَسْلوک.
۱۵. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۹۴.
۱۶. قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۲، ص۷۵۶.
۱۷. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۹۴.
۱۸. مروّه، علی، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۹۰.
۱۹. موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۰۴.
۲۰. صدر، حسن، تکملة امل‌الآمل، ج۱، ص۲۲۲.
۲۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۵۴-۵۷.
۲۲. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۳۲.
۲۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص ۱۵۴.
۲۴. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۴.
۲۵. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۳۳.
۲۶. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۳۵.
۲۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۲۹.
۲۸. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۰۷.
۲۹. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۶۵-۶۶.
۳۰. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۱۲.
۳۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۷۰.
۳۲. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۱۳۶.
۳۳. مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۲۹-۴۳.
۳۴. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۲۹-۲۴۱.
۳۵. مهاجر، جعفر، جبل عامل بین الشّهیدین، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸.
۳۶. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد.
۳۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۰۷.
۳۸. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۲۵.
۳۹. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۳۴.
۴۰. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۱.
۴۱. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۵۵.
۴۲. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۵۸-۵۹.
۴۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۹۲.
۴۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۲.
۴۵. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۷۰.
۴۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴.
۴۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۹.
۴۸. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳.
۴۹. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۳۴.
۵۰. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۳۰ ص۱۷۳، خاتمه.
۵۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۳-۱۰۶.
۵۲. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۱۶۷-۱۹۰.
۵۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۱۶.
۵۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۳۹.
۵۵. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴-۱۰۵.
۵۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۹-۱۱۱.
۵۷. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه، ج۲، ص۹۰.
۵۸. مدنی، علی‌خان بن احمد، سلافة العصر، ج۱، ص۳۵۹.
۵۹. حسنی صنعانی، یوسف بن یحیی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، ج۳، ص۹۲-۹۳.
۶۰. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳.
۶۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۲.
۶۲. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳.
۶۳. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیه، ج۱، ص۳۶۲-۳۶۳.
۶۴. محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، ج۳، ص۴۳۲- ۴۳۳.
۶۵. حسنی صنعانی، یوسف بن یحیی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، ج۳، ص۹۰.
۶۶. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۲.
۶۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۲.
۶۸. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳.
۶۹. قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ج۲، ص۷۵۶.
۷۰. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۵۷.
۷۱. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۵، مقدمه شهاب‌الدین مرعشی نجفی.
۷۲. مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، الاجازة الکبیره، ج۱، ص۸۳.
۷۳. حسن صدر، تکملة امل الآمل، ج۱، ص۳۷۸.
۷۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۵۷.
۷۵. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۹۰.
۷۶. صدر، حسن، تکملة امل الآمل، ج۱، ص۳۷۸.
۷۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۳۱-۳۲.
۷۸. حسینی اشکوری، احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۳، ص۹-۱۰.
۷۹. آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۲۴۴.
۸۰. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۸، ص۷۰-۷۱، به نقل از الدر المسلوک.
۸۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل،ج۱، ص۹۸-۱۰۰.
۸۲. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۱۸.
۸۳. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۴۱۰.
۸۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۷۹.
۸۵. بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۵۱.
۸۶. حر عاملی، محمد بن حسن، اجازة الحرّ العاملی، ج۱، ص۲۰۴-۲۴۵.
۸۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۷-۱۲۱.
۸۸. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۶۷.
۸۹. بصری، احمد بن عبدالرضا، فائق المقال فی‌الحدیث و الرجال، ج۱، ص۳۵۳.
۹۰. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۹۰-۹۱.
۹۱. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۹۴.
۹۲. مروّه، علی، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۹۸-۱۰۰.
۹۳. موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۱۲، ص۲۶۸-۲۶۹.
۹۴. حر عاملی، محمد بن حسن، اجازة الحرّ العاملی، ص۱۷۱-۱۷۵.
۹۵. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۴.
۹۶. ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹.
۹۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۵.
۹۸. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه:کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۵۷-۲۶۰.
۹۹. حرّ، عبدالمجید، معالم الادب العاملی، ج۱، ص۳۲۱-۳۲۹.
۱۰۰. مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵.
۱۰۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۴۲.
۱۰۲. مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۵.
۱۰۳. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۴۱۷- ۴۵۸.
۱۰۴. حر عاملی، محمد بن حسن، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، ج۱، ص۱۰۸.
۱۰۵. حر عاملی، محمد بن حسن، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، ج۱، ص۱۱۰.
۱۰۶. حر عاملی، محمد بن حسن، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشّریعة، ج۱، ص۱۱۳.
۱۰۷. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۳، ص۱۰۹.
