جی پلاس/به مناسبت سالروز شهادت؛
به فرمایش امام رضا(ع) نقش انگشتری امام کاظم(ع) چه بود؟/علت سردرگمی شیعیان پس از امام صادق(ع) چه بود؟/شیعیان به چند فرقه تقسیم شدند؟/برخورد امام کاظم(ع) با عباسیان چگونه بود؟
بیست و پنجم ماه رجب مصادف با شهادت امام موسی کاظم علیه السلام است. ایشان در عصر حکومت ستمگر عباسی زندگی کردند و سال ها در زندان بودند و سرانجام به فرمان هارون الرشید به شهادت رسیدند.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، امام موسی کاظم علیه السلام در بیست و پنجم ماه رجب سال ۱۸۳ قمری پس از سال ها اسارت در زندان عباسیان، به دست هارون الرشید خلیفه ستمگر عباسی به شهادت رسیدند. مطلب زیر که شمه ای از زندگی آن حضرت است به همین مناسبت منتشر می شود:
امام موسی بن جعفر علیها السلام (۱۲۷ یا ۱۲۸ - ۱۸۳ ه.ق) ملقب و مشهور به امام کاظم، امام هفتم شیعیان است که پس از شهادت پدرش امام جعفر صادق علیه السلام به امامت رسید و از سال ۱۴۸ تا ۱۸۳ یعنی مدت ۳۵ سال، رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. ایشان معاصر با چهار تن از خلفای عباسی یعنی منصور (۱۴۸ تا ۱۵۸)، مهدی (۱۵۸ تا ۱۶۹)، هادی(۱۶۹ تا ۱۷۰) و هارون الرشید (۱۷۰ تا ۱۸۳) بودند که همگی در ضدیت با شیعه قرار گرفته، اختناق و فشار بسیاری را متوجه امام کاظم علیه السلام و اصحابشان کرده بودند.
ولادت
روز ولادت آن حضرت در برخی منابع ۷ صفر [۱] و در برخی ذی الحجه [۲] (بدون تعیین روز آن) ذکر شده است. سال ولادت آن حضرت را نیز برخی ۱۲۷[۳]، و برخی ۱۲۸[۴] گفته اند.
مادر آن حضرت حمیده خاتون سلام الله علیها معروف به حمیده بربریه یا حمیده مصفاة (پاک) است.[۵]
کنیه و القاب امام موسی کاظم (علیه السلام)
ربیع بن عبد الرحمن گفت: به خدا قسم موسى بن جعفر علیها السّلام از کسانى بود که آثار جلالت و کمال دانش و اطلاع از حقایق عالم در چهره اش دیده مى شد، و می دانست چه کسى ادعاى مقامش را خواهد کرد و منکر امامت و جانشینش می شود ولى این خشم را فرو می خورد و آنچه می دانست اظهار نمی کرد از همین جهت لقب کاظم یافت.[۶]
کنیه آن جناب ابو الحسن اول و ابو الحسن ماضى و ابو ابراهیم و ابو على بود معروف به عبد صالح و نفس زکیه و زین المجتهدین و وفى و صابر و امین و زاهر شد، لقب زاهر را از آن جهت یافت که اخلاق پسندیده و بخشش فراوانش درخشید. کاظم به واسطه کظم غیظ و چشم پوشى که از ستمگران می کرد به طورى که با زهر ستم آنها در زندان شهید شد. کاظم کسى است که خوف و اندوه پیکرش را فرا گرفته باشد.[۷]
از حضرت رضا علیه السّلام نقل شده که فرمودند: نقش انگشترى پدرم موسى بن جعفر «حسبى اللَّه» بود در این موقع امام دست خود را گشود و انگشترى را نشان داد و نقش آن را دیدم.[۸]
