آیت الله ناصر مکارم شیرازی در ۱۳۰۵ در شیراز به دنیا آمد. ایشان به همراه چند تن دیگر از علمای قم، پس از رحلت آیت الله اراکی از طرف جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به عنوان مرجع معرفی شدند. آیت الله مکارم فعالیت های مذهبی، فرهنگی بسیاری در کارنامه خود به ثبت رسانده است.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی اختصاص دارد.
آیت الله ناصر مَکارِم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش) مرجع تقلید و استاد درس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم است. او یکی از هفت مرجع معرفی‌شده از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در سال ۱۳۷۳ش بعد از درگذشت آیت‌الله محمدعلی اراکی بود.
اطلاعات فردی
لقب آیت‌الله، آیت‌الله‌العظمی
تاریخ تولد ۱۳۰۵ش
زادگاه شیراز
محل زندگی قم
اطلاعات علمی
استادان آیت‌الله بروجردی، سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای، سید محمد محقق داماد
محل تحصیل شیراز، قم، نجف
اجازه اجتهاد از محمدحسین کاشف الغطاء، محمدباقر اصطهباناتی
تألیفات تفسیر نمونه، پیام امام، مفاتیح نوین، انوار الفقاهة
فعالیتهای اجتماعی-سیاسی
اجتماعی مرجع تقلید شیعیان
امضا
وبگاه رسمی http://makarem.ir
آیت‌الله مکارم شیرازی از جوانی تألیفاتی داشته و تا دهه ۱۳۹۰ش، نزدیک به یک‌صد اثر از وی منتشر شده است. وی از مدیران مجله مکتب اسلام به‌ویژه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بود. تفسیر نمونه، یکی از مهمترین تفاسیر معاصر قرآن، حاصل کار گروهی به سرپرستی اوست.وی صاحب فتاوایی است که در فقه شیعه کم‌سابقه است؛ از جمله حرمت سیگار کشیدن و عدم نجاست ذاتی کفار. مدارس علمیه مانند مدرسه فقهی امام کاظم(ع)، مؤسسات پژوهشی مانند مرکز تخصصی شیعه‌شناسی و همچنین شبکه ماهواره‌ای ولایت از جمله مراکزی است که از سوی دفتر وی اداره می‌شود.
در همین رابطه بخوانید:
محمدتقی آقا نجفی اصفهانی که بود؟/علت انتقال وی به وسیله دربار به تهران و مجددا به اصفهان چه بود؟
از زندگی عالم برجسته سید اسماعیل نوری طبرسی چه می دانید؟/وی در محضر کدام بزرگان شاگردی کرد؟
آیت الله ناصر مکارم شیرازی از روحانیان فعال و یکی از سخنرانان انقلابی بوده که پیش از انقلاب اسلامی در نقاط مختلف ایران دست به فعالیت زده و زندانی و تبعید شده است. او عضو مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بوده است. در سال ۱۳۹۳ش، همایشی با مدیریت وی در قم و با عنوان «کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» در واکنش به تحرکات گروه داعش برگزار شد و عالمانی از ۸۰ کشور جهان در آن حضور داشتند.
زندگینامه آیت الله مکارم شیرازی
زندگی و تحصیل
آیت الله ناصر مکارم شیرازی، در سال ۱۳۰۵ش در شیراز متولد شد. پدر او بازرگان و فروشنده بود. تحصیلات دبستان و دبیرستان را در شیراز گذراند و در ۱۴ سالگی دروس دینی خود را در مدرسه آقا بابا خان شیراز آغاز کرد و در ۱۸ سالگی (۱۳۲۳ش) وارد حوزه علمیه قم شد. در سال ۱۳۲۹ش به نجف رفت، اما پس از یک سال اقامت و تحصیل، در سال ۱۳۳۰ش به قم بازگشت.[۱]
آیت الله مکارم شیرازی در درس آیت‌الله بروجردی، سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای و سید محمد محقق داماد در قم شرکت می‌کرد. در نجف، در درس آیت‌الله خویی و سید محسن حکیم حاضر شد و در بازگشت از نجف، در ۲۴ سالگی، از محمدباقر اصطهباناتی و محمدحسین کاشف الغطاء اجازه اجتهاد دریافت کرد.[۲]
شهید سید محمد حسینی بهشتی و امام موسی صدر، از هم‌مباحثه‌های آیت الله مکارم شیرازی بوده‌اند.[۳]
مرجعیت
آیت الله ناصر مکارم شیرازی یکی از مراجع تقلید شناخته‌شده در جمهوری اسلامی ایران و یکی از هفت فقیهی است که پس از درگذشت آیت‌الله اراکی در آذر ۱۳۷۳ش، از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، واجد شرایط مرجعیت شناخته و اعلام رسمی شد.[۴]
اقدامات علمی و فرهنگی
آیت الله مکارم شیرازی از ابتدای جوانی دست به تألیف و تحقیق زد و علاوه بر تحصیلات حوزوی مرسوم، اقدامات فرهنگی را هم با جدیت دنبال کرد. این فعالیتهای او در شرایطی بوده که تعداد نویسندگان حوزوی در آن دوره بسیار اندک بود.[۵] برخی از فعالیتهای او از این قرار است:
نویسنده برگزیده کتاب سال ۱۳۳۳ش
آیت الله مکارم شیرازی در سال ۱۳۳۳ش[۶] کتابی با عنوان «فیلسوف‌نماها» نوشت که برنده جایزه کتاب سال شد.[۷] این کتاب، با زبانی داستانی، عقاید مارکسیستی را نقد کرده است.[۸] او پیش از این، کتاب «جلوه حق» را در نقد فرقه صوفیه و در پی تبلیغات گسترده آنها تألیف کرده بود.[۹]
