جی پلاس/ به مناسبت سالروز رحلت؛
آیت الله محمدباقر شفتی که بود؟
آیت الله سید محمدباقر موسوی شفتی در سال ۱۱۷۵ در زنجان متولد شد. او که از عالمان بزرگ عهد قاجار بود، به ثروت بسیاری دست یافت و در راه خدا از آن بهره گرفت و بنای مسجد سید اصفهان را بنیان نهاد. او در اصفهان رحلت کرد.
آیت الله سید محمدباقر موسوی شفتی در زنجان متولد شد. او از ثروتمندترین عالمان عهد قاجار بود که به حجت الاسلام شهرت داشت.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی آیت الله العظمی سید محمدباقر موسوی شفتی اختصاص دارد.
آیت الله سید محمدباقر موسوی شفتی (۱۲۶۰-۱۱۷۵ ق)، معروف به «حجت الاسلام» از ثروتمندترین و بانفوذترین عالمان ایران در عهد قاجار بود. او در کمک به مردم و حل مشکلاتشان اهتمام جدی داشت. مرحوم شفتی، بانی مسجد سید اصفهان -از بزرگترین مساجد جهان اسلام- است که در همان جا به خاک سپرده شد.
اطلاعات فردی
نام کامل سید محمدباقر موسوی شفتی
زادروز ۱۱۷۵ قمری
زادگاه زنجان
وفات ۱۲۶۰ قمری
مدفن اصفهان
اساتید وحید بهبهانی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، میرزای قمی، ملا مهدى نراقى
شاگردان سید محمدباقر موسوی خوانساری، محمد شفیع جاپلقی، ملا صالح برغانی قزوینی
آثار تحفه ابرار، الملتقط من آثار الائمة الاطهار، جوابات المسائل، مطالع الانوار فی شرح شرایع الاسلام
زندگینامه سید محمدباقر شفتی
ولادت و خاندان
آیت الله سید محمدباقر، متولد سال ۱۱۷۵ قمری در زنجان است. پدرش سید محمدنقی، از نوادگان امام موسی بن جعفر (علیه السلام) بود و راهنمایی دین‌باوران روستای چرزه[۱] را بر عهده داشت.[۲]
سید محمدنقی در سال ۱۱۸۲ ق. همراه خانواده اش رهسپار «شفت» (از مناطق رشت) شد تا خواسته برخی از مؤمنان آن دیار را اجابت کند و راهنمای آنان باشد.[۳] این هجرت نه تنها برای مردم شفت، بلکه برای سید محمدباقر نیز پربار و مبارک بود؛ او در این شهر از محضر دانشوران بهره گرفته، سرانجام خود را از آموزش های آنان بی نیاز احساس کرد و رهسپار عراق شد.
تحصیلات و استادان
آیت الله محمدباقر شفتی در غروب یکی از روزهای سال ۱۱۹۲ ق. به کربلا رسید[۴] و در جمع شاگردان سید علی طباطبایی جای گرفت و از حمایت های او برخوردار شد. آن گوهرشناس گرانمایه بزودی ارج شاگردی که با کفش های پاره در درس حضور می‌یافت، بازشناخت و کسی را مأمور کرد تا هر روز دو گرده نان برای ظهر و شام سید شفتی آماده کند.[۵] زندگی در حریم سالار شهیدان یک سال به درازا کشید. سید محمدباقر در این مدت از پژوهش های پرارزش محقق برجسته شیعه آیت الله وحید بهبهانی نیز بهره برد.
۱۱۹۳ هـ.ق سال دومین هجرت علمی دانش پژوه شفت بود. او راه نجف پیش گرفت و در زمره شاگردان سید مهدی طباطبایی بروجردی قرار گرفت.[۶] البته سید محمدباقر تنها به درس آن مرجع پرهیزگار بسنده نکرد و از اندوخته های گرانقدر دیگر دانشوران آن سامان نیز بهره برد. بزرگانی که بی‌تردید باید شیخ جعفر کاشف الغطاء را در شمار آنان جای داد.
