مرور هفت دوره به یادماندنی و درخشان تاریخ جشنواره فیلم فجر از نظر سینمایی. دوره هایی که بیشترین تعداد فیلم های ماندگار و مهم را در خود جا داده اند.
جی پلاس، سی و نهمین جشنواره فیلم فجر در حالی برگزار می‌شود که سینمای ایران در یکی از کم‌رونق‌ترین دوران‌های خود به‌سر می‌برد، درست شبیه به صنعت سینما در هر نقطه دیگری از جهان. سینمای ایران هم متاثر از کرونا، سوت و کور است. تولید فیلم‌ها بسیار محدود شده و اوضاع اکران از آن هم وخیم‌تر به نظر می‌رسد. آمار فروش فیلم‌ها فاجعه‌آمیز اند و اکثر فیلم‌هایی که اکران شده یا به صورت اینترنتی نمایش داده شدند، شکست‌های تجاری سنگین خورده‌اند. در دل این رکود، چیزی تا شروع سی و نهمین جشنواره فیلم فجر نمانده است. اما خبری از حال و هوای جشنواره‌ای و شور و اشتیاق سال‌های گذشته نیست، هست؟
برگزاری جشنواره در این ایام هرچند با وجود همه محدودیت‌ها، ریسکی و غیر ضرری به‌نظر می‌رسد، اما برای بعد صنعتی سینمای ایران به تنها کورسوی امید سال سینمایی پیش‌رو می‌ماند. تنها مجال تهیه‌کنندگان برای اینکه فیلم‌هایشان را از ورطه شکست تجاری برهانند. پس شاید به ریسک برگزاری‌اش بیارزد؟
اما سوال اصلی این است که آیا این شکل محدود برگزاری فجر ۳۹ به راستی کارآمد و کارساز خواهد بود؟ جواب این سوال با در نظر گرفتن تمایل کم تماشاگران برای رفتن به سینما در این روزها، ناامید کننده است و نگاهی اجمالی به نام فیلم‌های حاضر در این دوره هم این ناامیدی را دوچندان می‌کند. ضمن اینکه دوره قبل هم یکی از ضعیف‌ترین ادوار جشنواره بود و با کمبود بودجه برای برگزاری و کیفیت فیلم‌ها در ذوق همه تماشاگران زد.
هرچند برگزاری جشنواره بیشتر فرمالیته به‌نظر می‌رسد، اما بگذارید به این روزهای کثیف و مسموم کمی تنوع ببخشیم و به بهانه فجر سی و نهم، درخشانترین و غنی‌ترین دوره‌های تاریخ جشنواره فیلم فجر را مرور کنیم.
اولین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: بهمن ۱۳۶۱
بهترین فیلم: این دوره بهترین فیلم نداشت و فقط فیلم‌های «بچه‌های دیار صفا»، «علمدار»، «خرمشهر ۶۱»، «با هم برای ایثار»، «یا زهرا»، «کدام مکتب است این»، «خرمشهر شهر عشق، شهر خون»، «آمریکا نابود است» و «بر بال ملائک» با دیپلم افتخار تقدیر شدند.
اتفاق ویژه: اولین دوره جشنواره فیلم فجر در دل جنگ و پرتلاطم‌ترین سال‌های معاصر، یعنی ابتدای دهه شصل کار خود را آغاز کرد. زمانی که کشور از داخل و خارج مرزها مورد هجوم دشمنان بود.
جالب است بدانید این دوره فقط شامل مسابقهٔ سینمای آماتور بود و بخش سینمای حرفه‌ای، به صورت غیر رقابتی برگزار شد.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
حاجی واشنگتن
خط قرمز
مرگ یزدگرد
هرچند که دوره اول جشنواره در حالی برگزار شد که سینما با چشم‌اندازهای جدید بعد از انقلابش هنوز سر و شکل نگرفته بود، اما سه فیلم مهم آن سال در جشنواره حضور داشتند که نام هرکدامشان حالا در تاریخ سینمای ایران ماندگار شده است. سه کارگردان جریان‌ساز آن روزها که پشت دوربین این فیلم‌ها بودند ( بهرام بیضایی، مسعود کیمیایی و علی حاتمی) هم خودشان وزنه‌هایی سنگینی برای جشنواره‌ای نوپا به‌حساب می‌آمدند.
ضمن اینکه باید در نظر داشت این جشنواره بیشتر برای استعدادیابی و کشف کاگردانان جوانی که بتوانند بازوی اجرایی سینمای نوین ایران باشند، برگزار شده بود و به همین دلیل فیلم‌های بزرگ این دوره با هم رقابت نمی‌کردند.
پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۶۵
بهترین فیلم: پرواز در شب/ خانه دوست کجاست
اتفاق ویژه: حضوردو نسل از سینماگران ایرانی مانند ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی، عباس کیارستمی و مسعود کیمیایی در کنار ابراهیم حاتمی‌کیا، کیومرث پوراحمد، رسول ملاقلی‌پور، کیانوش عیاری، مسعود جعفری جوزانی، پوران درخشنده و عزیزاله حمیدنژاد از نکات جالب توجه این دوره بود.