انتشار مجله درسهایی از مکتب اسلام
آیت‌الله مکارم شیرازی و جمعی دیگر از حوزویان، مجله درسهایی از مکتب اسلام را در سال ۱۳۳۷ش پایه‌گذاری کردند و یک سال پس از راه‌اندازی آن، در پی جدایی برخی اعضا، صاحب امتیازی و مدیرمسئولی این نشریه را عهده‌دار شد[۱۰] و این مسئولیت را تا سال ۱۳۶۶ش بر عهده داشت.[۱۱] برخی از کتاب‌های منتشر شده از سوی ناصر مکارم شیرازی اولین بار به‌صورت مقاله‌های متناوب در نشریه مکتب اسلام چاپ شده است؛ کتاب‌هایی از جمله «معاد و جهان پس از مرگ»، «مشرق‌زمین به پا خیزد» و «مهدی، انقلابی بزرگ».[۱۲] سرمقاله‌های آیت‌الله مکارم شیرازی در مجله مکتب اسلام، موضعی انتقادی و معترضانه در برابر حکومت پهلوی داشت و به توقیف چندباره این مجله انجامید.[۱۳]
پایه‌گذاری جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
آیت‌الله مکارم شیرازی، یکی از اعضای اصلی هیئتی بود که در زمان حیات آیت‌الله بروجردی برای ساماندهی وضعیت حوزه‌های علمیه شکل گرفت[۱۴] و پس از درگذشت او در سال ۱۳۴۰ش نیز ادامه یافت.[۱۵] این هیئت در سال ۱۳۳۷ش برای رسیدگی به امور حوزه علمیه[۱۶] با نظر آیت‌الله بروجردی که در آن زمان، مرجع عام و زعیم حوزه علمیه بود تشکیل شد و علاوه بر مکارم شیرازی چهره‌های حوزوی‌ای از جمله حسینعلی منتظری، ربانی شیرازی، سید مهدی روحانی، سید موسی زنجانی، احمد آذری قمی، مهدی حائری تهرانی، محسن حرم‌پناهی و جعفر سبحانی، عضو آن بودند.[۱۷] ادامه کار این هیئت، موجب شکل‌گیری جامعه مدرسین در سال ۱۳۴۴ش شد.[۱۸] آیت الله مکارم شیرازی همچنان یکی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است.[۱۹]
مراکز و مؤسسات وابسته
آیت‌الله مکارم شیرازی در طول سال‌های مرجعیت خود، مدارس علمیه، مراکز آموزشی و رفاهی و مؤسسات رسانه‌ای را راه‌اندازی کرده است.
مدارس علمیه
مدارس علمیه آیت‌الله مکارم از این قرار است:
مدرسه امیرالمؤمنین(ع)
این مدرسه، محل دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی در شهر قم است و دیدارهای عمومی در آن برگزار می‌شود. کتاب تفسیر نمونه در این مدرسه تألیف شده و سال‌ها محل برگزاری درس خارج فقه و اصول و عقاید او بوده است.[۲۰]
مدرسه امام حسن مجتبی(ع)
مدرسه امام حسن(ع) در سال ۱۳۶۸ش تأسیس شد و تا ۱۳۷۵ش، خوابگاه طلاب غیرایرانی بوده است. از سال ۱۳۷۵ شمسی، این مدرسه تبدیل به مدرسه علمیه آموزشی خوابگاهی شد و هم‌اکنون ۹۰ نفر از طلاب پایه‌های اول تا سوم در آن مشغول به تحصیل هستند.[۲۱]
مدرسه فقهی امام موسی کاظم(ع)
مدرسه امام کاظم(ع) در شهریور ۱۳۹۴ش با پذیرش ۹۰ طلبه آغاز به کار کرد و از جمله مدارس تخصصی فقه و اصول است که طلاب از پایه هفتم حوزه در آن تحصیل می‌کنند. این مدرسه، محل برگزاری کنگره بین‌المللی بررسی جریان‌های تکفیری در سال ۱۳۹۳ش بوده است.[۲۲]
مراکز آموزشی و پژوهشی
مراکز آموزشی و پژوهشی که زیر نظر آیت‌الله مکارم فعالیت می‌کنند عبارتند از:
مرکز تخصصی شیعه‌شناسی
مرکز تخصصی شیعه‌شناسی در سال ۱۳۸۷ش با هدف دفاع عملی از تشیع، پاسخ‌دهی در راستای حفظ اسلام، شناخت کامل در دفاع از تشیع و شناخت جامع سایر مذاهب و مکاتب، راه‌اندازی شد.[۲۳]
بنیاد فقه اهل بیت(ع)
این بنیاد از سال ۱۳۸۱ش در مدرسه امام سجاد(ع) آغاز به کار کرده و دو موضوع دائرة المعارف فقه مقارن (از سال ۱۳۸۱ش) و تهیه و تنظیم آیات الاحکام (از سال ۱۳۸۶ش) در آن پیگیری می‌شود.[۲۴]
دار الاعلام لمدرسة اهل البیت
دارالاعلام با هدف شناخت، نقد و مقابله با وهابیت و همچنین دفاع از عقاید شیعه، در سال ۱۳۸۸ش آغاز به کار کرد. این مرکز در ساختمانی به مساحت تقریبی ۴۰۰ متر و در سه طبقه ساخته شده و رویکردی پژوهش‌محور دارد. فصلنامه سراج منیر و پایگاه اینترنتی وهابیت‌شناسی از کارهای این مرکز است.[۲۵]
مؤسسه ۱۱۰ مدرسه
مؤسسه مذکور از سال ۱۳۷۹ش با هدف تأسیس مدارسی در مناطق بسیار محروم کشور مخصوصا در شرق خراسان و منطقه سیستان و بلوچستان آغاز به کار کرد. مدارس ساخته‌شده، عموما «الغدیر» یا «امیرالمؤمنین» نامگذاری می‌شوند. تعدادی از خیرین در ساخت این مدارس مشارکت می‌کنند.[۲۶]
مدرسه امام حسین(ع)
مدرسه امام حسین(ع) محل استقرار مرکز تخصصی تفسیر قرآن کریم، و محل موقت مرکز تخصصی شیعه‌شناسی است.[۲۷]
مدرسه علمیه دارُ المبلّغین فلسفی
این مدرسه علمیه که به نام محمدتقی فلسفی، واعظ مشهور نامگذاری شده، در خانه فلسفی در تهران ساخته شده است. هدف این مدرسه، تربیت مبلغان، آشناتر شدن به مسائل زمان، آشنایی با شبهات و پاسخ آن و همچنین هماهنگی در مسائل تبلیغی اعلام شده است.[۲۸]