در همین رابطه بخوانید:
امام جواد(ع) و مجالس مناظره ای که باعث شرمساری عباسیان شد
علت نامگذاری روزهای هفته به نام ائمه(ع) از زبان امام هادی(ع)
فرزندان امام موسی کاظم (علیه السلام)
حضرت ابو الحسن موسى(ع) ۳۷ فرزند پسر و دختر داشتند:
پسران:
۱- على بن موسى الرضا (علیه السلام) ۲- ابراهیم ۳- عباس ۴- قاسم ۵- اسماعیل ۶- جعفر ۷- هرون ۸- حسن ۹- احمد ۱۰- محمد ۱۱- حمزه ۱۲- عبداللَّه ۱۳- اسحق ۱۴- عبیداللَّه ۱۵- زید ۱۶- حسن ۱۷- فضل ۱۸- حسین ۱۹- سلیمان
دختران:
۲۰- فاطمه کبرى ۲۱- فاطمه صغرى ۲۲- رقیه ۲۳- حکیمه ۲۴- ام ابیها ۲۵- رقیه صغرى ۲۶- ام جعفر ۲۷- لبابه ۲۸- زینب ۲۹- خدیجه ۳۰- علیه ۳۱- آمنه ۳۲- حسنه ۳۳- بریهه ۳۴- عایشه ۳۵- ام سلمه ۳۶- میمونه ۳۷- ام کلثوم
در میان تمام فرزندان حضرت ابوالحسن (علیه السلام) فرزند بزرگوارشان حضرت ابوالحسن على بن موسى الرضا (علیه السلام) از همه بزرگوارتر و عالیقدرتر و داناتر و فاضلتر بوده. احمد بن موسى مردى کریم و بزرگوار و پرهیزکار بود و حضرت موسى بن جعفر علیها السلام این فرزند بزرگوار را دوست می داشتند و بر سایر فرزندان مقدم می داشتند و بستان یسیر خود را به او بخشیده بودند.[۹]
امامت پس از امام صادق (علیه السلام)
گر چه امام صادق علیه السلام در جلساتی خصوصی با برخی از اصحاب خاص خویش همچون فضل بن عمر جعفى، معاذ بن کثیر، عبدالرحمان بن حجاج، فیض بن مختار ، یعقوب سراج ، سلیمان بن خالد ، صفوان جمّال و اسحاق و على - که از برادران امام کاظم (علیه السلام) بوده اند - بر امامت فرزندشان امام کاظم (علیه السلام) اشاره کردند[۱۰]، لیکن در عین حال بنا به دلایل سیاسى، از جمله به دلیل وحشتى که از حاکمیّت عباسیان وجود داشت، امام براى بسیارى از شیعیان خود ناشناخته ماند؛ زیرا امکان آن بود که اگر به صورت صریح و در ملا عام، امامت امام کاظم علیه السلام معین شود، از ناحیه خلفا تحت فشار قرار گیرد.
از جمله دلایل سردرگمی شیعیان پس از امام صادق (علیه السلام) می توان به موارد زیر اشاره کرد:
شدّت اختناق منصور درباره علویان، به ویژه امام صادق علیه السّلام- که عظمت فراوانى در جامعه کسب کرده بودند- سبب شد تا سردرگمى خاصى میان برخى از شیعیان، نسبت به رهبرى آینده، به وجود آید.
دعوت و جذب شیعیان آن حضرت از طرف بعضى از فرزندان امام صادق علیه السّلام- که به ناحق داعیه امامت داشتند- و بهره گیرى آنان از این فرصت، مزید بر علت مى شد.
پراکندگى شیعیان نیز خود مشکل دیگرى بود؛ زیرا آنها در شهرهاى دور و نزدیک زندگى مى کردند و کسب اطمینان درباره امام واقعى براى آنان کار دشوارى بود.