در حالی که استان‌های مناطق جنگی زیر حملات شدید هوایی قرار داشتند، جشنواره همزمان با تهران در 23 مرکز استان برگزار شد و جمعا 92 فیلم 897 سانس به نمایش درآمد.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
ناخدا خورشید
اجاره نشین ها
خانه دوست کجاست؟
پرواز در شب
دوره پنجم جشنواره یکی از درخشانترین دوران تا همین امروز است. فیلم‌های خوب این دوره هرکدام از بهترین‌های تاریخ سینمای ایران در شکل و شمایل خود هستند:
ناخدا خورشید را به عبارتی می‌توان نزدیک‌ترین فیلم ایرانی به الگوهای درخشان فیلم‌های کلاسیک آمریکایی دانست که در ترکیب با فضای چرک و واقع‌گرایانه داشتن و نداشتن ارنست همینگوی و همچنین با آداپتاسیونی که ناصر تقوایی میان داستان و الگوهای آمریکایی و زیست ایرانی برقرار کرده است به یکی از ویژه‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما ایران بدل گشته، از معدود فیلم‌هایی که می‌توان آن را کامل دانست.
فیلم «اجاره نشین‌ها» از معدود فیلم‌های بعد از انقلاب که گویی درباره همه ایرانیان است از هر قشر و طایفه‌ای. بدون اینکه به قصد و یا با رویکرد خاصی قشری را حذف کند و یا دسته‌ای از جماعت را کنار بگذارد. فیلمی نمونه‌ای که بازسازی جامعه چندگون و متناقض ایران معاصر است.
«خانه دوست کجاست»، فیلمی بود که فراتر از سینمای ایران بدل به یک اثر جهانی محبوب و به‌یادماندنی شد که هنوز هم در گوشه‌گوشه‌های جهان از آن صحبت می‌شود.
رسول ملاقلی پور هم یکی از مهم‌ترین فیلم‌های جنگی‌اش را در همین سال ساخت. «پرواز در شب» هرچد نسبت به سه فیلم دیگر یک درجه پایین‌تر بود اما به‌شکلی سفارشی بیشتر توجه داوران و برگزارکنندگان جشنواره را به خود جلب کرد.
سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۷۳
بهترین فیلم: حمله به اچ3
اتفاق ویژه: فیلم‌های متفاوت و خاصی در این جشنواره حاضر بودند. فیلم‌هایی که روشنفکرانه بودند یا از دل قوانین ژانر بیرون می‌زدند.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
پری
روسری آبی
کیمیا
روز واقعه
همانطور که می‌بینید در این دوره هم کارگردانان بزرگی حضور داشتند. اما نکته جالب اینجاست که هرکدام از این فیلم‌ها جز خاص‌ترین آثار فیلمسازانشان محسوب می‌شوند.
احمدرضا درویش هرگز نتوانست موفقیت فیلم «کیمیا» را تکرار کند. این فیلمساز گزیده کار بهترین فیلم کارنامه خود را در جشنواره سیزدهم ارائه کرد. همانطور که رخشان بنی‌اعتماد هم بهترین فیلمش «روسری آبی» را در همین سال ساخت هرچند بعدتر موفقیت‌های سینمایی‌اش ادامه پیدا کردند.
«روز واقعه» بی‌اغراق بهترین فیلم فاخر مذهبی است که تا کنون سینمای ایران به‌خود دیده و حضور بهرام بیضایی به عنوان فیلمنامه‌نویس اثر، تاثیر به‌سزایی در کیفیت نهایی فیلم شهرام اسدی داشته است.
«پری» فیلم داریوش مهرجویی هم یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌های اوست که براساس داستان «فرنی و زویی» سلینجر ساخته شده و فیلمی روشنفکرانه و عرفانی را نتیجه داده است.
بیستمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۸۰
بهترین فیلم: خانه ای روی آب/ ارتفاع پست
اتفاق ویژه: غنی‌ترین دوره جشنواره در میان همه ادوار با تعداد قابل توجهی فیلم خوب و ماندگار. بسیاری از بزرگان سینمای ایران در این دوره جشنواره حاضر بودند.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
کاغذ بی خط
خانه ای روی آب
من ترانه پانزده سال دارم
ارتفاع پست
قارچ سمی
شام آخر
یک نگاه گذرا به نام فیلم‌های شاخص این دوره به خوبی نشان می‌دهد که چه دوره پرشور و هیجان انگیزی بوده است. درست در آغاز دهه هشتاد. رونق تکرارنشدنی این دوره تا اندازه زیادی متاثر از جو سیاسی، وقایع دوم خرداد و روی کار آمدن دولت اصلاحات خاتمی هم بود که به فرهنگ و خصوصا سینما توجه ویژه ای داشت.
هرکدام از فیلم‌های مطرح این دوره تم سیاسی و اجتماعی پررنگی داشتند و درام‌های عاشقانه‌ای مانند «شام آخر» فریدون جیرانی هم حتی با وجودیکه که یک درام عاشقانه است اما داستان جنجالی‌اش نمود سیاست‌گذاری‌های فرهنگی دولت اصلاحات بود که سعی داشت فضای فرهنگی را باز کند.