آیت الله سید محمدباقر در محفل درس علامه بحرالعلوم با دانش‌پژوه پرهیزگاری چون محمدابراهیم کلباسی آشنا شد[۷] و او تا پایان عمر در کنار سید شفتی باقی ماند.
زندگی در نجف تا سال ۱۲۰۴ هـ.ق ادامه یافت.[۸] در این سال بیماری سید را فراگرفت و روانه بغداد کرد[۹] او چهار ماه در بغداد زیست. در این مدت از درد رهایی یافت، کتاب نفیس «الحلیة اللامعه» را به رشته نگارش کشید[۱۰] و سرانجام برای بهره گیری از محضر دانشور برجسته سید محسن اعرجی رهسپار کاظمین شد.[۱۱] جاذبه کاظمیه و استاد شهره اش سید محمدباقر را یک سال در آن دیار ماندگار کرد.
سپس بار سفر بست و در حدود ۱۲۰۵ هـ.ق راه ایران پیش گرفت. قم و حلقه درس محقق وارسته میرزا ابوالقاسم بن ملا محمد گیلانى معروف به «میرزای قمی» نخستین منزلگاه سید پرهیزگاران شفت بود. او پس از مدتى توقف و بهره گیرى از محضر محقق قمى راه کاشان پیش گرفت، از محفل استاد نامور آن سامان ملا مهدى نراقى کامیاب شد و سرانجام در حدود ۱۲۱۶ ق رهسپار اصفهان شد.[۱۲]
تدریس و شاگردان
آیت الله سید محمدباقر در حالی که جز یک جلد کتاب و سفره ای نان چیزی همراه نداشت،[۱۳] در مدرسه چهارباغ اصفهان مسکن گزید و به تدریس پرداخت، ولی بزودی دریافت که محفل درسش سرپرست مدرسه را آزرده خاطر کرده است، بنابراین به مدرسه دیگر در محله بیدآباد کوچید[۱۴] و بساط تدریس و تحقیق گسترد.
در سایه کوشش های وی فقیهان فراوان بالیدند و در آسمان دانش و ایمان به نورافشانی پرداختند، عالمانی چون:
شیخ محمدمهدی فرزند حاج محمدابراهیم کلباسی
میرزا ابوالقاسم بن حاج سید مهدی کاشانی (متوفی ۱۲۸۱ هـ.ق)
حاج محمدجعفر آباده‌ای
محمد شفیع جاپلقی (متوفی ۱۲۸۰ هـ.ق)
صفرعلی لاهیجی
ملا صالح برغانی قزوینی
ملا جعفر نظرآبادی
محمد تنکابنی
سید محمدباقر خوانساری
سید علی طباطبایی زواره‌ای (علویجه‌ای) و ده‌ها شاگرد دیگر.[۱۵]
آثار و تألیفات
هر چند نگارش فهرست شصت عنوانی آثار آیت الله شفتی از حوصله این نوشتار بیرون، ولی اشاره‌ای گذرا به نام تعدادی از آن‌ها سودمند است:
تحفه ابرار (به فارسی)
المستنبط (الملتقط) من آثار الائمة الاطهار
الزهرة البارقه فی احوال المجاز و الحقیقه
شرح «تهذیب الوصول» علامه حلی
مطالع الانوار فی شرح شرایع الاسلام
رساله‌ای در مشتق
رساله‌ای در احکام شک و سهو در نماز
رساله‌ای در حکم زیارت عاشورا
رسالة فی مشترکات الرجال
رساله‌ای در عدم جواز بقا بر تقلید مجتهد میت
رساله‌ای در حکم اقامه حدود در زمان غیبت
حواشی بر فروع کافی
جوابات المسائل
فعالیت های اجتماعی و سیاسی
مقام حجت الاسلامی:
همگام با تحولات اقتصادی، زندگی سیاسی اجتماعی سید نیز دستخوش دگرگونی های بسیار شد. پرهیزگاری، پایفشاری در اجرای احکام الهی و همراهی پیوسته با بزرگانی چون حاج محمدابراهیم کلباسی و ملا علی نوری اعتبار اجتماعی ستاره نامور حوزه اصفهان را فزونی بخشید و او را به حجت الاسلام شهره ساخت. حاجی کلباسی با آن که خود مجتهدی بلندآوازه بود، همواره سید را گرامی می داشت، هرگز پیشتر از وی راه نمی رفت و پیوسته مردم را به پیروی از فقیه شفتی فرامی‌خواند. او بر فراز منبر وعظ می گفت: اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله زندگی خاکی داشت و می خواست کسی را به فرمانداری و داوری شرعی سپاهان گسیل دارد، بی‌تردید آن فرد سید حجت الاسلام بود.[۱۶] این گفتار از مجتهد پارسایی که همگان وی را تندیس تقوا می‌شمردند، سید را بیش از پیش شهره کرده، بر موقعیت اجتماعی و توان سیاسی اقتصادی اش افزود. اینک او می توانست با خاطری آسوده رسالت آسمانی‌اش را به انجام رساند و آیین وحی را در همه منطقه حاکم کند.