مجتمع خاتم الانبیای شیراز
این مجتمع که پنج مرکز را در خود جای داده؛ دارای حوزه علمیه، مسجد، کتابخانه عمومی، دارالقرآن و سالن بزرگ دارالقرآن است. مجتمع خاتم الانبیا در شیراز راه‌اندازی شده و مساحت آن، ۱۲ هزار و پانصد متر است.[۲۹]
رسانه‌ها
شبکه ماهواره‌ای الولایة، در سال ۱۳۹۲ش برای مخاطبان عرب‌زبان تأسیس شد و هدف آن، جلوگیری از نفوذ تفکر تکفیری-سلفی اعلام شد. برنامه‌های این شبکه به وقت نجف پخش می‌شود و دفتر رسمی آن در ایران است.[۳۰] پیش از این شبکه، شبکه ماهواره‌ای ولایت از سال ۱۳۸۹ به زبان فارسی راه‌اندازی شده است. اهداف این شبکه، نشر معارف مکتب اهل بیت(ع) و دفاع از مبانی نظری اندیشه‌های اسلامی با روش‌های عقلانی و منطقی اعلام شده است.[۳۱]
آثار تألیفی و ترجمه
آیت الله ناصر مکارم شیرازی از جوانی، کتاب‌هایی تألیف کرده و آثار و تألیفات او به صد عنوان می‌رسد. گرچه برخی از کتاب‌هایی که به نام اوست زیر نظر او و با همکاری جمعی از نویسندگان نوشته شده، اما آثار بسیاری نیز به قلم خود وی نوشته و منتشر شده است. کتاب‌های آیت‌الله مکارم شیرازی، در موضوعات مختلف قرآنی، زندگانی معصومان، اعتقادی، فقهی، اخلاقی و ادعیه و زیارات، تألیف شده است.
تفسیر نمونه
این تفسیر، اثر آیت الله ناصر مکارم شیرازی و برخی دیگر از چهره‌های حوزوی از جمله محمدرضا آشتیانی، محمدجعفر امامی، محمود عبداللهی، محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی است که در طول ۱۵ سال و در ۲۷ جلد نوشته شده است.[۳۲] تفسیر نمونه، به زبان ساده نوشته شده تا برای عموم مردم قابل فهم باشد. این تفسیر، در کنار شرح و بسط آیات قرآن، به مسائل اجتماعی نیز می‌پردازد و برخی مطالب علمی نیز در آن بیان شده و به همین دلیل، از تفاسیر علمی خوانده می‌شود.[۳۳]
پیام قرآن
پیام قرآن از تفاسیر موضوعی قرآن به زبان فارسی، اثر آیت‌الله مکارم شیرازی و گروهی از نویسندگان حوزه علمیه قم است. تألیف این کتاب ۸ سال طول کشیده و در ده جلد منتشر شده است. در این کتاب، ابتدای هر موضوعی، آیات مرتبط با آن آورده شده سپس استنباط و استدلال صورت پذیرفته است. تفسیر پیام قرآن به زبان عربی نیز ترجمه شده است.
پیام امام امیرالمؤمنین(ع)
پیام امام امیرالمومنین(ع) کتابی است در شرح و تفسیر نهج البلاغه اثر آیت‌الله مکارم شیرازی و گروهی از نویسندگان حوزه علمیه قم. این کتاب در پانزده جلد و در طول بیست سال نوشته شده است. این اثر تمام خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها را شرح داده و همچنین در ذیل عناوینی چون «خطبه در یک نگاه»، «نامه در یک نگاه» و «نکته‌ها» به ذکر نکات پیرامونی پرداخته است.
اخلاق در قرآن
اخلاق در قرآن (کتاب)، نام کتابی به قلم آیت‌الله مکارم شیرازی و با ملاحظات جمعی از محققان که به روش تفسیر موضوعی، مسائل اخلاقی قرآن را مورد توجه قرار داده است. این کتاب بعد از انتشار پیام قرآن که پیرامون معارف و عقاید اسلامى به سبک تفسیر موضوعى بود، به سراغ بحث اخلاق اسلامی در قرآن به عنوان دوره دوم پیام قرآن می‌پردازد.[۳۴]
مفاتیح نوین
مفاتیح نوین نوشته آیت‌الله مکارم شیرازی و جمعی از همکاران بوده و با ترجمه هاشم رسولی محلاتی، در سال ۱۳۸۷ش منتشر شد. این کتاب که شباهت‌هایی به مفاتیح الجنان دارد و نویسندگان آن معتقدند که نسخه‌ای روزآمد و مناسب عصر و زمان و مخصوصا مناسب جوانان است[۳۵] در ده بخش مختلف، حاوی سوره‌هایی از قرآن کریم، ادعیه، زیارات، اعمال ماه‌های اسلامی، اعمال شب و روز و ایام هفته، آداب و تعقیبات نماز، نمازهای مستحب، دعاهای مخصوص حل مشکلات معنوی و مادی، آداب استخاره و احکام و آداب مرتبط با مردگان است.[۳۶]
دائرة المعارف فقه مقارن
دائرة المعارف فقه مقارن نوشته آیت‌الله مکارم شیرازی و جمعی از همکاران، حاوی اطلاعات عمومی درباره فقه شیعه و اهل سنت و سایر مذاهب و ادیان، با رویکردی تطبیقی است. اقتصاد اسلامی، مسائل معاصر فقهی، تاریخ و ادوار فقهی شیعه و اهل سنت و منابع استنباط فقه، جایگاه فلسفه در فقه، و اصطلاحات فقهی، بخش‌های مختلف کتاب را تشکیل می‌دهد.[۳۷]
انوار الفقاهة فی احکام العترة الطاهرة
انوار الفقاهة، سلسله کتاب‌هایی به زبان عربی است که از «کتاب الخمس و الانفال»[۳۸] آغاز می‌شود و تقریر درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی است. از این مجموعه، کتاب الخمس والانفال، در سال ۱۴۱۶ق، کتاب الحدود در سال ۱۴۱۸ق،[۳۹] کتاب البیع در سال ۱۴۲۵ق،[۴۰] مکاسب محرمه در سال ۱۴۲۶ق[۴۱] و کتاب النکاح در سال ۱۴۳۲ق،[۴۲]چاپ شده است.