امام صادق علیه السّلام در وصیت خویش براى این که جان امام بعد از خویش را حفظ کنند، افزون بر دو فرزند خود، امام کاظم علیه السّلام و عبد الله، منصور عباسى را نیز وصىّ خود قرار دادند.[۱۱]
مسأله اسماعیل بن جعفر بن محمد: از آنجا که او فرزند بزرگتر امام صادق علیه السّلام بود، شیعیان گمان مى کردند که رهبرى آینده شیعه از آن او خواهد بود. وى در حیات پدر وفات کرد و به طورى که در روایت آمده، امام صادق علیه السّلام اصرار داشتند تا شیعیان با دیدن جنازه او به مرگش یقین کنند. با این حال عده اى، پس از آن حضرت با داعیه مهدویت اسماعیل یا بهانه هاى دیگر، فرقه اى به نام خطابیه، باطنیّه یا اسماعیلیّه در شیعه به وجود آوردند.[۱۲]
این عوامل دست به دست هم داد و در ایجاد انشعاب میان شیعیان پس از شهادت امام صادق علیه السّلام بسیار مؤثر بود به طورى که یکى از اصحاب امام کاظم علیه السّلام گفت: ذهب النّاس بعد ابى عبد اللّه علیه السّلام یمینا و شمالا.[۱۳]
نوبختى انشعاب شیعه را به شش فرقه پس از رحلت امام صادق علیه السّلام بدین ترتیب برمى شمارد:
ناووسیه: کسانى که معتقد بر مهدویت خود امام صادق علیه السّلام بودند.
اسماعیلیه خالصه که هنوز بر زنده بودن اسماعیل اصرار مى ورزیدند.
آنان که به امامت محمّد فرزند اسماعیل اعتقاد داشتند.
دسته اى که به امامت محمّد بن جعفر معروف به دیباج معتقد بودند.
فطحیه: گروهى که امامت عبد الله افطح را قبول داشتند.
کسانى که به امامت موسى بن جعفر علیهما السّلام اعتقاد داشتند.[۱۴]
برخوردهای امام کاظم علیه السلام با دستگاه حکومت
امام کاظم علیه السّلام پس از شهادت پدرشان در سال ۱۴۸، در زمان منصور دوانیقی امامت را عهده دار شدند. منصور عباسى در سال ۱۵۸ در مکه مرد. جانشین وى تا سال ۱۶۹ فرزندش مهدى عباسى بود. پس از آن، یک سال هادى عباسى خلافت کرد و آنگاه هارون به خلافت رسید که امام در سال ۱۸۳ به دست او به شهادت رسید.
دورانى که امام کاظم علیه السّلام در آن زندگى مى کردند، مصادف با نخستین مرحله استبداد و ستمگرى حکّام عباسى بود. این اعمال فشار از زمان امام صادق علیه السّلام آغاز شد و تا زمان امام رضا علیه السّلام که دوره خلافت مأمون بود با شدّت هر چه تمام تر ادامه یافت؛ مردم در زمان مأمون اندکى احساس امنیت سیاسى کردند، ولى دیرى نپایید که دستگاه خلافت بدرفتارى و اعمال فشار بر مردم را دوباره از سر گرفت. فشار سیاسى عباسیان در دوره اى آغاز شد که پیش از آن امام باقر و صادق علیهما السّلام با تربیت شاگردان فراوان، بنیه علمى و حدیثى شیعه را تقویت کرده بودند و جنبشى عظیم در میان شیعه پدید آورده بودند.رسالت امام موسی کاظم (علیه السلام) آن بود تا در این حرکت علمى، توازن و تعادل فکرى را میان شیعیان برقرار کنند.
عصر امام کاظم علیه السّلام دوران بسیار سختى براى شیعیان بود و در این دوران حرکت هاى اعتراض‌آمیز متعددى از ناحیه شیعیان و علویان نسبت به خلفاى عباسى صورت گرفت که از مهم ترین آنها قیام حسین بن على، شهید فخ - در زمان حکومت هادى عباسى- و نیز جنبش یحیى و ادریس فرزندان عبد الله بود که در زمان هارون رخ داد. در واقع مهمترین رقیب عباسیان، علویان بودند و طبیعى بود که حکومت آنان را سخت تحت نظارت آنها بگیرد.[۱۵]
این وضعیت موجب می شد که امام غالبا راه تقیه را در پیش گیرد تا تشکّل شیعه و رهبرى آنها را به طور پنهانى اداره کنند. طبعا این وضعیت سبب مى شد تا تاریخ نتواند از حرکات سیاسى امام ارزشیابى دقیقى به عمل آورد. و به همین خاطر اسناد تاریخی در این مورد اندک است. با این حال، نمونه هایی از مبارزه امام و برخورد او با دستگاه حاکم عباسى نقل شده است. از آن جمله تاکید بر عدم مشروعیّت نظام حاکم و عدم همکاری با آن، به عنوان نمونه زمانى که صفوان بن مهران به عنوان یک شیعه خدمت امام کاظم علیه السّلام مشرف شد، آن حضرت به او فرمودند: همه کارهاى تو نیکو و زیباست جز یک کار. صفوان پرسید: اى فرزند رسول خدا! آن چیست؟ امام فرمودند: این که شترهایت را به هارون کرایه مى دهى. صفوان گفت: من شترهایم را براى لهو و صید و امثال آن به وى کرایه نمى دهم، بلکه تنها براى سفر حج این کار را انجام مى دهد. در این کار او خودش هم مباشرتى ندارد بلکه دیگران را براى آن اجیر مى کند. امام فرمودند: آیا به نظر تو کرایه دادن شترانت به آنها صحیح است؟ صفوان گفت: آرى. امام فرمودند: آیا دوست دارى آنها تا انقضاى مدت کرایه و پس دادن شترانت زنده بمانند؟ صفوان گفت: آرى. امام فرمودند: هر کس بخواهد آنها زنده بمانند، در صف آنان قرار مى گیرد و هر کس که از آنها باشد داخل جهنم مى شود.