در چنین شرایطی فتحعلی شاه به اصفهان گام نهاد و سید که دیدار با وی را نمی پسندید سرانجام با کوشش آشنایان به امید کاستن از ستم های دربار به دیدارش شتافت. او در این ملاقات دردهای مردم را به گوش شاه رسانده، وی را به برداشتن مشکلات جامعه فراخواند. شاه در پایان گفت: از من برای خود چیزی بخواه! سید پاسخ داد: نیازی ندارم. ولی فتحعلی خان بر خواسته اش پای فشرد و گفتارش را چند بار تکرار کرد. سرانجام سید فرمود: اینک که در این باره پافشاری می کنید تقاضا دارم فرمان دهید نقاره‌خانه را موقوف کنند. شاه خاموش مانده در شگفتی فرورفت و پس از خروج به امین الدوله گفت: عجب سیدی است، از من می خواهد نقاره‌خانه را که نشانه سلطنت است، موقوف سازم.[۱۷]
بنای مسجد سید:
سال ۱۲۴۵ هـ.ق درخشش روزافزون آفتاب مرجعیت سید بود. آن فقیه نیک نهاد بیش از هشت هزار متر زمین برای پی افکندن یکی از بزرگترین مساجد جهان -که اکنون به نام مسجد سید معروف است- آماده کرد[۱۸] و کلنگ بنیادی الهی را به زمین زد. عظمت نقشه سید چنان بود که درباریان قاجار آن را فراتر از توان مالی مرجع شیعه می‌انگاشتند. شاه با چنین اندیشه ای پیشنهاد کرد در ساختن مسجد شریک شود. ولی سید شفتی از پذیرش پیشنهاد سر باز زد. شاه گفت: شما توان به فرجام رساندن چنین بنیاد پرشکوهی را ندارید. سید فرمود: دست من در خزانه آفریدگار گیتی است.[۱۹] بدین ترتیب شاه قاجار از شرکت در بنیاد مسجد بازماند.[۲۰]
سفر به حجاز:
سید در سال ۱۲۳۱ یا ۱۲۳۲ هـ.ق همراه گروهی از دانشوران و دین‌باوران مشتاق از راه دریا رهسپار حجاز شد.[۲۱] گشاده‌دستی و مناظره های پیروزمندانه وی با دانشمندان مذاهب گوناگون علمای حجاز را سخت تحت تأثیر قرار داد به گونه ای که وی را بزرگ شمردند و میخ هایی که او برای مشخص کردن حدود طواف بر زمین کوفته بود، بی‌هیچ تردیدی پذیرفتند.[۲۲] او همچنین توفیق یافت فدک را از کارگزاران دولت عثمانی بازستاند و به سادات حریم خاک نبوی صلی الله علیه و آله در مدینه سپارد.[۲۳]
مقابله با استعمارگران:
در ربیع الثانی ۱۲۵۳ هـ.ق محمدخان بار سفر بست و برای گوشمالی فرماندار افغانستان رهسپار آن دیار شد. او در پاییز همان سال به هرات رسید و شهر را به محاصره درآورد.[۲۴] وزیر مختار بریتانیا که از نفوذ فراوان سید آگاه بود، ضمن نامه‌ای از فقیه سپاهان خواست در این مهم مداخله کرده، نیروهای ایران را از ادامه درگیری بازدارد. مرجع شیعه که از هدف استعمارگران آگاهی داشت، از اقدام پایتخت‌نشینان پشتیبانی کرد و به فریبکاران بیگانه نشان داد که هرگز مصالح ملت و اسلام را نادیده نمی‌گیرد.[۲۵]