ترجمه قرآن کریم
ترجمه قرآن به قلم آیت‌الله مکارم شیرازی، در سال ۱۳۷۳ شمسی چاپ و منتشر شده است. این ترجمه به گفته مترجم، با استفاده از ترجمه موجود در تفسیر نمونه است، بر اساس روش محتوا به محتوا و همچنین به زبان روزمره توده مردم نوشته شده است.[۴۳] این ترجمه با همکاری دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی آماده انتشار شده است.[۴۴] ویژگی این ترجمه، دقت و روانی جمله‌ها و آشکار بودن مفهوم و معنای آیات دانسته شده است.[۴۵] با این حال مرتضی کریمی‌نیا گرچه معتقد است این ترجمه پس از تنها دو سال انتشار، در میان قرآن‌خوانان و قرآن‌شناسان شهره شده،[۴۶] اما اشکالاتی غیرقابل چشم‌پوشی دارد؛ از جمله: برخی موارد ترجمه‌نشده، اشکالات نحوی و ساختاری، تفاوت و تضاد در تفسیر و توضیح و همچنین اشکالات لغوی و صرفی.[۴۷]
ترجمه به زبان‌های دیگر
علاوه بر برخی کتب که توسط ایشان به زبان عربی تألیف شده است، بسیاری از کتب آیت‌الله مکارم به زبان‌های دیگر از جمله عربی، انگلیسی، اردو، آذربایجانی، روسی، فرانسوی و اسپانیولی ترجمه و چاپ شده است.[۴۸]
اقدامات و سرگذشت اجتماعی و سیاسی
آیت‌الله مکارم شیرازی، در دوران جوانی از جمله حوزویانی بود که به دنبال اصلاح حوزه‌های علمیه بود و در نوشتن نامه‌ای به آیت‌الله بروجردی برای پیگیری این اصلاحات[۴۹] مشارکت داشت. امضای او در زیر بسیاری از بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها علیه حکومت پهلوی دیده می‌شود.[۵۰] او همچنین در مبارزات سیاسی انقلابی، تدوین قانون اساسی و مواردی دیگر، نقش‌آفرینی اجتماعی و سیاسی داشته است.
مواضع انتقادی و معترضانه در مجله مکتب اسلام
آیت‌الله مکارم شیرازی که تا اندکی پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ش، صاحب امتیاز و مدیرمسئول مجله مکتب اسلام بوده، در سرمقاله‌های این نشریه پیش از پیروزی انقلاب، بارها مواضعی انتقادی و معترضانه درباره مسائل اداری، اخلاقی، فرهنگی و نقد وابستگی حکومت شاه به غرب اتخاذ کرده و همین رویکردها منجر به توقیف‌های چندباره مکتب اسلام شده است. اعتراض به کشف حجاب و بی‌بند و باری، واکنش به مبارزه نمایشی با فساد اداری و رشوه‌خواری، اشاره به گردانندگان مطبوعات مروج فساد و سرمقاله‌ای در واکنش به گسترش شراب‌خواری، مطالبی از آیت‌الله مکارم شیرازی بوده که منجر به توقیف موقت نشریه مکتب اسلام در موارد متعدد شده است.[۵۱]
از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا مقاله روزنامه اطلاعات
نقش‌آفرینی‌های سیاسی آیت‌الله مکارم شیرازی را می‌توان در بسیاری از رخدادهای پیش از انقلاب ایران مشاهده کرد که در سطوح مختلفی صورت گرفته است:
سخنرانی در مراسمی که در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی (۱۰ آبان ۱۳۴۱ش) برگزار شد.[۵۲]
سخنرانی در آبادان به نمایندگی از امام خمینی(س) در اعتراض به رفراندوم انقلاب سفید (بهار ۱۳۴۲ش).[۵۳]
سخنرانی پرشور انقلابی در مسجد هدایت تهران، در خرداد ۱۳۴۲ش همزمان با عاشورا، و بازداشت شدن در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش به همراه مرتضی مطهری، محمدتقی فلسفی، عبدالکریم هاشمی‌نژاد و جمعی دیگر.[۵۴] او ۴۵ روز در زندان به سر برد و سپس آزاد شد.[۵۵]
ارسال نامه (به همراه برخی دیگر از حوزویان شیرازی مقیم حوزه علمیه قم) به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر، در اعتراض به تبعید امام خمینی، در اسفند ۱۳۴۳ش.[۵۶]
ارسال نامه‌هایی به امام خمینی پس از انتقال وی از ترکیه به نجف. این نامه‌ها که امضای گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم را به همراه داشت، حاوی ابراز خوشحالی از انتقال امام خمینی به نجف و دعا برای بازگشت وی به ایران بود.[۵۷]
تأکید بر مرجعیت امام خمینی پس از درگذشت سید محسن حکیم در تسلیت اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (از جمله آیت‌الله مکارم شیرازی) خطاب به امام خمینی.[۵۸] آیت‌الله مکارم همچنین به همراه ۴۲ تن از روحانیان حوزه علمیه قم، پس از درگذشت مشکوک آیت الله سید مصطفی خمینی، اول آبان ۱۳۵۶ش، تلگرام تسلیتی به امام خمینی ارسال کرد. تأکید بر بازگشت امام خمینی، در این تلگرام هم دیده می‌شود که به وضوح نشانگر وجه سیاسی این تلگرام تسلیت است.[۵۹]
سخنرانی در مسجد ارک تهران، از ابتدای دهه ۵۰ شمسی، درباره موضوعاتی از قبیل نقد مارکسیسم، مبارزه با اسلام سرمایه‌داری، رابطه اسلام و سیاست، حق وتو در سازمان ملل و فلسطین.[۶۰]
برگزاری مراسم چهلم آیت الله سید مصطفی خمینی در مدرسه امیرالمؤمنین، در ۹ آذر ۱۳۵۶ش، با حضور سه هزار نفر از مردم قم که پس از آن، جمعی از شرکت‌کنندگان و طلاب، با برگزاری تظاهراتی به سوی مدرسه خان شعار «درود بر خمینی» سر دادند.[۶۱]