پس از آن، صفوان تمامى شتران خود را فروخت و وقتى هارون از علت این کار پرسید، جواب داد: دیگر پیر شده‌ام و غلامانم چنانکه باید به این کار نمى رسند.
هارون گفت: مى دانم به اشاره چه کسى شترانت را فروخته‌اى؛ موسى بن جعفر.
نوع دیگر از برخورد امام کاظم علیه السّلام با خلافت عباسى، حرکتى بود که امام در برخورد با على بن یقطین داشت و از وى خواست تا در دربار عباسى بماند و بکوشد تا شیعیان را از گرفتارى نجات دهد. على بن یقطین در شمار اصحاب خاص امام کاظم علیه السّلام بود که در دستگاه خلافت عباسى داراى نفوذ بود. او در دوره مهدى و هارون نفوذ فراوانى داشت و از آن به نفع شیعیان بهره‌گیرى مى کرد. زمانى که او از امام خواست اجازه دهد تا خدمت دستگاه خلافت را ترک گوید امام از دادن چنین اجازه‌اى خوددارى کرده و فرمودند: این کار را نکن که ما به تو در آنجا انس گرفته ایم و تو مایه عزّت برادرانت (شیعه) هستى و شاید خدا به وسیله تو شکستى از دوستانش را جبران نموده و توطئه هاى مخالفان را درباره آنها بکشند. اى على! کفّاره گناهان شما همانا نیکى به برادرانتان است.
امام موسی کاظم (علیه السلام) در زندان
امام کاظم علیه السّلام دو بار به دست هارون به زندان افتاده اند که مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳؛ یعنى به مدت چهار سال به طول انجامیده و به شهادت آن حضرت منجر شده است. درباره مرتبه نخست زندان امام مدّت قید نشده است.
دلایل زندانى شدن امام در این دو بار که هر دو به دست هارون بوده است عبارت است از:
سختگیری های هارون نسبت به علویان به خصوص امام موسی کاظم(علیه السلام)
نفوذ بسیار امام و علویان در میان مردم به دلیل اینکه فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند.[۱۶]
مفترض الطاعه بودن امامان شیعه و ترس دستگاه حکومت از شیعیان به دلیلی این صفت ائمه اطهار [۱۷] مرحوم صدوق از جمله علل به شهادت رسیدن امام کاظم علیه السّلام را آگاهى یافتن هارون از اعتقاد شیعیان به امامت امام دانسته است. هارون فهمید که شیعیان شب و روز به خدمت امام مى‌رسند. و به خاطر ترس از جان و از دست دادن سلطنتش آن حضرت را به شهادت رساند.[۱۸]
سعایت برخی از بستگان امام مانند علی بن اسماعیل بن جعفر (پسر برادر امام) در نزد هارون از امام [۱۹]
برای هارون با آن همه سلطه و قدرت، مجبور بود تا دست به چنین توجیهاتى بزند تا اقدامش از طرف مردم مورد انکار و نفرت قرار نگیرد. هارون در همان مسجد دستور توقیف حضرت را صادر کرد. [۲۰] وى دستور داد تا دو کاروان آماده کرده، یکى را به سمت کوفه و دیگرى را به سمت بصره بفرستند. او امام را همراه یکى از این دو کاروان روانه کرد. این کار به این دلیل انجام گرفت تا مردم ندانند امام در کجا زندانى مى شود.[۲۱]
هارون، امام کاظم علیه السّلام را نزد حاکم بصره، عیسى بن جعفر بن منصور فرستاد؛ امام چندى در زندان او به سر بردند، اما در نهایت، عیسى از این کار خسته شد و به هارون نوشت تا او را تحویل شخص دیگرى بدهد. در غیر این صورت او را آزاد خواهد کرد، زیرا در تمام این مدت کوشیده تا شاهدى بر ضد امام به دست آورد، اما چیزى نیافته است.