توطئه علیه سید:
در این سال (۱۲۵۳ هـ.ق) شورش مردم اصفهان علیه کارگزارن دربار خشم محمدشاه قاجار را برانگیخت. بنابراین چون از سفر هرات بازگشت، راه مرکز کشور پیش گرفت تا انقلابگران را گوشمالی دهد و از سید فقیهان شیعه انتقام گیرد. در اندیشه او هیچ‌کس جز سید توان سازماندهی چنین شورشی را نداشت. پس باید یک بار برای همیشه با وی درگیر می شد و کاخ قدرت و ثروتش را در هم می‌کوبید.[۲۶] ولی پروردگار نقشه ای دیگر تدبیر کرده بود. در سایه عنایات ربانی سید از خطر رهایی یافته، بر شوکت و قدرتش افزوده شد[۲۷] و شاه بی‌هیچ دستاورد چشمگیری به پایتخت بازگشت.
البته بازگشت شاه هرگز به معنای پایان توطئه علیه سید فقیهان شیعه نبود. تلاش های درباریان برای فروپاشی توان اجتماعی سیاسی در قالبی نوین ادامه یافت. این شکل چیزی جز ترور و حذف فیزیکی مرجع بیدار سپاهان نبود. زهرآگین کردن ظرف‌های غذای آن مجتهد گرانمایه و گسیل چهار مزدور برای تیراندازی به سید در نیمه شب نقشه هایی بود که به دقت اجرا شد ولی به لطف الهی ناکام ماند.[۲۸]
ویژگی‌های اخلاقی سید شفتی
عبادت و شب زنده‌داری:
یکی از یاران همیشگی سید محمدباقر شفتی درباره عبادت ایشان می نویسد: «موقع نماز، بدنش به شدت می لرزید. از نیمه شب تا صبح مشغول عبادت و مناجات با خداوند متعال بود. موقع مناجات حالات خاصی داشت و بی اختیار با صدای بلند گریه می کرد. در اواخر عمر، پزشکان گریه زیاد را برایشان خطرناک دانستند و سید را از این کار منع کردند ولی باز هم بی اختیار اشک از چشمانش جاری می شد».
ارادت به اهل بیت علیهم السلام:
آیت الله سید محمدباقر شفتی علاقه بسیار به اهل بیت علیهم السلام داشت و کسانی که در مجالس موعظه او حاضر می شدند، شاهد گریه های عاشقانه آن سید وارسته بودند. روح بسیار لطیف سیّد، توان شنیدن مصیبت های اهل بیت علیهم السلام را نداشت و با شنیدن روضه و مصیبت، حالت عجیبی به او دست می داد و از خود بی خود می شد. تا زمانی که سید در مسجد حضور داشت، روضه خوانان بالای منبر نمی رفتند.
اهتمام به امور مسلمانان:
آیت الله سید محمدباقر شفتی با تمام توان به حل مشکلات مردم می پرداخت. ایشان گاه پس از اقامه نماز صبح در مسجد، تا نماز ظهر به مشکلات مردم رسیدگی می کرد و بعد از نماز ظهر در همان مکان ناهار می خورد و دوباره تا غروب، به حل و فصل امور مردم می پرداخت.