۱۰۸. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۳، ص۵۴۲-۵۴۸.
۱۰۹. ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۵۰۲-۵۰۳.
۱۱۰. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۹۹.
۱۱۱. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۳۱۴.
۱۱۲. ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۱۱۸- ۱۲۰.
۱۱۳. آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۶.
۱۱۴. مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۲۰۷-۲۱۳.
۱۱۵. طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، ج۱، ص۲۱۸-۲۴۲.
۱۱۶. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۵۵۷-۵۸۴.
۱۱۷. قرقلو، کیومرث، برداشت‌های صوفیان از قدرت فقها در ایران اواخر سده ۱۱/:۱۷ تصویر ملا محمدطاهر قمی در دو رساله جدلی صوفیانه، ج۱، ص۱۰۳-۱۵۳
۱۱۸. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۴.
۱۱۹. مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ج۱، ص۲۱۱.
۱۲۰. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۶۹۸-۷۱۲.
۱۲۱. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۷۱۵-۷۲۲.
۱۲۲. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی‌الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۴.
۱۲۳. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۸۳-۹۴.
۱۲۴. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۷۱۲-۷۱۵.
۱۲۵. حر عاملی، محمد بن حسن، رسالة فی‌الغناء، ج۱، ص۱۰۱-۱۸۴.
۱۲۶. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۸۵.
۱۲۷. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۳، ص۱۱۴۱-۱۱۴۶.
۱۲۸. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۶.
۱۲۹. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۲۲۴-۲۳۰.
۱۳۰. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، ج۳، ص۱۱۴۸-۱۱۵۳.
۱۳۱. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۴۴.
۱۳۲. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی‌الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۴.
۱۳۳. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۹، ص۳۹۶.
۱۳۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۱۴۴.
۱۳۵. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه:کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۶۰.
۱۳۶. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۳۴۷.
۱۳۷. آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۳۶.
۱۳۸. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیه، ج۱، ص۵۲۲-۵۲۴.
۱۳۹. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۷۸.
۱۴۰. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه:کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۱.
۱۴۱. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه:کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۹.
۱۴۲. مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه:کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۲۵.
۱۴۳. مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۱۰۰۶- ۱۰۰۹.
۱۴۴. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۲-۱۱.
۱۴۵. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۱۷-۵۳.
۱۴۶. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۵۳-۷۴.
۱۴۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۴۳.
۱۴۸. مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۹۶- ۹۹۸.
۱۴۹. مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۱۰۱۵- ۱۰۱۸.
۱۵۰. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۱۷- ۱۱۸.
۱۵۱. مروّه، علی، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۱۲۸-۱۳۲.
۱۵۲. جزایری، عبدالله بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷.
۱۵۳. حسینی اشکوری، احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۳، ص۴۶۸.
۱۵۴. حکیم، محمدحسین ، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۷۴- ۱۷۷.
۱۵۵. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۲۳۳.
۱۵۶. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۴۶۵-۴۶۶.
۱۵۷. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۲۳۴.
۱۵۸. آصف فکرت، محمد، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۹۷.
۱۵۹. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص۹۷.
۱۶۰. حسینی اشکوری، احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۰.
۱۶۱. خفاف، حامد، الشیخ محمد بن الحسن الحرّ العاملی: نظرة علی تراثة الهندسی، ج۱، ص۱۹۳-۲۰۲.
۱۶۲. حسینی اشکوری، احمد، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹.
۱۶۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص ۳۴-۳۵.
۱۶۴. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۹۷.
۱۶۵. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹.
۱۶۶. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶.
۱۶۷. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۳۳.
۱۶۸. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۴۶-۱۵۴.
۱۶۹. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج۱، ص۱۶۳.
۱۷۰. محبی، محمدامین، نفحة الریحانة و رشحة طلاء الحانة، ج۱، ص۲۳۸.
۱۷۱. افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۱۲۹.
۱۷۲. مروّه، علی، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۱۱۱-۱۲۳.
۱۷۳. حر عاملی، محمد بن حسن، امل‌الآمل، ج۱، ص ۴۷-۴۹.
۱۷۴. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۵.
۱۷۵. سماهیجی، عبداللّه بن صالح، الاجازة الکبیرة الی الشیخ ناصر الجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۵.
۱۷۶. قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۲، ص۷۵۶، به نقل از الدُّر المَسْلوک.
منبع
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حرّعاملی»، شماره۶۰۲۴.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیخ محمد حسن حرّ عاملی»، تاریخ بازیابی ۱۳۸۹/۱۰/۱۰.
دیدگاه تان را بنویسید