پس از آن، امام را تحویل فضل بن ربیع دادند. امام مدتى طولانى نزد وى زندانى بود. گفته شده که از او خواستند تا آن حضرت را به قتل برساند، اما او از این کار سرباز زد. پس از آن، حضرت را تحویل فضل بن یحیى دادند و مدتى نیز در زندان او بسر برد. مطابق نقل مورّخان او حرمت امام را پاس مى داشت. پس از آن امام کاظم علیه السّلام را تحویل زندانبان دیگرى به نام سندى بن شاهک دادند.[۲۲]
برخوردهای امام موسی کاظم(علیه السلام) با مذاهب و نحله ها
برخورد امام با معتزله
از جمله مذاهب اسلامى که در اواخر قرن اول هجرى پیدا شد و پس از آن هم سهم عمده‌اى در درگیرى‌هاى فکرى جامعه اسلامى داشت، مذهب اعتزال بود، اصل اساسى این مذهب، توجیه مسائل دین در سایه عقل بود، که سپردن مقوله هاى دینى به دست عقل، به طورى که در توجیه و تحلیل عقلى این مقوله ها راه افراط سپرده شود، نمى توانست نتایج مطلوبى به بار آورد. از نمونه هاى آن انواع و اقسام عقایدى است که به وسیلۀ این عقل‌گرایان دربارۀ توحید مطرح مى شد. گاهى صفات متضاد بر خدا نسبت داده و گاه برخى از صفاتى که به تصریح قرآن، خدا متّصف به آنها است از حضرت بارى سلب کرده اند. این حرکت براى شیعیان که خود امام معصوم داشتند، قابل قبول نبود.
در فرهنگ شیعه، اصول‌گرایى، به معناى توجه به احادیث رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله از اساسى‌ترین اصول محسوب مى‌شد. در کنار آن، امامان خود در دفاع از حقانیت اسلام، توجیهات عقلى نیز ارائه مى دادند. در همین زمینه، شاگردانى هم تربیت شدند که رسالت آنها دفاع عقلانى از دین و عقاید مذهب شیعه بود.[۲۳]
برخورد امام با اهل حدیث
در برابر معتزله، گروه هایى از اهل حدیث بودند که گرفتار احادیث جعلى فراوانى بوده و در مسألۀ توحید، گرفتار شبهات و مشکلات بسیارى بودند. آنان که از مشبّهه بوده و با تشبّث به ظواهر آیات و روایات مى کوشیدند براى خدا صفات انسانى و مادى بتراشند، امام موضع گرفته و خدا را از هر نوع تشبیه و صفت مادّى مبرّا مى کرد.