راز ثروتمندی سید شفتی:
آیت الله محمدباقر زندگی بسیار فقیرانه‌ای داشت، تا اینکه با تحولی، تبدیل به انسان ثروتمندی شد. او خود داستان را چنین نقل می‌کند که زمانی در اصفهان نماز وحشت خواند و با پولش، تصمیم گرفت کمی گوشت بخرد. در نهایت جگر گوسفند که ارزان‌ترین کالای قصابی بود را خرید. در زمان برگشت، سگی را در کنار خرابه دید که از گرسنگی حال حرکت ندارد و بچه های او به زیر سینه او چسبیده‌اند. او آن جگر را قطعه قطعه کرد و به سوی سگ انداخت تا تمام شد. شیخ خود نقل می‌کند آن سگ سر خود را به طرف آسمان بلند کرد و چند مرتبه صدا زد. یقین کردم در حق من دعا کرد. مدتی بعد یکی از ثروتمندان «شفت» وجه زیادی برای شیخ فرستاد، اما شرط کرد که باید آن را در نظر شخص امینی بگذاری تا اینکه سرمایه کسب خود قرار دهد و از منافع آن استفاده کنی. پس از عمل به دستور او، خداوند ثروت فوق‌العاده‌ای به سید عنایت کرد که بعدها چهار صد کاروانسرا و دو هزار دکان خرید و یک ده خریداری کرد که مال‌التجاره آن در هر سال نهصد خروار برنج می شد.
وفات
مرحوم آیت الله شفتی در ۸۵ سالگی در ربیع الثانی سال ۱۲۶۰ مطابق با دوم فروردین به لقاءالله پیوست و پیکر مطهرش در مسجد سید اصفهان به خاک سپرده شد.
پانویس
۱. روستایی در ناحیه طارم علیا که آن را از آبادی های منطقه زنجان شمرده اند و در پنجاه کیلومتری این شهر واقع است. فاصله این آبادی تا شفت که در جنوب غربی رشت واقع شده، شصت کیلومتر است.
۲. الکرام البرره، آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۱۹۳.
۳. اختران تابناک، ذبیح الله محلاتی، ج۱، ص۳۹۴.
۴. معارف الرجال، ج۱، ص۱۹۵.
۵. قصص العلماء، محمد تنکابنی، ص۱۴۰.
۶. همان.
۷. همان.
۸. اعیان الشیعه، محسن امین، ج۹، ص۱۸۸.
۹. قصص العلماء، ص۱۳۶.
۱۰. اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۸.
۱۱. روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، محمدباقر موسوی خوانساری، ج۲، ص۱۰۰.
۱۲. الروضه البهیه فی طرق الشفیعیه، محمد شفیع جاپلقی، چاپ سنگی.
۱۳. الروضه البهیه فی طرق الشفیعیه، محمد شفیع جاپلقی، چاپ سنگی.
۱۴. قصص العلماء، ص۱۴۳ و ۱۴۴.
۱۵. ر.ک: همان، ص ۷۱، ۹۱، ۱۳۶، ۱۸۳؛ تذکره القبور، عبدالکریم جزی، ص۳۱، ۱۵۹؛ لباب الالقاب فی القاب الاطیاب، حبیب الله شریف کاشانی، ص۷۸؛ احسن الودیعه، محمدمهدی موسوی، ص۲۹ـ۳۸.
۱۶. همان، ص۱۱۹.
۱۷. همان، ص۱۴۳.
۱۸. اصفهان. لطف الله هنر، ص ۲۶۳.
۱۹. قصص العلماء، ص۱۴۹.
۲۰. این مسجد هم اکنون به نام «مسجد سیّد» اصفهان شهرت دارد.
۲۱. روضات الجنات، ج۲، ص۱۰۲.
۲۲. تاریخ اصفهان، ص۹۷.
۲۳. قصص العلماء، ص۱۴۴ و ۱۴۵.
۲۴. تاریخ ایران زمین از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه، جواد مشکور، ص۳۴۱.
۲۵. همان، ص۱۳۹ و ۱۴۰.
۲۶. تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، ص۲۵۶ و ۲۵۷.
۲۷. قصص العلماء، ص۱۴۴ و ۱۴۵.
۲۸. همان، ص۱۶۷ و ۱۶۸.
منابع
تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "سید محمدباقر شفتی" از عباس عبیری.
محمد علی جمشیدی، سید شفتی (درگذشت عالم ربانی، سید محمدباقر شفتی)، گلبرگ، فرودین ۱۳۸۴، شماره۶۱، صفحه ۱۴۶، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۳.
دیدگاه تان را بنویسید