سخنرانی اعتراضی در واکنش به توهین به امام خمینی در مقاله روزنامه اطلاعات با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه». این سخنرانی در حضور مردم معترضی ایراد شد که به نشانه اعتراض در خانه مراجع تقلید و از جمله در مدرسه امیرالمؤمنین(ع) تجمع کرده بودند. سخنان آیت الله مکارم شیرازی در این رابطه، موجب تبعید او شد.[۶۲]
هفت ماه تبعید
پس از رخدادهای ۱۹ دی ۱۳۵۶ش، آیت‌الله مکارم شیرازی، آقایان حسین نوری همدانی، ابوالقاسم خزعلی، محمدعلی گرامی، محمد یزدی و حسن صانعی تبعید شدند.[۶۳] آیت الله مکارم شیرازی بر اساس حکم «کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی شهرستان قم»، محکوم به سه سال اقامت اجباری در شهرستان چابهار شد و ۲۱ دی ۱۳۵۶ش به چابهار فرستاده شد.[۶۴] او ۵۰ روز بعد به مهاباد[۶۵] و پس از چندی به انارک در شهرستان نایین برده شد و از ۹ خرداد ۱۳۵۷ش، ادامه تبعید خود را در آنجا سپری کرد.[۶۶] وی به همراه چند تن دیگر از روحانیان تبعید شده، پس از نخست‌وزیری جعفر شریف‌امامی و شعارهای او برای اعطای آزادی سیاسی، آزاد شده و به قم بازگشتند.[۶۷]
مشارکت در تدوین قانون اساسی
آیت الله ناصر مکارم شیرازی که پس از رهایی از تبعید تا پیروزی انقلاب، نقش‌آفرینی‌های سیاسی فراوانی داشت در تحصن انقلابیون در دانشگاه تهران حضور یافت و از امکان استقرار حکومت اسلامی سخن گفت.[۶۸] پس از پیروزی انقلاب، در تدوین قانون اساسی در مجلس خبرگان قانون اساسی هم حضور داشت و بر تصویب مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی پای فشرد.[۶۹]
کنگره جریان‌های تکفیری
این همایش بین‌المللی با ریاست آیت الله ناصر مکارم شیرازی، مدیریت علمی آیت الله جعفر سبحانی و دبیری سید مهدی علیزاده موسوی، دوم و سوم آذر ۱۳۹۳ش، با حضور عالمان شیعه و سنی از ۸۰ کشور جهان، در قم برگزار شد. آیت‌الله مکارم شیرازی در «کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، گروه داعش را بهانه‌ای در دست دشمنان دانست که با توسل به آن، اسلام را دین بربریت و خشونت بخوانند.[۷۰]
اندیشه‌های فقهی
آیت الله ناصر مکارم شیرازی، در قامت یک فقیه و مرجع تقلید شیعه، فتاوایی صادر کرده که برخی از آنها در تاریخ فقه شیعی کم‌نظیر بوده یا با فتاوای مشهور تفاوت داشته است. برخی از این موارد در زیر آمده است:
عدم نجاست ذاتی کفار
به فتوای ایشان، کفار، نجاست ذاتی ندارند ولی چون از نجاست ظاهری پرهیز نمی‌کنند، در معاشرت با آنان باید احتیاط کرد.[۷۱]
تحریم توهین به مقدسات اهل سنت
به فتوای آیت الله مکارم شیرازی، توهین به مقدسات اهل سنت جایز نیست.[۷۲]
جواز ترک حجاب در ضرورت
به فتوای آیت الله مکارم شیرازی، اگر دختران مسلمان در شرایطی قرار بگیرند که گذراندن دروس عالی جز با عدم رعایت حجاب امکان‌پذیر نباشد، به مقدار ضرورت می‌توانند حجاب اسلامی را رعایت نکنند. این فتوا در پاسخ به پرسشی درباره وظیفه دانشجویان زن مسلمان در کشورهایی مانند ترکیه صادر شده است.[۷۳] انتشار این فتوا در رسانه‌ها، برخی واکنش‌ها را در پی داشت. دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، در توضیحی، حجاب زنان در اسلام را از ضروریات دین اسلام دانست، اما در عین حال تأکید کرد که بنابر فتوای مذکور، در موارد ضرورت، اجازه ترک حجاب داده می‌شود.[۷۴]
حرمت استعمال دخانیات
به فتوای آیت الله مکارم شیرازی، کشیدن سیگار و انواع دخانیات حرام است.[۷۵]
حرمت جریمه دیرکرد وام
به فتوای آیت الله مکارم شیرازی، گرفتن جریمه دیرکرد مشروعیت ندارد، همانطور که تأخیر در پرداخت وام از سوی قرض‌گیرندگان هم جایز نیست.[۷۶] در فتوایی دیگر از آیت‌الله مکارم شیرازی، تصریح شده که جریمه دیرکرد هر گاه به عنوان یک قانون بانکی طبق محاسبه سود پول اعمال شود، نوعی رباخواری و حرام است و اگر به عنوان تعزیر در برابر تأخیر در پرداخت دین باشد، مبلغ آن جریمه، متعلق به بیت‌المال است، نه سیستم بانکی.[۷۷]
لزوم قربانی کردن در وطن، به جای منا در شرایط خاص
به فتوای آیت الله مکارم شیرازی، اگر مکلف بداند که قربانی حج تمتع که در منا انجام می‌شود، از بین می‌رود و قابل استفاده نیست، باید پول آن را کنار بگذارد و در ماه ذی الحجه همان سال در شهر خودش قربانی کند. بنابر این فتوا، اگر مکلف در همان سال نتوانست، باید در ایام تشریق سال بعد، احکام قربانی را انجام دهد.[۷۸] بنابر نظر فقهای شیعه، قربانی حج تمتع باید در سرزمین منا ذبح شود.[۷۹] با این حال اهل سنت معتقدند ذبح در منا مستحب است و آنچه واجب است، ذبح در محدوده حرم است.[۸۰] نظرات تفصیلی آیت‌الله مکارم شیرازی در این باره به همراه دلایل او، در رساله مستقل فقهی با عنوان «حکم الأضحیة فی عصرنا» آمده است.[۸۱] بر اساس فتوای ایشان، در صورت اطمینان به حصول شرایط قربانی در منا، اولویت با ذبح در همان جاست.[۸۲]