امام موسی کاظم (علیه السلام) در برابر این دو گروه و به طور کلی در مبحث توحید می فرمایند: «لا تتجاوز فى التّوحید ما ذکره الله تعالى فى کتابه فتهلک؛[۲۴] در مسألۀ توحید از آنچه خداى تبارک و تعالى در کتاب خود ذکر کرده پا فراتر نگذار که هلاک مى شوى.» یا می فرمایند:«إنّ الله أعلى و اجلّ من أن یبلغ کنه صفته، فصفوه بما وصف به نفسه و کفّوا عمّا سوى ذلک. [۲۵]خداوند بالاتر و بزرگتر از آن است که کسى بتواند به حقیقت صفت او برسد؛ پس او را همان گونه که خودش توصیف فرموده بشناسید و از غیر آن دست بردارید. و زمانى که خودشان مى‌خواستند صفات خدا را بر شمرند، تنها از مضامین قرآن بهره مى‌گرفتند.[۲۶]
شهادت امام موسی کاظم (علیه السلام)
درباره کیفیت شهادت امام سه روایت مختلف نقل شده است:
شهادت آن حضرت در پى مسموم کردن امام صورت گرفته است. این در روایتى از امام رضا علیه السّلام آمده است. همین طور روایات دیگرى که یحیى بن خالد را به قتل آن حضرت متهم مى‌کند، این نکته آمده است.
در نقلى آمده است که آن حضرت را در فرشى پیچانده و چنان فشار داده‌اند که حضرت به شهادت رسیده است. [۲۷]
روایت دیگر آن است که مستوفى نقل کرده: شیعه گویند به فرمان هارون الرشید سرب گداخته در حلق ایشان ریختند. [۲۸]
مرقد امام موسی کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام در کاظمین
در این باره روایتى که بیش از همه شهرت دارد، مسموم ساختن امام است. پس از شهادت امام، پیکر مبارک آن حضرت را به دو دلیل در معرض دید خواص اهل بغداد و عموم مردم قرار دادند:
بنا به نوشته اربلى، سندى بن شاهک، فقها و وجوه اهل بغداد را که هیثم بن عدى نیز در میان آنها دیده مى‌شد، بر سر پیکر مبارک امام آورد تا ببینند زخم و جراحت یا آثار خفگى در بدن آن حضرت وجود ندارد و به مرگ طبیعى از دنیا رفته است.
از آنجا که برخى از شیعیان معتقد به مهدویت آن حضرت بودند یا احتمال داشت اعتقاد به مهدویت او پیدا کنند، پیکر امام را روى پل بغداد بر زمین نهادند و یحیى بن خالد دستور داد تا فریاد زنند: این موسى بن جعفر است که رافضه معتقدند او نمرده است. پس از آن مردم آمده و او را در حالى که از دنیا رفته بود نگاه کردند. آنگاه پیکر مطهر را در «باب التین» بغداد در مقبره قریشى‌ها دفن کردند. [۲۹]
تاریخ شهادت امام بنا به نقل شیخ صدوق ۲۵ رجب ۱۸۳ بنا به نقل شیخ مفید ۲۴ رجب، و در نقل مستوفى، روز جمعه ۱۴ صفر بوده است.
اخلاق و فضایل امام علیه السلام
امام کاظم علیه السلام به دلیل حلم و بردباری در برابر تجاوزکاران و فرونشاندن غیظ و خشم خویش به «کاظم» ملقب بود و به خاطر لیاقت و شایستگی اش به «عبدصالح» معروف بودند.
خریدن غلام و آزاد کردن غلام یکى از برنامه هاى عبادتى امام علیه السلام بوده است به حدى که در مدت عمر خویش بیش از هزار نفر را خریدارى و در راه خدا و جلب رضایت و خشنودى او آزاد کرده اند.
یکى از مشخص ترین صفات بارز پیشواى هفتم ما سخاوت و بذل وجود و کرم اوست که در راه خدا مبذول مى داشتند.
بر این اساس است که سیره نویسان بی طرف اتفاق نظر دارند که امام موسى بن جعفر علیه السلام یکى از چهره هاى معروف سخاوت و کرم عصر خود بودند و امکانات مالى خود را که محصول دست رنج خودشان بود و از راه کشاورزى و زراعت عائدشان می شد در اختیار نیازمندان و بیچارگان واقعى اجتماع قرار می دادند. به ترتیبى بخشش ها و کرامت هاى آن بزرگوار در اعماق دل هاى مردم ریشه دوانده بود که در مدینه به صورت ضرب المثلى شیوع داشت و مردم گاهى در گفتگوهاى خود به هم دیگر می گفتند: «تعجب از کسى است که کیسه بذل و بخشش موسى بن جعفر به او رسیده باشد ولى باز هم اظهار فقر و تنگدستى بنماید.».