بیست و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۸۹
بهترین فیلم: جرم
اتفاق ویژه: از جمله نکات این جشنواره تیم داوری متفاوت در بخش‌های اصلی بود. جوایز در نهایت طوری تقسیم شدند که همه راضی بودند.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
جدایی نادر از سیمین
جرم
خانه پدری
هرچند تعداد فیلم‌های خوب و ماندگار این دوره مانند ادوار منتخب دیگر پرشمار نیست، اما از چند جهت، دوره مهمی به‌حساب می‌آید. یکی حضور فیلم «جدایی» که کمی بعدتر در همان سال در مراسم اسکار درخشید و دیگری سیمرغ گرفتن مسعود کیمیایی پیشکسوت سینمای ایران بعد از سال‌های متمادی. سیمرغی که کی کیمیایی مدتها پیش باید می‌گرفت به مدد تیم داوری میسر شد. «جرم» به هرحال بهترین فیلم کیمیایی بعد از انقلاب است.
نام اصغر فرهادی هم که خود وزنه‌ای سنگین برای هر جشنواره‌ای محسوب می‌شود.
«خانه پدری» کیانوش عیاری هم فیلم پرحاشیه جشنواره بود که سوخت. فیلمی که ده سال توقیف شد و در نمایش محدودش در جشنواره البته بسیار مورد توجه قرار گرفت. اگر همان موقع برای تماشاگران به نمایش درمی‌آمد مطمئنا بسیار محبوب می‌شد.
سی و دومین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۹۲
بهترین فیلم: رستاخیز/ آذر، شهدخت، پرویز و دیگران
اتفاق ویژه: از جمله نکات ویژه این جشنواره حضور فیلم اولی‌های متعدد و جالب بود. « چند متر مکعب عشق» عشق از جمله فیلم اولی‌هایی بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
چ
شیار 143
قصه ها
عصبانی نیستم
آرایش غلیظ
سی و دومین جشنواره فجر هم از جمله دوره‌های خوب دهه نود است. هرچند دهه نود سوت و کورترین دهه برای جشنواره فجر می‌باشد. با این حال تعدد ژانریک در این دوره قابل توجه است. «چ» و «شیار ۱۱۴۳» هر دو فیلم‌هایی متفاوت از سینمای دفاع مقدس هستند.
فیلم رضا درمیشیان هم یک عاشقانه متفاوت و پرتلاطم بود. کمتر فیلم عاشقانه این چنینی در سینمای ایران ساخته شده. رخشان بنی اعتماد هم با ایده‌ای خلاقانه فیلمی ساخت که قهرمانان همه فیلم‌های پیشینش در آن حضور داشتند و پرونده سرنوشتشان بار دیگر باز شد.
«آرایش غلیظ» هم از متفاوت‌ترین فیلم‌های حمید نعمت الله است که فضای فانتزی‌اش برای سینمای ایران بسیار تازه بود و حتی سخت فهمیده می‌شد.
سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال برگزاری: ۱۳۹۷
بهترین فیلم: شبی که ماه کامل شد
اتفاق ویژه: یکی از دوره‌های پرجدل و پرحاشیه جشنواره. فیلم‌هایی با موضوعات بسیار حساس در این دوره به نمایش درآمدند که سروصدای زیادی به‌پا کردند. خصوصا فیلم‌هایی با مایه‌های سیاسی پر سر و صدا شدند.
مهم‌ترین فیلم‌هایی که با هم رقابت می‌کردند:
ماجرای نیمروز 2: رد خون
سرخ پوست
متری شیش و نیم
درخونگاه
قصر شیرین
شبی که ماه کامل شد
به طرز عجیبی فیلم‌های مهم جشنواره سی و هفتم سیاسی هستند، حتی فیلم «سرخ پوست» که یک درام رازآلود و عاشقانه هست هم به‌شکلی ضمنی با سیاست سروکار پیدا می‌کند. «ماجرای نیمروز رد خون» فیلم محمدحسین مهدویان دست روی یکی از سربه مهرترین اتفاقات جنگ تحمیلی گذاشته و فیلمساز نگاهی سیاسی به این حادثه جنگی و تاریخی دارد.
«شبی که ماه کامل شد» به شکل دیگری با سیاست ارتباط برقرار می‌کند و در رهگذر تعریف داستان یکی از تروریست‌های بزرگ خاورمیانه، بدل به فیلمی امنیتی می‌شود.
«درخونگاه» هم با جاگذاری جنگ در پس زمینه روایت خود، گریزهایی انتقادی می‌زند.
«متری شیش و نیم» سعید روستایی یکی از بهترین فیلم‌های پلیسی و تعقیب و گریزی بعد از انقلاب است که موفقیتش در گیشه نشان داد که فیلم‌های پلیسی اگر خوب ساخته شوند پتانسیل زیادی برای جذب تماشاگر دارند.