موضع‌گیری‌های فقهی و اجتماعی
آیت‌الله مکارم شیرازی، در مواردی به رخدادهای اجتماعی واکنش نشان داده است که برخی از این موضع‌گیری‌ها در ادامه می‌آید:
فتوای جهاد در عراق
آیت الله مکارم شیرازی، در تیر ۱۳۹۳ش، در واکنش به احتمال حمله داعش به اماکن مقدس شیعیان، در پیامی، «دفاع از تمامیت عراق مخصوصا عتبات عالیات» را بر همه علاقمندان به اسلام و اهل بیت، جهاد فی سبیل الله و واجب خواند.[۸۳]
ظهور بسیار نزدیک است
آیت الله مکارم شیرازی در فروردین ۱۳۹۰ش، به انتشار یک فیلم واکنش نشان داد و تطبیق مضمون روایات آخرالزمان بر افراد را توطئه خواند. او گفت: «وقتی شما تطبیق انجام دهید، اگر این تطبیق درست نباشد، به اعتقادات مردم آسیب خواهد زد.»[۸۴] در فیلم مذکور، چهره‌های معاصری از قبیل محمدباقر حکیم، محمود احمدی‌نژاد، سید حسن نصرالله، و ملک عبدالله پادشاه اردن، بر برخی چهره‌های موجود در روایات از جمله نفس زکیه، شعیب بن صالح، سید یمانی و سفیانی تطبیق داده شده‌اند.[۸۵]
فتوای ارتداد شاهین نجفی
آیت الله مکارم شیرازی در اردیبهشت ۱۳۹۱ش، در پاسخ به استفتایی درباره توهین شاهین نجفی به امامان معصوم، تأکید کرد: «هر گونه اهانت به مقام شامخ امامان معصوم(ع) و توهین آشکار به آنها اگر توسط فرد مسلمانی صورت گیرد، موجب ارتداد است و اگر توسط غیر مسلمانی باشد، داخل در عنوان سابّ النبی(ع) می‌باشد.»[۸۶]
منتفی‌شدن حج ۹۵
آیت الله مکارم شیرازی، در اردیبهشت ۱۳۹۵ش، در دیدار وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، با تأکید بر لزوم برگزاری آبرومندانه و عزتمندانه حج، گفت: «باید دور حج امسال را قلم بکشید.»[۸۷] علاوه بر وی، برخی دیگر از مراجع نیز با حضور ایرانیان در حج ۹۵ مخالفت کردند.[۸۸]
هشدار به شبکه ولایت درباره برنامه تفرقه‌انگیز
آیت الله مکارم شیرازی، ۲۸ فروردین ۱۳۹۶ش در بیانیه‌ای به پخش یک برنامه تفرقه‌انگیز از شبکه ماهواره‌ای ولایت واکنش نشان داد و پس از بیان اینکه برنامه موردنظر بدون هیچ گونه اطلاع وی پخش شده، تاکید کرد که «اگر یک بار دیگر برنامه تفرقه‌انگیزی اجرا کنند، برای همیشه حمایت خود را از آنها برمی‌دارم.»[۸۹] وی همچنین در این بیانیه از «برادران اهل سنت» خواست که مانع سخنان تفرقه‌انگیز برخی تندروان شوند.[۹۰] ۱۷ فروردین ۱۳۹۶، برنامه‌ای از شبکه ماهواره‌ای ولایت پخش شد که در آن مولوی عبدالحمید، از رهبران اهل سنت ایران، متهم به ارتباط با عاملان ترور و علاقمندی به داعش شده بود.[۹۱]
آثار منتشرشده
درباره آیت‌الله مکارم شیرازی، چند اثر نوشتاری و هنری منتشر شده که از این میان، کتاب «از تبعید تا پیروزی»، رویکردی سیاسی و اجتماعی دارد. کتاب‌های دیگری هم با رویکردهای قرآنی، اخلاقی و... منتشر شده است. این آثار عبارتند از:
حیات پربرکت، نوشته احمد قدسی، در آبان ۱۳۸۴ش و در ۳۵۲ صفحه از سوی انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب منتشر شد. این کتاب، زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی است.[۹۲]
از تبعید تا پیروزی، نوشته میرزاباقر علیان‌نژاد، در سال ۱۳۹۲ش و در ۲۴۴ صفحه، از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده شرح زندگی، مجموعه مقالات و مصاحبه‌های آیت‌الله مکارم شیرازی است و بیشتر رویکردی سیاسی و اجتماعی دارد.[۹۳][۹۴]
حیات قرآنی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، نوشته امین عظیمی، در سال ۱۳۸۷ و در ۷۴ صفحه، از سوی انتشارات دفتر عقل، با نگاهی به فعالیت‌ها و آثار قرآنی آیت‌الله مکارم شیرازی نوشته شده است.[۹۵]
سیره اخلاقی قرآنی آیت‌الله مکارم شیرازی، نوشته مهدی علمی دانشور و کاظم میرزایی، در سال ۱۳۹۴ش و در ۱۴۴ صفحه، از سوی انتشارات عقیق عشق قم، و با رویکردی قرآنی و اخلاقی و همراه با گزارش‌هایی از فعالیتهای مختلف آیت‌الله مکارم شیرازی منتشر شده است.[۹۶]
رمز موفقیت: خاطراتی از زندگی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، نوشته مسعود مکارم، در صفحه ۱۵۲ صفحه از سوی انتشارات مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع) منتشر شده است. چاپ سوم این کتاب، در سال ۱۳۸۹ش چاپ شد.[۹۷]
مستند تلویزیونی آیت فقاهت، درباره زندگی شخصی، ویژگی‌های علمی، مبارزات انقلابی، تألیفات و نقش وی در حوزه علمیه، شهریور ۱۳۹۴ش از شبکه یک تلویزیون ایران پخش شد.[۹۸] این اثر مستند تلویزیونی، ۵۹ دقیقه است.[۹۹]
پانویس
۱. «زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی»، سایت جامعه مدرسین.