امام موسی بن جعفر علیه السلام بسیار به سراغ فقرا می رفتند. شب ها در ظرفی پول و آرد و خرما می ریختند و به وسایلی به فقرای مدینه می رساندند، در حالی که آن ها نمی دانستند از ناحیه چه کسی است.
اصحاب و شاگردان امام علیه السلام
از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) می توان به افراد زیر اشاره کرد:
یونس بن عبدالرحمان
صفوان بن یحیى
محمد بن ابى عمیر
عبدالله بن مغیره
حسن بن محبوب
احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى
که این شش نفر از اصحاب اجماع هستند.
علی بن یقطین
محمد بن خلاد
عبدالرحمن بجلی
علی بن جعفر
حسین بن علی بن فضال
داود رقی
موسی بن بکیر
اسماعیل بن مهران
پانویس
۱. طبرسی، اعلام الوری، مؤسسة آل البیت، 1417 ق، ج۲، ص۶.
۲. دلائل الإمامة، قم: بعثت، 1413 ق، ص 303
۳. دلائل الإمامة، قم: بعثت، 1413 ق، ص 303
۴. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، شیخ مفید، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق، ج2، ص215 - طبرسی، اعلام الوری، مؤسسة آل البیت، 1417 ق، ج۲، ص۶.
۵. طبرسی، اعلام الوری، مؤسسة آل البیت، 1417 ق، ج۲، ص۶.
۶. عیون اخبار الرضا،شیخ صدوق، ج 1 ص 12
۷. زندگانى حضرت امام موسى کاظم(ع)، ترجمه بحار الأنوار،علامه محمد باقر مجلسی ،ص 11
۸. زندگانى حضرت امام موسى کاظم(ع)، ترجمه بحار الأنوار،علامه محمد باقر مجلسی ،ص 11
۹.ترجمه الإرشاد ،ص:588
۱۰. امامت امام کاظم علیه السلام، دانشنامه کلام اسلامی
۱۱. الخرائج، ص 293؛ مسند الامام الکاظم ج 1، ص 390
۱۲. حیات فکرى و سیاسى ائمه، جعفریان ،ص:380
۱۳. عیون اخبار الرضا ج 1، ص 31
۱۴ . فرق الشیعة، ص 79
۱۵. حیات فکرى و سیاسى ائمه، جعفریان ،ص:385
۱۶. الارشاد، ص 280
۱۷. حیات فکرى و سیاسى ائمه، جعفریان ،ص:397
۱۸. عیون اخبار الرضا ص 100
۱۹. سرّ السلسلة العلویه، ص 35؛ مسند الامام الکاظم ج 1، ص 127 به نقل از بخارى.
۲۰. الارشاد و نک: روضة الواعظین، ص 187
۲۱. مرحوم صدوق مى‌نویسد: فرداى آن روز در حالى که در جایگاه رسول خدا بود در حال نماز او را دستگیر کردند. عیون اخبار الرضا ج 1، ص 73
۲۲. مقاتل الطالبیین، ص 336
۲۳. حیات فکرى و سیاسى ائمه، جعفریان ،ص:410
۲۴. التوحید، شیخ صدوق، ص ٧۶
۲۵. الکافى، شیخ کلینی، ج ١، ص ١٠۵
۲۶. التوحید، شیخ کلینی، ص ٧۶
۲۷. مقاتل الطالبیین، ص 336
۲۸. تاریخ گزیده، ص 204
۲۹. کشف الغمه، ج 2، ص 234
.
منابع
حیات فکرى و سیاسى ائمه، رسول جعفریان، انتشارات انصاریان، ۱۳۸۱
زندگانى حضرت امام موسى کاظم(ع)، ترجمه بحار الأنوار، علامه محمدباقر مجلسی، ترجمه موسی خسروی، انتشارات اسلامیة
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، شیخ مفید، ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى، انتشارات اسلامیة
تحلیلی از زندگانی امام کاظم علیهالسلام، باقر شریف قرشی، ترجمه محمد رضا عطایی
چهارده معصوم علیهم السلام
دیدگاه تان را بنویسید