۲. «زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی»، سایت جامعه مدرسین.
۳. «زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی»، سایت جامعه مدرسین.
۴. اکبری، «آشنایی با تشکل‌های روحانی (۳) جامعه مدرسین حوزه علمیه قم»، ص۱۵۰.
۵. پیشوایی، «مجله درسهایی از مکتب اسلام»، ص۵۸.
۶. مکارم شیرازی، فیلسوف‌نماها، ۱۳۳۸ش، ص۱۶.
۷. مکارم شیرازی، فیلسوف‌نماها، ۱۳۳۸ش، ص۶.
۸. مکارم شیرازی، فیلسوف‌نماها، ۱۳۳۸ش، ص۱۵.
۹. عارفی، «مصاحبه با آیت‌الله مکارم شیرازی»، ص۱۱.
۱۰. نگاه کنید به: «زمینه‌های انقلاب اسلامی به روایت خاطره: تأسیس مکتب اسلام و مکتب تشیع»، ص۴۰-۶۰.
۱۱. «نیم‌نگاهی به مکتب اسلام نشریه‌ای با سابقه درخشان دینی»، ص۶.
۱۲. پیشوایی، «مجله درسهایی از مکتب اسلام»، ص۶۴.
۱۳. پیشوایی، «مجله درسهایی از مکتب اسلام»، ص۶۹.
۱۴. روابط عمومی جامعه مدرسین، «جامعه مدرسین»، ص۱۸ و ۱۹.
۱۵. اکبری، «آشنایی با تشکل‌های روحانی (۳) جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» ص۱۳۷.
۱۶. روابط عمومی جامعه مدرسین، «جامعه مدرسین»، ص۱۸.
۱۷. روابط عمومی جامعه مدرسین، «جامعه مدرسین»، ص۱۸ و ۱۹.
۱۸. روابط عمومی جامعه مدرسین، «جامعه مدرسین»، ص۱۹.
۱۹. اکبری، «آشنایی با تشکل‌های روحانی (۳) جامعه مدرسین حوزه علمیه قم»، ص۱۴۰ و ۱۴۱.
۲۰. «مدرسه امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۱. «مدرسه امام حسن مجتبی (علیه‌السلام)»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۲. «مدرسه تخصصی فقهی امام کاظم(ع) با حضور آیت‌الله مکارم شیرازی افتتاح شد»، خبرگزاری تسنیم.
۲۳. «مرکز آموزش تخصصی شیعه‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۴. «بنیاد فقه اهل بیت (علیه‌السلام)»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۵. «دارالاعلام لمدرسة اهل البیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۶. «مؤسسه ۱۱۰ مدرسه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۷. «مدرسه امام حسین (علیه‌السلام)»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۸. «مدرسه علمیه دارالمبلغین فلسفی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲۹. «مجتمع ۵ منظوره خاتم الانبیای شیراز»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۳۰. «قناة الولایة الفضائیة».
۳۱. «شبکه جهانی ولایت»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۳۲. عراقی‌نژاد، «مفسران معاصر: تفسیر نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی»، ص۳۸.
۳۳. عراقی‌نژاد، «مفسران معاصر: تفسیر نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی»، ص۳۹.
۳۴. مکارم شیرازی،اخلاق در قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶.
۳۵. مکارم شیرازی و همکاران، مفاتیح نوین، ۱۳۸۷ش، ص۲۱.
۳۶. مکارم شیرازی و همکاران، مفاتیح نوین، ۱۳۸۷ش، ص۲.
۳۷. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع).
۳۸. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب الخمس والانفال، ۱۳۷۵ش.
۳۹. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب الخمس والانفال، ۱۳۷۵ش.
۴۰. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب البیع، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع).
۴۱. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، أنوار الفقاهة فی أحکام العترة الطاهرة: کتاب التجارة: المکاسب المحرمة، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع).
۴۲. نگاه کنید به: مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب النکاح، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع).
۴۳. نگاه کنید به قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، ۱۳۷۳ش.
۴۴. نگاه کنید به: قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، ۱۳۷۳ش.
۴۵. «قرآن مجید: ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی»، ص۷۲.
۴۶. کریمی‌نیا، «نقد و بررسی ترجمه قرآن کریم از آیت‌الله مکارم شیرازی (۱)»، ص۱۴۰.
۴۷. کریمی‌نیا، «نقد و بررسی ترجمه قرآن کریم از آیت‌الله مکارم شیرازی (۱)»، ص۱۴۲.
۴۸. نک. بخش کتب سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۴۹. «زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی»، سایت جامعه مدرسین.
۵۰.«زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی»، سایت جامعه مدرسین.
۵۱. پیشوایی، «مجله درسهایی از مکتب اسلام»، ص۶۵-۶۹.
۵۲. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۳. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «مأموریت از طرف امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۴.علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «بازداشت توسط ساواک در شب پانزدهم خرداد»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۵. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «آزادی از زندان و از سرگیری مبارزه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۶. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «نامه به هویدا در اعتراض به تبعید امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۷. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تلگرام و نامه به امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۸. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تأکید بر مرجعیت امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۵۹. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تلگرام تسلیت به امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۰. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «فعالیت در مسجد ارک»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۱. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «برگزاری مراسم چهلم آیت‌الله سید مصطفی خمینی در مدرسه امیرالمؤمنین»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۲. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «اوج گرفتن اعتراضات»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۳. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «بازداشت و تبعید به چابهار».
۶۴. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «حکم تبعید»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۵. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تغییر محل تبعید به مهاباد».
۶۶. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تبعید به انارک نائین»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۵. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، «پایان تبعید و آغاز مجدد فعالیتهای انقلابی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۶. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «اوج‌گیری انقلاب و تحصن در مسجد دانشگاه تهران»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۷. علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، به نقل از «تدوین قانون اساسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۶۸. «کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام».
۶۹. «عدم نجاست ذاتی کفار»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۰. «آیت‌الله مکارم: توهین به اهل سنت جایز نیست»، سایت خبری تابناک.
۷۱. مکارم شیرازی، رساله احکام پزشکی، به نقل از «۵- احکام پوشش»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۲. «توضیحی در مورد فتوای حجاب دختران در خارج برای تحصیل»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۳. «حکم کشیدن سیگار»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۴. «تاخیر در پرداخت اقساط وام»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۵. «دریافت جریمه و خسارت تأخیر توسط بانک»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۶. «قربانی نکردن با علم به تلف شدن گوشت قربانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۷۷. ارسطا، «فقه حج: قربانی در منا و مشکل اسراف»، ص۴۵.
۷۸. ارسطا، «فقه حج: قربانی در منا و مشکل اسراف»، ص۴۵.
۷۹. نگاه کنید به: قدسی، حکم الأضحیة فی عصرنا، ۱۴۱۸ق.
۸۰. «نظر معظم له در مورد حل قربانی در حج»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۸۱. «پیام حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی در مورد حوادث اخیر عراق»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۸۲. «توزیع گسترده و رایگان مستند «ظهور نزدیک است» مشکوک است»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۸۳.«کارگردان ظهور بسیار نزدیک است: احمدی‌نژاد هم آلت دست دشمنان است و پول کلان می‌گیرد؟!»، سایت خبری آفتاب.
۸۴. «اهانت به امامان معصوم(ع) از سوی فرد مسلمان موجب ارتداد است»، خبرگزاری مهر.
۸۵. «آیت‌الله مکارم: باید دور حج امسال را قلم کشید»، سایت خبری الف.
۸۶. «جدول مواضع مراجع تقلید درباره حضور زائران ایرانی در حج ۹۵»، سایت همشهری‌آنلاین.
۸۷. «بیانیه حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی درباره پرهیز از اقدامات تفرقه‌انگیز میان مسلمین»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۸۸. «بیانیه حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی درباره پرهیز از اقدامات تفرقه‌انگیز میان مسلمین»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۸۹. «واکنش گسترده به اتهامات یک شبکه تلویزیونی علیه مولوی عبدالحمید»، سایت بی‌بی‌سی.
۹۰. نگاه کنید به: قدسی، حیات پربرکت، ۱۳۸۴ش.
۹۱. نگاه کنید به: علیان‌نژاد، از تبعید تا پیروزی، ۱۳۹۲ش.
۹۲. نگاه کنید به: «از تبعید تا پیروزی: زندگی نامه و مجموعه مقالات و مصاحبه‌های آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی».
۹۳. نگاه کنید به: عظیمی، حیات قرآنی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، ۱۳۸۷ش.
۹۴. نگاه کنید به: علمی دانشور، سیره اخلاقی قرآنی آیت‌الله مکارم شیرازی، ۱۳۹۴ش.
۹۵. نگاه کنید به: مکارم، رمز موفقیت، ۱۳۸۹ش.
۹۶. «زندگی آیت‌الله مکارم شیرازی مستند شد»، خبرگزاری تسنیم.
۹۷. «مستند آیت فقاهت»، سایت تلویزیون اینترنتی.
۹۸. «باید از وسائل روز برای نشر فرهنگ اسلامی استفاده کرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
۹۹. ««باید از وسائل روز برای نشر فرهنگ اسلامی استفاده کرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
منابع
«۵- احکام پوشش»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«آزادی از زندان و از سرگیری مبارزه»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«آیت‌الله مکارم: باید دور حج امسال را قلم کشید»، سایت خبری الف، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«آیت‌الله مکارم: توهین به اهل سنت جایز نیست»، سایت خبری تابناک، تاریخ درج مطلب: ۲۴ شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
ارسطا، محمدجواد، «فقه حج: قربانی در منا و مشکل اسراف»، در مجله میقات حج، ش۲۵، پاییز ۱۳۷۷ش.
اکبری اسحاق‌وندی، علی، «آشنایی با تشکل‌های روحانی (۳) جامعه مدرسین حوزه علمیه قم»، در فصلنامه پیام، زمستان ۱۳۸۹، شماره ۱۰۴، ص۱۳۶ تا ۱۵۹.
«اوج گرفتن اعتراضات»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«اوج‌گیری انقلاب و تحصن در مسجد دانشگاه تهران»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«اهانت به امامان معصوم(ع) از سوی فرد مسلمان موجب ارتداد است»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
«بازداشت توسط ساواک در شب پانزدهم خرداد»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
